*
Բատայլի «Անվերնագիր Ուղերձը» յաւելում են և արդեն հրապարակված «Կոնային աչքը» յավելումն են Մարկ Նշանեանի «Անմարդկայինի փորձընկալումը» աշխատութեան, որի չորս գլուխները շարունակբար հրապարակուեցին «Ինքնագրում»(սկիզբը այստեղ)
(Գարուն 1937, Acéphaleի անդամներուն ուղղուած խօսք,
Լիակատար Ժողովածու, ԺԱ., էջ 559-563)
Ժորժ Բատայլի գրչէն ելած այս ուղերձը լոյս տեսած է առաջին անգամ ըլլալով NRF (Nouvelle Revue Française) գրական հանդէսին մէջ, Փետրուար 1982ին։ Հրատարակողն էր Ֆրանսիս Գանդոն (Francis Gandon) անունով երիտասարդ հետազօտող մը, որ նոր վերջացուցած էր Ժորժ Բատայլի մասին տոքթորական աւարտաճառ մը, ու այդ աւարտաճառին մէջ մէկ առ մէկ երեւան բերած էր մինչ այդ հանրութեան անծանօթ մնացած երեսունական թուականներու փաստաթուղթեր, զանոնք վերլուծելով Ֆրանսայի այդ տարիներու ծայրագոյն ձախակողմեան խմբակներու բառապաշարը եւ բառապաշարին ընդմէջէն՝ գաղափարախօսութիւնը ուսումնասիրելու նպատակով։ Աւարտաճառը մինչեւ այսօր մնացած է անտիպ։ Անկէ ներշնչուած էջեր լոյս տեսած են աւելի ուշ տպուած գիրքի մը մէջ, տե՛ս Francis Gandon, Sémiotique et négativité, 1986։ Ինչ որ բացայայտ է, այն է որ NRFի հրապարակումով ուրեմն երեւան կու գար Բատայլի ձեռքէն ելած գրութիւն մը, յստակօրէն Acéphale անունը կրող գաղտնի խմբակցութեան անդամներուն ուղղուած, որպէս նամակ կամ որպէս դասախօսական ուղերձ, գրութիւն մը որուն պատճէնը գտնուած էր խմբակի անդամներէն մէկուն Ֆրանսայի Ազգային Գրադարանը ի պահ դրուած արխիւին մէջ։ 1982ին Գանդոն միջոցը չունէր ճշգրիտ կերպով թուական ճշդելու այդ փաստաթուղթին համար։ Ներքին տուեալներու քննարկումով (եւ անշուշտ լաւ ճանչնալով լման քաղաքական համածիրը), կրցած էր սակայն եզրակացնել թէ գրուած պիտի ըլլար 1936ի վերջաւորութեան կամ 1937ի սկիզբը, քանի որ Acéphale խմբակին հիմնաւորումի թուականին շուրջ այն ատեն տարակարծութիւն մը կար։ Ամէն պարագայի 1982ին երեւան բերուած այդ գրութիւնը հետագային (1988ին) ներառնուեցաւ Ժորբ Բատայլի գործերու Լիակատար Ժողովածուին մէջ որպէս յաւելուած 1944էն սկսեալ տպուած յօդուածները հաւաքող հատորի վերջաւորութեան։ Իր տեղը չէր անշուշտ, բայց ըստ երեւոյթին՝ հրատարակիչները ուրիշ տեղ մը չէին գտած այդ էջերուն համար։ Ուրեմն ընթերցողը զանոնք պիտի գտնէ հոն, հատոր ԺԱ, էջ 559-563։ Բայց ատկէ ետքը նոյն գրութենէն տարբեր օրինակ մը գտնուած է Acéphale խմբակի ուրիշ մէկ անդամի (Pierre Andlerի) թուղթերուն մէջ, այս մէկը՝ մեքենագրուած, որ այսօր տրամադրելի է Մարինա Գալլետտիին պատրաստած L’Apprenti sorcier գիրքին մէջ 1999ին (էջ 367-376), համապատասխան ծանօթագրութիւններով, որոնք կը յղուին 1982ին Ֆրանսիս Գանդոնի կողմէ առաջարկուած բովանդակային վերլուծումներուն։ Ֆրանսիս Գանդոնի 1982ին առաջարկած համագրային վերլուծումը եւ թուականի ճշդորոշումը հիմա կը հաստատուէր, քանի որ մեքենագիր օրինակին վրայ, Պիէռ Անդլերի ձեռքով, գրուած կ՚ըլլայ թուականը. «Գարուն 1937»։ Միայն թէ հարցը այն է, որ Մարինա Գալլետտիին հրատարակած տարբերակին մէջ՝ գրութեան վերջին նախադասութիւնը կ՚երեւի հետեւեալ ձեւով. «… à cette sorte de refus brutal et suffocant de tout ce qui est, qui, sans doute, a lieu dans beaucoup d’agonies», այսինքն՝ «…այդ տեսակ մը բիրտ եւ հեղձուցիչ մերժումին, ամէն ինչի մերժումին որ կը պատահի կարծես թէ շատ մը հոգեվարքներու ընթացքին», փոխանակ ըլլալու «… à cette sorte de reflux..»։ Չեմ գիտեր՝ մեքենագիր օրինակը իրապէս «refus» բա՞ռը ունէր։ Թէ՞ արդեօք խմբագիրին սխալ ընթերցումն է։ Բայց յստակ է որ բառը պէտք է ըլլայ reflux, ո՛չ թէ «տեղատուութիւն» իմաստով, այլ բառին ֆրանսերէն միւս սովորական իմաստով. «գէշ մարսուած ճաշի մը ստամոքսէն բերնին մէջ վերադարձ»ի իմաստով։ Մահուան պահուն ամբողջ կեանքը կը վերադառնայ մէկ անգամէն։ Ծանօթ երեւոյթ է, որուն օգտագործումով Յակոբ Օշական մը տպաւորիչ էջեր գրած է, եւ նոյնիկս կարծեմ՝ իր վիպական արտադրութեան սկզբունքներէն մէկը դարձուցած է։ Կ՚ենթադրեմ որ Գալլետտին ուզած է սրբագրել, ի մտի ունենալով միայն բառին «տեղատուութիւն» իմաստը, որ ի հարկէ անյարմար պիտի ըլլար այստեղ։ Վերջին նկատողութիւն մը անհրաժեշտ է թարգմանութեան մասին։ Ուրեմն ահաւասիկ Բատայլի գրածն ու խօսածը։
Մարկ Նշանեան
*
Ինչ որ ձեռնարկեցինք քանի մը ամիս առաջ…
Ինչ որ ձեռնարկեցինք քանի մը ամիս առաջ՝ ձեռնարկեցինք համաձայն ըլլալով առնուազն մէկ կէտի վրայ. որ անկարելի էր մեր նպատակը աւելիով մանրամասնել։ Գիտէինք թէ ո՛րն էր մեկնակէտը, գիտէինք նաեւ թէ կ՚ուզէինք կռնակ դարձնել մօտաւոր անցեալին։ Բայց չէինք գիտեր թէ ո՛ւր կը դիմէինք եւ չէինք կրնար գիտնալ։ Միակ հրատարակութիւնը որ մինչեւ այսօր մեր գործունէութեան արտաքին նշանը հանդիսացաւ՝ արդէն իր յատկանիշներով կը համապատասխանէր այդ պայմաններուն։ Անոր արժանիքը՝ արձանագրել եղաւ մեր հրաժեշտը նախորդ յանձնառութիւններուն — որքան ալ երեւութապէս անհեթեթ ու կարճառօտ ձեւով արտայայտուած ըլլար ան։ Բայց չէր նախատեսեր որեւէ բան որ դոյզն իսկ չափով գոհացում տար անոնց՝ որոնք ներգործութենէն (action) կը պահանջեն որ ուղղուի դէպի հաստատ նպատակակէտ մը։ Միակ պատասխանը որ կրնայինք հակադարձել քմծիծաղին — պատասխան մը որ ի դէպ արժէք մը ունէր միմիայն եթէ զայն գաղտնի պահէինք — այն էր թէ մեր հասկցած ներգործութիւնը չի կրնար սահմանափակ նպատակակէտ մը ունենալ։
Այսօր ինչպէս քանի մը ամիս առաջ, աւելի քաջալեիրչ ճանապարհի մը որոնումը չէ որ կը մղէ զիս։ Ընդհակառակը, զիս մտատանջողը այն է, թէ մեր որդեգրած ուղին պէտք եղած չափով խրտչեցուցիչ չէ եղած։ Մինչեւ հիմա կտրուած ճամբան պէտք է մեզի ա՛լ աւելի խստապահանջ դարձնէր։ Երբ կը պատկերացնեմ այն մերթ սաստիկ եւ յաճախ աղեկէզ պահանջները որոնց մարդիկ աշխարհի չորս կողմը գիտցած են ընդառաջել պայծառ ուրախութեամբ, յուսահատ եմ տեսնելով թէ որքա՛ն քիչ կարելի եղաւ պահանջել մենք մեզմէ։ Եթէ մեր օգտակարութիւնը պիտի ըլլար միմիայն այժմեան կեանքի յոգնութեան եւ սպառումին վկաները հանդիսանալ, նախընտրելի էր որ մեզի պէս էակներ երբեք ծնած չըլլային…։ Կը յուսամ որ օր մը պիտի կարենանք ապրիլ այնքան պայթուցիկ վճռականութեամբ մը որ վանականի մը գոյութիւնը ծիծաղ պիտի յառաջացնէ մեր մէջ։ Վանականներն ալ «կ՚ապրին», Տիբէտի մենակեացներն ալ «կ՚ապրին»…։
Բայց եթէ հիմա փորձենք ճշդորոշել այն ուղղութիւնները որոնց մէջ մխրճուած ենք, այդ չի նշանակեր որ ամէն ինչ կը դիւրացնենք, կամ որ սահման մը կ՚ընդունինք։
Եւ արդէն հարցը այնքան սկզբունքներ ճշդել չէ որքան՝ իրողական վիճակին հասու ըլլալ։ Ներկայ քայքայումին մէջ, չենք կրնար ի հարկէ հասարակաց զգացական կեանքի պայմանները վերագտնել կամայական որոշումներով ու ներշնչումին ապաւինելով։ Չենք ճանչնար ո՛չ մէկ հեղինակութիւն որ կշիռ տար այդպիսի որոշումներու։ Չենք կրնար ո՛չ մէկ չափով անցեալի մը կապուիլ, ի՛նչ ալ ըլլայ ան։ Ո՛չ մէկ բան կրնանք հակադրել այն իրողութեան որ իւրաքանչիւրս առանձին երբեք իրմէ դուրս առաջնորդ չէ ունեցած, բացի գիտութենէն։ Գիտութիւնը միակ հեղինակութիւնն է որուն ենթարկուած ըլլայինք։ Ինչ որ կը նշանակէ, ի միջի այլոց, որ ոչի՛նչ ընդունած ենք մեզմէ վեր որ մեզ արգիլէր անոր դէմ սրբապիղծ խօսքեր արձակալէ կամ խնդալէ։
Գիտութեան առարկայականութիւնն իսկ չի դադրիր ի զօրու ըլլալէ երբ դիրք կը գրաւենք ընդհանուր բանապաշտութեան դէմ։ Եւ երբ մեր կեցուածքը անբանական է, երբ անհակակշիռ մղումներու արդիւնքն է, այդ կեցուածքը եւ այդ մղումները կրնանք բացատրել զանոնք զետեղելով իրողութիւններու համածիրի մը մէջ, որոնց հետեւանքներն ու դրդապատճառները ծանօթ են մեզի։ Զգացական կեանքի տարբեր եղանակներուն լայնահուն ճանաչումը որ ունինք եւ անկէ բխող գիտակցութիւնը ամբողջովին նոր տարրեր են, երբ խօսքը կը վերաբերի այդպիսի կեանքի մը հաւաքական եւ կրքոտ ձեւերու կառուցումին, ճիշդ է՝ յարակարծական տարրեր են, որոնք սակայն ճշդորոշ կերպարանք մը եւ յատուկ ուղղութիւն մը կ՚ընծայեն մեր լման գործունէութեան։
Այդպէս է որ առասպելաբանութիւնը ի սկզբանէ մուտք կը գործէ մեր հասկացողութեան մէջ, որպէս ընկերաբանութեան մը փորձաքարը, ըլլալէ իսկ առաջ մեր մտատանջութեան սնունդը հանդիսացող կախարդական պատկերներու խաղ մը։ Գիտակցութեան պակասը եւ միամտութիւնը որպէս հետեւանք պիտի ունենային կրօնական կեցուածք մը, որուն հետ ուրեմն անհաղորդ պայմաններ են մեր պայմանները։ Բայց այս յոռետես մտայղացքին կը բաւէ որ հակադրենք այն ամէն ինչը որ այսօրուան գոյութիւնը կը տարբերէ պուտայական կամ քրիստոնէական սկզբնական շրջաններէն։ Պուտայականութիւնը եւ քրիստոնէութիւնը իրենց ժամանակին համաձայն վարուած են, իրենց ժամանակին յատուկ մտածողութենէն ներշնչուած են պատմութեան ընթացքին։ «Ս. Յովհաննու աւետարանը ընթեռնելի վկայութիւն մըն է»։ Անիմաստ պիտի ըլլար այսօր — այն պատճառով որ հասարակաց խանդաղատանքի գաղտնիքը կորսուած է եւ կարծես անցեալին կը պատկանի — խորհիլը որ յետադիմական ձեւեր միայն հնարաւոր են։ Կրօնական փորձառութիւնը, որքա՛ն ալ թթու երեւցած ըլլայ ան օր մը մեր բերնին, չի պահանջեր մեզմէ որ խաղանք ներշնչեալի կամ մարգարէի դերեր։ Ճիշդ է որ Նիցչէն, իր ժամանակաշրջանի աղքատացած ձեւերէն անդամալուծուած, ստիպուեցաւ Զրադաշտի երեւակայական կերպարին դիմելու լիովին արտայայտուելու համար։ Բայց Նիցչէն միայն Զրադաշտին բերնով չարտայայտուեցաւ, նոյնիսկ եթէ ընդունինք որ Զրադաշտի կիզիչ յուզականութիւնը էական էր իր ուսուցումին։ Ատկէ ի վեր աշխարհէն ներս ամէն ինչ այնքան խոր կերպով ցնցուեցաւ որ մենք մեր ատամներով կրնանք խածնել, մենք մեր ոսկորներով կրնանք այրիլ։ Լման կերպով ապրելու համար հագուստ փոխելը՝ մեր վիճակէն աւելի անկումային վիճակի մը նշանը պիտի ըլլար, եւ այդ անհրաժեշտութիւնը անցեալին կը պատկանի։
Արդիական գործունէութեան բոլոր երեսակները մեր աչքին առջեւն են, եւ անհանգստացնող բան չկայ այդտեղ։ Բանաստեղծութեան եւ առասպելաբանութեան աւանդական ձեւերը մեռեալ տարր են այլեւս։ Մարդկային կամքի սահմաններուն մէջ, այս աշխարհը մեծ ոստանի արուարձանի մը վերածուած է։ Գոնէ մեծ ոստաններու արուարձանները, իրենց գործարաններով եւ իրենց տձեւ բնակարաններով, միակ մարդկային հիւսկէնը կը ներկայացնեն որ կրնայ անվերջ բազմապատկուիլ։ Ինչ որ ալ ըլլայ կատակերգութեան հանդէպ մեր զզուանքը, գիտենք որ այդպիսի դատարկ աշխարհի մը մէջ պիտի չմտնենք կախարդի մը հեռակայ արհամարհանքով, այլ վիրաբուժի պէս, այսինքն արհամարհող համակրութեան ամենէն գործօն, ամենէն հատու տեսակով։ Բաժան բաժան եղած մարդկային նիւթեղէնը որուն կ՚ուղղուինք, զայն ենթարկելու համար իր խելապատակէն վեր արժէքներու, կրնայ աշխատուիլ միայն պայծառատես մարդոց կողմէ։
Չեմ իսկ խորհիր որ կրնայինք որեւէ յոյս սնուցանել, եթէ ի վիճակի չըլլայինք պայծառատեսութիւնը իր ծայրագոյն աստիճանին հասցնելու։ Երբ մէկը կը գոհանայ միայն իր աչքովը տեսածին, ոչի՛նչ ունի յուսալիք։ Մէկը որ իր շուրջի էակները կը դիտէ պատահական ձեւով, մէկը որ իր անձկութեան ընդմէջէն դարանակալ մտիկ կ՚ընէ անոնց խօսակցութիւնները, եթէ աւելի բան կը սպասէ — ինչ որ բնական պիտի ըլլար — դատապարտուած է յուսալքութիւնը ընդունելու։ Բայց եթէ իր մէջ կայ գիտութեան արհամարհոտ եւ յարձակողական պաղութեան նման բան մը, բոլոր ոսկորներու եւ շրթունքներու այդ շարժումները դիմակ մըն են միայն, զոր պէտք է քաշէ ու հանէ, դիմակ մը որ ոչինչ կը ծածկէ այլեւս եթէ ոչ ներքին այրուցքը։ Մոխիրին եւ տականքին ետին, կ՚ընդզգայ դժուար ըմբռնելի բայց շնչահատ ընող շարժում մը, կեանքը լման, որ դանդաղ կերպով կը կազմուի, հետզհետէ ընթեռնելի դարձնելով իր բոցավառ դիմագիծերը եւ իր միշտ տրոհուած կառոյցը, աւելի նման մահացու վէրքի մը, ագահ պոռչտուքի մը, քան թէ ինչ որ բանաստեղծական ներշնչումին տարօրինակ կիզումները կրնային ենթադրել տալ գիշերուան մէջ։
Ճիշդ է որ կը խօսիմ տեսլիքի մը մասին որ տակաւին հասանելի չէ։ Բայց կը խօսիմ անոր մասին ճիշդ այդ պատճառով. մարդոց գոյութեան պատճառին կամ նպատակին այդ անհասանելի յատկանիշը — որ պիտի չկարենանք աւելի ճշգրտութեամբ յատկանշել — այն իսկ խոչընդոտն է որ պէտք է մե՛նք յաղթահարենք, մառախուղն է զոր պէտք է փարատենք, որպէսզի անհաւատի այդ աւետեալ երկիրը յայտնուի արեւահար։
Բայց այդ խոչընդոտը անոնցմէ չէ որոնք հասանելի կը դառնան ու կը յաղթահարուին երկար սպասումէ մը ետք։ Ճիշդ է, աւետեալ երկիրը հասանելի չէ տակաւին, բայց կտրուկ բառերով պէտք է ըսել. շատ բան չէ մնացած որպէսզի ըլլայ։ Մեզմէ սպասուած ճիգը սահմանափակ է եւ անոր սահմանները մեր ընտրութենէն կախեալ չեն, կախեալ են մեր գիտքելիքերու տարողութենէն։ Խուզարկումի մեթոտներ պատրաստուած են որոնց շնորհիւ այսօր յստակ գաղափար մը ունինք նախնական ընկերութիւններու զգացական կառոյցին մասին։ Այդ ընկերութիւններու կառուցուածքը — այն չափով որ մարդ էակը հոն մէկուսի աղիւս մը չէ — առասպելի եւ ծէսի վրայ հիմնուած է։ Նախնական կամ վայրենի ընկերութիւններու զգացական արժէքով ծանրաբեռնուած պատկերները եւ ծէսերը մեզի համար կը հանդիսանան այդ համայնքներու հիւսկէնը։ Եւ եթէ անցնինք այս երեւոյթներու փիլիսոփայական մեկնաբանութեան, պիտի ընդունինք որ առասպելները եւ ծէսերը այդ համայնքներու էանիւթն իսկ կը կազմեն։ Արդ այդ էական պատկերացումները կարելի դարձնող մեթոտները տակաւին չեն գտած իրենց կիրառման գլխաւոր կէտը, քանի որ մինչեւ այսօր որպէս առարկայ ունեցած են միմիայն մեզմէ հեռու գտնուող մարդկային գոյութեան ձեւեր։ Հազուադէպ բացառութիւնները յարգելով, չկայ մէկը որ համարձակած ըլլայ այսօրուան ընկերութիւնը, այսինքն մեր «ապրած» ընկերութիւնը, կառուցային վերլուծումի մը առարկան դարձնել։
Հնարաւոր է որ տեսակ մը լռելեայն թապու մը արգելք կը հանդիսանայ այդպիսի փորձերու դէմ։ Բայց պէտք է տեսնել որ մինչեւ վերջերս անոնք կը բախէին դժուարութիւններու, որոնք կրօնական բնոյթ չունէին երբեք։ Ընկերային համայնքին գոյութիւնը խորապէս պատռտուած էր, ամէն ինչ որ կրնանք կառուցային հիւսկէն նկատել՝ անցեալէն մնացած վերապրուկի վիճակին մատնուած էր. իրապէս կենդանի հիւսկէն մը չէր, ոչ ալ կազմաւորուելու ճամբան բռնած հիւսկէն մը։ Բայց հասարակաց գոյութիւնը որուն բոլորս կը մասնակցինք վերջին քսան տարիներուն՝ այնպիսի շրջափոխութիւններ արձանագրած է, որ ասոնք մեր պատմական հասողութեան սահմաններուն մէջ՝ ամենէն արագ կատարուած շրջափոխութիւնները կը հանդիսանան։ Իրենց այժմէութեան պատճառով այդ դէպքերը որ այսօր ի վիճակի ենք վերլուծելու՝ անսպասելի ճոխութիւն մը կը պարունակեն իրենք իրենց մէջ, եւ այդ ճոխութիւնը կը հակադրուի Ի. դարու առաջին տարիները յատկանշող աղկաղկութեան։ Ընկերային կառոյցը կազմող հիւսկէնը մեր աչքին առջեւ ուռճացաւ ապշեցուցիչ զօրութեամբ մը, եւ այդ սկզբունքները որոնք անհետացող ընկերութիւններու մէջ հաստատուած էին կենսունակութենէ զուրկ մնացորդներու նման նկատի առնուեցան որոշ պարագաներու։ Մինչդեռ այդ նոր հիւսկէնը որուն մասին կը խօսիմ նախնական ընկերութիւններու հիւսկէնին հետ նոյնաբնոյթ է։ Անոր պէս առասպելական ու ծիսական է, ուժեղ կերպով կը կազմուի ամենէն ազդու զգացական պատկերներուն շուրջ։ Ամբոխային մեծ շարժումներուն մէջ կը կազմուի, որոնք կանոնաւորուած են զիրենք յափշտակող խորհրդանիշներ գործածող արարողութեամբ մը։
Մեր բախտաւորութիւնը նաեւ այն է որ մեր գործը դիւրացած է շնորհիւ Ֆրէօյդի կատարած աշխատանքին, այդպիսի իրողութիւններ մեկնաբանելու ճամբով։ Բանակի եւ Եկեղեցւոյ զգացական կառոյցին վերլուծումը, ինչպէս որ Ֆրէօյդ ներկայացուցած է զայն իր Հաւաքական հոգեբանութիւն եւ եսի վերլուծում գործին մէջ, կրնայ նկատուիլ որպէս կեանքի բնոյթին մասին գիտութեան բերած ամենէն զարմանալի յայտնութիւններէն մէկը։ Որովհետեւ ան ներածական մը չէ միայն հասկնալու համար մեծ միաւորական կազմաւորումները։ Նախնական իրողութիւններու ճանաչումը կատարուած ըլլալով, Ֆրէօյդի վերլուծումին տուեալները ճամբան կը բանան ամէն տեսակի ընկերային կառոյցներու ընդհանուր ճանաչումին, ըլլա՛ն անոնք Եկեղեցի թէ կրօնական միաբանութիւն, բանակ թէ զինեալ խմբակ, գաղտնի ընկերութիւն թէ քաղաքական կուսակցութիւն։ Եւ եթէ Ֆրէօյդ չէ տարած աշխատանքը մինչեւ կենդանի ձեւաւորումներու վերլուծումը, կրնանք ըսել որ իր հետեւորդներուն ուրիշ ելք չէ ձգած. պէտք է իրե՛նք անցնին գործի։ Եւ ո՛չ միայն եղածին վերլուծումը կարելի է այսօր տարբեր իմաստներով, բայց ատկէ անդին կարելի դարձած է նաեւ նոյն երեւոյթին փորձընկալումը, այսինքն ճանաչումէն ներգործութիւն անցնելու փորձը։ Ուրիշ երկիրներու մէջ ծաւալած եւ գոյութիւնը փակած ու բեւեռած մեծ միաւորական կազմաւորումներուն դէմ յանդիման, հնարաւոր է այսօր փորձել կրօնական բնոյթ ունեցող շարժում մը, տեսակ մը «Եկեղեցի», որ գոյութիւնը պիտի միաւորէր ո՛չ միայն ուժերու բաղադրումի մը անմիջական պէտքերուն պատասխանելու նպատակով, այլ նոյն այդ գոյութիւնը ազատագրելու նպատակով։
Կարեւոր է հոս ճշգրտօրէն եւ նոյնիսկ բրտօրէն ճշդել թէ ինչպէս կը ներկայանան այդ կարելիութիւնները։ Սկսայ գիտութեան մասին խօսելով։ Հիմա կը խօսիմ փորձընկալումի մասին։ Բացայայտ է որ բառապաշարը հոս դիւրիմացութեան մը պատճառ կ՚ըլլար եթէ դոյզն իսկ չափով պահէինք փորձընկալումին ենթարկուածութիւնը գիտութեան (մինչդեռ անխուսափելի է այդ ենթարկուածութիւնը երբ խնդրոյ առարկան մարդկային կեանքը չէ)։ Մեր նկատի առած պարագային, փորձընկալումը կը գերակշռէ այնքա՛ն տիրական կերպով, որ ծիծաղելի պիտի ըլլար զայն բժշկութեան նմանցնելը։ Բժշկութիւնը ի հարկէ միմիայն միջին եզրերու վրայ կ՚աշխատի, օրգաններու, պաշտօններու, որոնք կրնան կեանքին համար անհրաժեշտ ըլլալ, բայց որոնք այդ կեանքին նպատակակէտը չեն կազմեր։ Ընկերաբանութիւնը — եւ աւելի ճիշդ խօսելով՝ առասպելաբանական ընկերաբանութիւնը — ուրիշ առարկայ չունի ընդհակառակը եթէ ոչ մարդուն այդ նպատակակէտը, որ իրմէ անդին կը գտնուի։ Կարելի է նոյնիսկ ըսել որ առասպելները անհատական գոյութիւնները միատարրող կիզակէտերէ աւելի բան մըն են. անոնց համար մարդ կրնայ իր ամենէն թանկագին ունեցուածքը նուիրել, այսինքն՝ իր արիւնը։ Գոյութիւնը հոս, եւ հո՛ս միայն, կը հասնի գոյաւորի ամբողջականութեան, եւ այդտեղ՝ գլխապտոյտ պատճառով այդ ծանրախոհ պահուն՝ ինչ որ տակաւին պաշտօն էր միայն — գիտութիւնն ալ մէջը — կը հրաւիրուի լռութեան։ Որովհետեւ նոյնիսկ եթէ ան միակ միջոցն է որուն ստիպուած ենք դիմելու կիսամութին մէջ յայտնաբերելու համար ա՛յն որ կարեւոր է մեզի համար, յայտնաբերելու ծառայող այդ միջոցը չի շփոթուիր յայտնաբերուածին հետ։ Եւ ուրեմն ի սկզբանէ պէտք է շեշտը դնել երկու կէտի վրայ. 1) մեր պարագային, գիտութիւնը չի կրնար արգիլել որ իր առարկային մէջ տեսնենք այնպիսի արժէքներ զորս ինքը դատապարտուած է նկատելու առանց զանոնք կարենալ բանականօրէն հիմնաւորելու, 2) փոխադարձաբար, մեր մէջ չկայ ո՛չ մէկ նախագոյ զգացական որոշադրում որ կարենար մեղմել գիտութեան պաղ առարկայականութիւնը։
Եւ հաստատապէս այս վերջին կէտը էական է այն պահուն երբ ստիպուած եմ շեշտը դնելու ընտրութիւն կատարելու անհրաժեշտութեան վրայ։ Ի հարկէ փորձընկալումի երկու մեթոտներ, արմատապէս հակադիր մեթոտներ, կը ներկայանան յառաջագունէ։ Առաջինին համաձայն, որեւէ փորձընկալում հնարաւոր պիտի ըլլար, այսինքն մեր միակ նպատակը պիտի ըլլար հասարակաց գոյութիւն մը ստեղծել, ըսենք՝ «Եկեղեցի» մը, որ վերջին հաշուով կուսակցութիւն ալ կրնար հանդիսանալ։ Երկրորդին համաձայն, պիտի մեկնէինք անդրանցական հեղինակութեան կողմէ յայտնագործուած քանի մը սկզբունքներէ։ Արդ երկու լուծումներէն ալ հարկ է հեռանալ։ Նպատակակէտ մը կայ, այո, զոր կարելի է առաջուընէ որոշադրել, առանց ո՛չ մէկ յայտնագործութեան միջամտութեան։ Այդ նպատակակէտն է՝ վերագտնե՛լ գոյաւորին ամբողջականութիւնը։ Չեմ կարծեր որ անհրաժեշտ ըլլայ, ոչ իսկ օգտակար, որեւէ ուրիշ սահմանափակում ներմուծել գործին մէջ, բայց ինքն իրմով արդէն իսկ այդպիսի ծրագիր մը բազմաթիւ հնարաւորութիւններ դուրս կը ձգէ։ Անկատարակոյս բան մը կը մնայ այն հսկայ ազատութենէն որ նախագահած է մարդկային միատարրութիւններու կազմաւորման, քանի որ առանձին էակները միշտ տրամադրելի են ագուցումի մը համար։ Բայց որոշ պարագաներու, ամբողջականութեան փնտռտուքը կախեալ է այն բոլոր այլափոխումներէն որոնց ենթակայ է մարդոց կեանքը։ Պահը էական է։ Կէտ մը եւս. ամբողջականութիւնը կը պահանջէ ա՛յն՝ ինչ որ մարդիկ սովորաբար դուրս կը ձգեն խելամտութեան անունով, մինչդեռ այդ խելամտութիւն ըսուածը ծերացումի նշան է միայն։ Ամբողջականութիւնը կը պահանջէ որ կեանքը միանայ ու ձեւով մըն ալ շփոթուի մահուան հետ շուայտանքի ձեւով։ Փորձառութեան նպատակը պիտի ըլլայ ուրեմն մահուան մտահոգութենէն ձերբազատ կեանքի մը հատուածական եւ դատարկ վիճակէն անցնիլ այդ տեսակ մը բիրտ եւ հեղձուցիչ վերադարձին (reflux), ամէն ինչի վերադարձին որ կը պատահի կարծես թէ շատ մը հոգեվարքներու ընթացքին։
Այս կամ ասոնց նման նկատողութիւններէն անդին, տեղ թող տրուի ազատութեան։ Մեր տրամադրութեան տակ գտնուող առասպելները կամ աւելի ճշգրիտ արտայայտուելու համար՝ առասպելական պատկերները կարելի չէ ժխտել։ Քիչ առաջ վանականներու մասին խօսեցայ։ Ո՛չ մէկ ձեւով վանական դառնալու նպատակ ունինք։ Ոչի՛նչ ունինք հասարակաց Քրիստոնեաներու փոքրոգութեան հետ։ Ազատ էակներ ենք։ Անսահման վեհանձնութիւն մը, յունական, այսինքն՝ երջանիկ միամտութիւն մը, եւ նոյնիսկ տրամադրութեան տղայական ոստումներ։ Այդ տեսակ մը երեխայական ագահութիւնը որով կը մօտենանք այդ վայրին ուր մեր գոյութիւնը ընծայուած է, նժարին վրայ դրուած է, նորատեսակ քրիստոնէական փոքրոգութիւն պիտի ըլլար առանց վեհանձնութեան։ Թող առասպելները իրար ջնջեն, թող բազմապատկուին, թող իրար ատեն։ Ակնաղբիւրներու անբան սուրբերուն թող նմանին, եւ ո՛չ թէ Քրիստոսին։ Եւ եթէ կարող են, իր ստրկական պաշտօնէն, այսինքն՝ Աստուծմէ պարպուած տիեզերքի մը դէմ յանդիման, թող կեանքը տօն դարձնեն, այդպիտի ազատ խաղարկումի մը աստիճանին հաւասարելով։
Գիտեմ որ անգամ մը եւս՝ մէկ մասը միայն կրցայ ըսել ըսուելիքին։ Կարծեմ եթէ ի վիճակի ըլլայի հաղորդելու, իրապէս հաղորդելու, տեսածս, եւ միեւնոյն ժամանակ տեսածիս դիմաց զգացած վերացումս, զիս լսողներուն համար անխուսափելի հետեւանքը պիտի ըլլար հանգստացում մը, ազատագրում մը, գործի դիմելու եւ դիմացինները խլրտեցնելու պէտք մը, համբերաբար եւ ահաւոր կերպով երջանիկ պէտք մը։ Բայց ինչ որ ինծի համար պայծառ է, հակառակ բոլոր ճիգերուս՝ միւսներուն աչքին կրնամ դարձնել միայն քիչ մը նուազ մթագին։ Կ՚ուզեմ միայն աւելցնել ինչ որ կը զգամ ի խորոց սրտի. որ այդ բոլոր զգացածներուս մէջ, ես կ՚անհետանամ նոյնքան որքան՝ արձակուած փոքր ճիչ մը։
