1
Երեւութաբանութիւն
1967ին լոյս տեսած Զարեհ Որբունիի Թեկնածուն հայերէն լեզուով գրուած ամենէն տպաւորիչ վէպերէն մէկն է, իսկական դարագրուխ կազմող երեւոյթ մը հայ գիրի եւ հայ միտքի պատմութեան մէջ։ Թող տարօրինակ չթուի, եթէ ըսեմ որ ամենէն տպաւորիչը ըլլալէ զատ՝ նաեւ ամենէն իրաւն է։ Յաղթանակ մըն է։ Քառասուն տարի սպասելէ ետք, այդտեղ վերջապէս՝ Որբունի կը վերահաստատէր «Հալածուածներ»ու շարքին հետ իր կորսնցուցած կապը, կը դիմագրաւէր ու կը յաղթահարէր իր մէջ «վէպին լռութիւն»ը, կ՚անդրադառնար անոր, կ՚արձանագրէր զայն։ Այս ամբողջը եղա՞ծ էր Եւ եղեւ մարդ վէպով արդէն իսկ։ Այո, բայց մասամբ միայն։ 1964ի Եւ եղեւը շարքէն դուրս էր։ Այդ վէպով Որբունի իր ուժերը հաւաքած էր, «հում» տուեալները դրած էր կողք կողքի, գրած էր անոնց փոխադարձ ու համահնչիւն տիրապետութեան ներքին օրէնքը, ուսողագէտի մը պէս որ նոր հորիզոն մը կը բանայ տասնամեակներէ ի վեր չլուծուած խնդիրի մը մօտենալով կատարելապէս նոր մեթոդով մը, աւետած էր Սփիւռքի նոր մարդը նաեւ, ինքնագիտակցութեան հասած, անցեալի աղտեղութենէն ձերբազատ, քաշողութեան ու վանողութեան զոյգ ուժերուն հետ իր հաշիւները մաքրած, պատրաստ՝ օտարութիւնը (եւ ուրեմն նաեւ ինքզինք) ընդունելու ինքն իր մէջ։ Այո, այդ ամբողջը ըրած էր, բայց շարքը կը մնար խանձարուրի մէջ, կամ քայլ մը եւս ետ երթալով՝ կը մնար սաղմնային վիճակի մէջ։ Շարքին վերադառնալով է, որ Որբունի պիտի կարենար վէպին լռութիւնը բացատրել ինքն իր աչքին, պիտի կարենար սրբագրել ա՛յն ինչ որ այդքան երկար տարիներ արգիլած էր անոր անխոչընդոտ գրառումը, պիտի կարենար նաեւ երեւան բերել ու համոզիչ դարձնել վիպաշարքի մը անհրաժեշտութիւնը։ Ինքը առաջինն էր ի հարկէ հայ գրականութեան երկհարիւրամեայ պատմութեան մէջ՝ որուն ուղեղէն ներս վէպ ըսուածը ինքզինք պարտադրած էր վիպաշարքի մը եղանակով, եւ ոչ թէ միայն առանձին վէպի մը կամ անջատ վէպերու ձեւով ու տեսքով։ Ինչո՞ւ վիպաշարք մը։ Այո, ինչո՞ւ վիպաշարք մը։ Կար անշուշտ Փրուստին օրինակը, այդ տարիներուն այնքան գրաւիչ իր նորութեամբ, արդէն իսկ առասպելի վերածուած նորութեամբ։ Փրուստի ազդեցութիւնը սակայն ամէն ինչ չի բացատրեր ու վերջին հաշուով՝ որեւէ կապակցութիւն չեմ տեսներ Որբունիի եւ Կորսուած ժամանակին ի խնդիր վիպաշարքի հեղինակին հետ։ Որբունիին վէպերը շեշտակիօրէն Ֆրէօյդեան իմաստով հոգեվերլուծական տարողութիւն մը ունին։ Ու ժամանակին հետ անոնց կապակցութիւնը պայմանաւորուած է Դէպքին կառոյցով։ Տքնաջան աշխատանք մը կը տանին ապացուցելու համար որ կործանիչ Դէպքին ժամանակայնութիւնը պատմական ժամանակէն (ուրեմն նաեւ պատմագէտներու գիտութենէն) անդին է, անկէ անկախ է, չ՚ուզեր պատկանիլ անոր։ Հոգեվերլուծումի եւ ժամանակայնութեան վերաբերեալ այս երկու կէտերը չեն խօսիր Փրուստեան ազդեցութեան մը ի նպաստ։
Ինչո՞ւ վիպաշարք մը ուրեմն։ Ծրագիր մը կ՚իմաստաւորուի իր աւարտէն (եւ երբեմն ալ, յարակարծական կերպով, իր անաւարտ մնալէն, ինչ որ պարագան եղած է օրինակ Յակոբ Օշականի Մնացորդացին)։ Աւարտէն ստացուած իմաստը չի կրնար ըլլալ ա՛յն՝ ինչ որ կար հեղինակի մը մտքին մէջ սկիզբէն։ Բայց հակադարձաբար՝ եթէ հեղինակը չձեռնարկէր իր գործին, անոր տալով իր երեւակայած իմաստն ու նպատակը, դէպի աւարտն ու անաւարտը ճամբայ մը բացող աշխատանքէն խուսափած պիտի ըլլար, իմաստաւորումը երբեք պիտի չկատարուէր։ Վիպաշարքի մը ծրագիրը ուրեմն ժամանակին հետ կնքուած դաշինք մըն է, իմաստաւորումի յոյսով։ Մեր ընթերցումը վիպաշարքին մէջ կը կարդայ «վերապրողի երեւութաբանութիւն» մը։ Որբունի սկիզբէն չէր կրնար գիտնալ որ ա՛յդ էր իր ուզածը, որ ա՛յդ էր վէպէն իր սպասածը, կամ աւելի ճիշդ՝ որ հո՛ն պիտի տանէր զինք վէպին գրառումը, եւ ուրեմն որ ա՛յդ էր վէպին սպասածը իրմէ։ Վերապրողը կ՚ուզէր վիպաշարք մը, որպէս վերապրող, այսինքն՝ որպէս մեռեալ վկայ։
«Երեւութաբանութիւն» բառը թող ծանր չթուի։ Փիլիսոփայական ծրագիր մը չէ որուն հետամուտ էր հեղինակը։ Խօսքը հոս Հուսսերլի կամ Հեգելի երեւութաբանութիւնը չէ։ Եւ սակայն հետապնդուածը վերապրողին փորձառութիւնն էր, այնպիսի փորձառութիւն մը որ իրական կոչուած կեանքին մէջ որեւէ վերապրող պիտի չկարենար իրե՛նը կոչել, հետեւաբար փորձառութիւն մը որուն ենթական վէպն էր, եւ ո՛չ թէ անհատ մը, փորձառութիւն մը որ կը կատարուէր վէպին միջոցաւ եւ վէպին ընդմէջէն, փորձառութիւն մը որ ուրեմն պէտք ունի այսօր մեր կողմէ տարուելիք յատուկ աշխատանքի մը, վերլուծուելու եւ ընկալուելու համար։ Ինչո՞ւ երեւութաբանութիւն մը։ Զուտ յարակարծիք մը չէ՞ խօսիլ «երեւութաբանութեան» մասին, հոն ուր չկայ փորձնական ենթակայ մը որ ստանձնէր վերապրողի կառոյցը։ Ճիշդ ա՛յդ է որ խորհրդաւոր է, ու կը կարօտի բացայայտումի, կը պահանջէ նոր լեզու մը պատրաստել այդ ենթակայէ զուրկ փորձընկալումին համար։ Որպէս վերապրող խօսողը չի կրնար փորձնական ենթակայ մը ըլլալ, ես կամ դուք, մեր առօրեայ հոգերով, կեանքի մասին մեր պատկերացումներով, չի կրնար ըլլալ անձ մը, որ ինքն իր վկան է։ Ա՛յդ է սակայն ամէն երեւութաբանութեան ենթադրութիւնը. ինքն իր վկան հանդիսացող ենթակայ մը կ՚ենթադրէ միշտ։ Եւ այսուհանդերձ հետապնդուածը հոս մեռեալ վկային երեւութաբանութիւնն է։ Նոյն տեսակի հարցի մը առջեւ կը գտնուէր Վալտեր Բենիամինը գերմանական ողբերգակ թատրոնին (եւ այդ թատրոնին մէջ կամ անոր ընդմէջէն՝ մելամաղձոտութեան վիճակին) յատկացուած իր մենագրութեամբ, երբ կ՚ըսէր հետեւեալը.
Ամէն զգացում առնչուած է յառաջագունէ գոյացող առարկայի մը եւ այդ առարկային ներկայացումը անոր երեւութաբանութիւնն է։ Ողբին տեսաբանութիւնը… հետեւաբար կրնայ միայն ընդլայնուիլ այն աշխարհին նկարագրութեամբ՝ որ մելամաղձոտին նայուածքին առջեւ կը բացուի։ Որովհետեւ զգացումները… ինքնաբերաբար կը պատասխանեն աշխարհի առարկայական կառոյցի մը։ Եթէ ողբերգակ թատրոնին համար օրէնքները կը գտնուին ողբին մէջ ծուարած,… անոնց ներկայացումը նուիրուած է ո՛չ թէ հեղինակին կամ հանդիսատեսներուն զգացական վիճակին, այլ զգացողութեան մը որ անկախ է որեւէ փորձնական ենթակայէ, ու ներքնապէս առնչուած է առարկայի մը լիութեան[1]։
Տարօրինակ հատուած մըն է այս մէկը, կ՚ընդունիմ, ու այդ իսկ պատճառով՝ կարօտ է աւելի հանգամանաւոր պարզաբանումի քան այն մէկուն՝ զոր կրնամ հրամցնել հոս։ Մէկ քով կը ձգեմ մանաւանդ սուգի եւ ողբի տեսաբանութիւնը եւ անոր առնչութիւնը մելամաղձոտին հետ։ Առարկան հոս կառոյց մըն է, «աշխարհ»ին կառոյցը, այնպէս՝ ինչպէս կ՚երեւի ան մելամաղձոտին աչքով։ Այդ կառոյցին «ներկայացում»ը անոր երեւութաբանութիւնն է, կ՚ըսէ Բենիամին։ Եւ անշուշտ «ներկայացում» բառը կը գործածէ նաեւ թատերական իմաստով։ Բայց որո՞ւն զգացումներն են, որ պիտի ներկայացուին բեմին վրայ որպէս սուգ ու ողբ, որո՞ւն կողմէ պիտի ընկալուին։ Այս հարցումին, Բենիամին կը պատասխանէ. ո՛չ հեղինակին, ո՛չ ալ հանդիսատեսներուն։ Ուրեմն ան-ենթակայ փորձընկալում մըն է, որեւէ ենթակայէ եւ ենթակայութենէ ձերբազատ։ Այսուհանդերձ Բենիամին կը գործածէ երեւութաբանութեան լեզուն, վիճարկողական ձեւով։ Իրեն հետեւելով՝ պէտք է կարենալ երեւակայել փորձընկալում մը առանց ենթակայի։ Այսքանը բաւական է առ այժմ՝ «երեւութաբանութիւն» բառին գործածութիւնը հոս արդարացնելու համար։
Ուրեմն՝ վերապրողի երեւութաբանութիւն մը, ուր խօսո՛ղը, նկարագրո՛ղը, թելադրո՛ղը, գրելու մղո՛ղը պիտի ըլլայ մեռեալ վկան։ Եւ քանի որ այս ամբողջը պիտի կատարուի վէպի մը մէջ, մեռեալ վկան է որ պիտի արդարացնէ եւ իմաստաւորէ վէպը որպէս շրջավայր, որպէս ընկալումի միջոց, ինքն է որ պիտի ըլլայ վէպի թեկնածուն, որ կը նշանակէ նաեւ՝ վիպելու արարքին թեկնածուն։ Գրելու հրահանգը եւ հրաւէրը պիտի գան մեռեալ վկայէն, պիտի ժառանգուին իրմէ։ Միեւնոյն ժամանակ՝ քանի որ Թեկնածուն կոչուած վէպին կեդրոնը թառած՝ վերապրողի մը վկայութիւնը կայ, ի հարկէ՝ գրական վկայութիւն մը, քանի որ վէպին մաս կը կազմէ, նոյն արարքով ու մէկ անգամէն՝ նաեւ վկայելու գործողութիւնն իսկ է որ խնդրոյ առարկայ կը դարձուի, հարցման նշանի մը կ՚արժանանայ, ու կը ստիպէ որ իւրայատուկ ձեւով կրկնենք հարցում մը որ ուրիշ հազար ձեւերով դրած ենք արդէն իսկ տարբեր առիթներով. ինչի՞ մասին կը վկայեն (ի՞նչ կ՚ընեն, ինչի՞ կը ծառայեն, ո՞ր անտես կոչին ու պարտադրանքին կ՚ենթարկուին եւ կը պատասխանեն) բոլոր այն վկայութիւններն ու վկայագրութիւնները որոնք չեն բխիր մեռեալ վկայէն, որոնք չեն արտասանուած վկայի մահուան դիրքէն։ Ու այդ ձեւով, Որբունին առաջին անգամ ըլլալով կը խնդրականացնէր վիպական պատումին ու վկայագրական պատումին միջեւ յարաբերութիւնը, բան մը որ եւրոպական ու ամերիկեան ակադեմական շրջանակներուն մէջ նորոյթ պիտի դառնար քանի մը տասնամեակ ետք միայն, հրէական Ողջակէզին շուրջ նոր հաւաքուող կամ նոր ուսումնասիրուող վկայագրութիւններու եւ գրականութեան քննարկումով։ Ու եթէ արտօնուած է ընկալումի ժամանակը նկատի առնող դիտողութիւն մը եւս, պէտք էր երկար շրջանցք մը կատարէի ես ալ վկայագրութեան շուրջ ընթացիկ փիլիսոփայական մտորումներէն, որպէսզի ուժն ամբարէի որբունիական Թեկնածուին (վէպին եւ անձին) հետ չափուելու։ Ժառանգաբար չէր տրուած ինծի այդ ուժն ու այդ կարողութիւնը[2]։
Թեկնածուն փարիզեան վէպի Շահնուրեան համաստեղութեան չի պատկանիր։ Անսպասելի կերպով՝ նոր անջրպետ մը բացուած է հոն, նոր խնդրականութեան մը հետամուտ։ Յաջորդ (Ասֆալթը եւ Սովորական օր մը) վէպերով՝ Որբունի պիտի վերադառնար Շահնուրեան համաստեղութեան ու կէտ առ կէտ պիտի քակէր ու զանցէր զայն։ Ի՞նչ է «համաստեղութիւն» կոչածս։ Այն հմայիչ շրջանակն է, այն առաջին ագոյցն է, որուն մէջ Սփիւռքեան փորձառութիւնը ստիպուած էր հանդիպելու օտարին, կազմակերպելու օտարին հետ քաշողական ու վանողական դիմառդիմութիւնը, ստիպուած էր օտարին մասին ենթադրութիւնը սրբագրելու պատկերին ընդմէջէն, օտար կինը անհետացնելու տղաբերքի չարչարանքին մէջ, օտարին զուգաւորումը պատկերացնելու եւ այդ զուգաւորումէն սերած կործանիչ բրտութիւնը արձանագրելու, անոր ենթարկուելով գրեթէ մարմնապէս։ Որբունիի մօտ, Թեկնածուն կոչուած վէպէն անդին, այդ վէպով բացուած հնարաւորութիւններուն շնորհիւ, Շահնուրեան այս բոլոր բնանիւթերը կրկնելո՛ւ եւ կրկնութեամբ՝ բացայայտելո՛ւ համակարգային ու յափշտակիչ աշխատանք մը կայ։ Ահա՛ քոյրերուն միջեւ սեռային մերձեցումի տեսարանը[3]։ Ահա՛ Նիքոլին տանջալից մահը, Ասֆալթը վէպին մէկ ծայրէն միւսը։ Ահա՛ Մինասին յանցապարտութիւնը, ամբաստանութեամբ մը որ կ՚ուղղէ ինքն իրեն, քանի որ ինքն էր մահուան պատասխանատուն, ամբաստանութեամբ մը որ կրկնուած է ա՛լ աւելի յստակ կերպով յաջորդ վէպին՝ Սովորական օր մըին մէջ, երազի մը ընդմէջէն։ Մինչեւ իսկ այս վէպին մէջ հօր կերպարին սրբագրութիւնը կ՚արձագանգէ Շահնուրեան «ռըթուշ»ին, լուսանկարի մը վրայ կատարուած սրբագրական աշխատանքին, ու կը տեղափոխէ զայն աւելի խոր մակարդակի մը, փոխելով ամբողջովին անոր իմաստը։ Այս ամբողջին մէջ կայ հաւանաբար Շահնուրին հետ մրցակցութեան բաժինը, լայն չափով անգիտակից, կայ անկէ անդին անցնելու, վէպը արդիականացնելու ստիպողութիւնը, կայ վէպին էութեան կամ ծնուցիչ կէտին վերադառնալու պէտքը, որոնք կը բացատրեն Որբունիի այս վէպերուն կրկնողական հանգամանքը։ Կրկնելով՝ սրբագրել։ Ու սրբագրելով՝ կրկնել[4]։ Ա՛յդ էր շարքին ծրագիրը, վաթսունական թուականներու վերակենդանացումով եւ իրագործումով։ Բայց այդ կրկնողական սրբագրութիւնը իր կարգին կարելի կը դառնար միմիայն որովհետեւ իրմէ առաջ արձանագրուած էր մեռեալ վկայէն հասնող գրելու մղումը, գրելու թելադրանքը։ Ահաւասիկ ի՛նչ որ պէտք է ցոյց տանք հիմա։
Որբունին( լուս. ԳԱԹ արխիվ)
2
Եռաստիճան կառոյց մը
Թեկնածուն վէպին մէջ պիտի կարդանք նախ սրբագրական գործունէութիւնը։ Այդ ընելու համար՝ յիշեցնենք վէպին բացայայտ կառոյցը եւ ամենէն առաջ՝ անոր պատմած պատմութիւնը։ Գրեթէ ամբողջութեամբ երրորդ դէմքով գրուած այս վէպին պատմասանը, ինչպէս «Հալածուածները» շարքին պատկանող միւս հատորներուն մէջ, Մինասն է, նոյն այն Մինասը որ 1929ի վէպին՝ Փորձըի վերջաւորութեան՝ փախած էր Մարսէյլէն, ետին ձգելով տախտակամածին վրայ փռուած մօրը դիակը։ Կոտորակուած ձեւով, ժամանակային ետ ու դարձերով, վէպը կը պատմէ ուրեմն Մինասին հանդիպումը ուրիշ հայ երիտասարդի մը՝ Վահագնին հետ, Փարիզի մայթերուն վրայ, սրճարանի մը դարպասին, անոնց բարեկամութիւնը, հինգ ամսուան կեցութիւնը մգլոտած պանդոկի մը սենեակին մէջ, անոնց ընկերութիւնը Փարիզ ուսանելու եկած թուրք տղու մը հետ, Թուրքին սպանութիւնը Վահագնի ձեռքով, ու ամիս մը ետք՝ Վահագնին անձնասպանութիւնը։ Վէպը կը սկսի անձնասպանութենէն անմիջապէս ետք, Մինասին կողմէ գրուած նամակով մը, որ Վահագնին հայ «նշանած»ին՝ Արշալոյսին պէտք է ծանուցանէ պատահածը, զգուշանալով մտերիմ ոճէն, որպէսզի սուգին հետ զուգահեռ՝ աղջիկը (որ իրականութեան մէջ՝ Վահագնին օրինաւոր կինն է եղեր, ինչպէս Մինաս կը հասկնայ աւելի ուշ) չտարուի յոյսերով ու չկապուի Մինասին։ Վէպը կը պատմէ նաեւ Մինասին սեռային աշկերտութիւնը Հոռթանսին հետ, որպէս պատումի երկրորդական գիծ մը։ Վէպին կեդրոնը կը գտնուի Վահագնին ձգած ու Մինասին ուղղուած նամակը, որուն մէջ Վահագն կը բացատրէ իր զոյգ արարքին (սպանութեան եւ անձնասպանութեան) պարագաներն ու դրդապատճառները։ Այդ նամակն է անշուշտ որ կը հանդիսանայ Մինասին կողմէ կատարուած դէպքերու վերակազմութեան առանցքը։ Կարելի է կարդալ զայն ի միջի այլոց՝ որպէս վերապրողի մը վկայութիւնը։ Լման Ի. դարու հայ գրականութեան մէջ՝ միակ օրինակն է գրական վկայագրութեան մը, այսինքն՝ վկայագրութեան մը որ կը հրամցուի որպէս այդ՝ գրական գործի մը մէկ դերակատարին կողմէ։ Բնական է՝ վկայագրութեան մէջ պատմուածն ալ պիտի կարդանք իր կարգին։ Բայց նոյնքան կարեւոր է հոս անդրադառնալ վկայագրութեան օրինավիճակին։ Վէպին բացայայտ կառոյցը կը ստիպէ որ անդրադառնանք այդ օրինակիճակին, նախ անշուշտ վէպին մէջ, բայց նաեւ վէպէն անդին ընդհանուր առմամբ։ Ահաւասիկ ինչ որ աննախընթաց է, ու ո՛չ մէկ տեղ չէ կատարուած նոյն ուժգնութեամբ։ Վկայագրութեան օրինավիճակը քննելու կը մղէ վէպը իր բարդ կառոյցով, ու ա՛յդ է որ իր նմանը չունի ուրիշ որեւէ տեղ։
Ըսի՝ գրեթէ ամբողջութեամբ երրորդ դէմքով գրուած վէպ մըն է Թեկնածուն։ Պէտք է յիշեցնել որ Փորձը ծայրէ ծայր՝ առաջին դէմքով գրուած էր։ Թեկնածուին մէջ առաջին եւ երրորդ դէմքերու միջեւ անցումին կառուցային բացատրութիւնը տրուած է վէպին դէպի վերջաւորութիւնը գտնուող հատուածի մը մէջ, որ կը սկսի սապէս. «Բուն հարցը յատակագիծ ունենալը չէ։ Ութ օր է՝ գրիչ կը խաղցնեմ։ Աճապարելու է։ Ինչպէ՞ս չաճապարել։ Այն օրուընէ ի վեր որ գաղափարը յղացայ, հանգիստ չունիմ։ […] Միտքէս չէր անցած երբեք որ օր մը կրնայի արձակով արտայայտուիլ…» (էջ 168-169)[5]։ Խօսողը Մինասն է։ Որոշեր է Վահագնին պատմութիւնը գրել։ Մինասը բանաստեղծ է։ Առաջին անգամն է որ արձակ կը գրէ։ Ուրեմն Փորձըին մէջ առաջին դէմքով իր մասին գրողը ինքը չէ՛ր։ Կը գրէ որովհետեւ Վահագնին թելադրանքը կայ, որ կը մղէ գրելու։ Նոյնպէս՝ առաջին անգամն է որ կը հանդիպինք այդ թելադրանքին։ Սրճարանին դարպասը նստած է, նոյն այն դարպասը ուր սովորութիւն ունէր Վահագնին հետ նստելու, ահաւասիկ (էջ 170).
Այդ տեսակ պահու մըն է որ ինծի պարտադրուեցաւ։ Այդպէս, առանց որ նախապէս նման բանի մը վրայ խորհած ըլլայի։ Դուրսէն ներս նետուեցաւ ու հոն մնաց, տարածուելով, ինքզինքը պարտադրելով եւ իմ կամքս եղաւ իր կամքը։ Ըսաւ, գրէ՛։
Մինաս միեւնոյն ժամանակ կը դիմադրէ ու կը հպատակի Վահագնի կամքին։ Ինչո՞ւ գրել ի վերջոյ, «բոլորովին անձնական իրողութիւն մը ինչո՞վ կրնայ հետաքրքրել ուրիշները»։ Եւ ուրեմն պատճառաբանութիւններ կը փնտռէ, ո՛չ թէ չգրելու, այլ՝ գրելո՛ւ համար, բայց գրելու իբր թէ անկախ մնալով Վահագնի պարտադրանքէն։ Եթէ մտածումդ դուն քեզի պահես, կը խենթենաս։ Ահա՛ ինչու կ՚ուզէ գրել, իր բառերով (էջ 171).
Արդէն այսպէսով մարդ ինքզինքը կը յանձնէ խենթութեան, առանձնութեան մէջ մտածումի գերիվեր աճումովը։ Իսկ ես բնաւ խենթենալու նպատակ չունիմ։ Ատոր համար է, որ կ՚ուզեմ գրել, եւ ոչ թէ անոր համար որ այդպէս է Վահագնին փափաքը, որովհետեւ երբ իրեն կը դառնամ, Պիառի դարպասը նստած ու կը նայիմ պահանջկոտ աչքերուն, անոր աչքերը կ՚ըսեն՝ «գրէ՛»։
Ուրիշ պատճառներ ալ կը փնտռէ, օրինակ՝ ընթերցողը սիրաշահիլ, անձնականէն անդին անցնիլ, ընդհանրացնել, շահեկան դարձնել, պաշտօն մը կամ նոյնիսկ պատգամ մը յանձնել գրութեան, «Բայց ոչ Վահագնի պատգամը։ Ո՛չ, ո՛չ» (անդ)։ Ուրեմն կը դիմադրէ, կ՚արդարացնէ իր գրելը ինքն իր աչքին, զայն կը հեռացնէ Վահագնի կամքէն, որ իր կամքն ալ դարձած է, բայց եւ այնպէս կը հպատակի։ Այստեղ է որ իր գրութեան մէջ կ՚արձանագրէ գրութեան ծրագիրը եւ բացայայտ կառոյցը (էջ 171-172).
Ահաւասիկ Վահագնի նամակը։ Անիկա պիտի կազմէ գրութեան առանցքը, որուն շուրջ պէտք պիտի ըլլայ հաւաքել այս պատմութեան հետ առնչութիւն ունեցող անձերը, քանի որ ի վերջոյ պատմութիւն մըն է պատմուածը։
Ենթադրենք որ հոս առաջին դէմքով գրուածը Մինասին նօթագրութիւններն են, իր մտորումները, ինքն իրեն համար գրուած, որոնք կը մտնեն գրութեան առանցքին շուրջ հաւաքուած միւս՝ երրորդ դէմքով գրուած նօթագրութիւններու շարքին մէջ։ Այդտեղ է սակայն որ այս բացայայտ կառոյցը կը բարդանայ, բարդութեան մակարդակ մը կ՚աւելցնէ, քանի որ յանկարծ խօսքը կ՚ըլլայ «Զարեհ»ին, որ ենթադրաբար Զարեհ Որբունին է, գիրքի մը հեղինակը, այսինքն՝ Փորձըին հեղինակը (էջ 173).
Զարեհին ըրած սխալին մէջ իյնալու չէ։ Պէտք է խուսափիլ կամայական, բռնազբօսիկ նշումներէ։ Ատենօք այդ մասին վիճաբանեցայ իրեն հետ։ Ինքն ալ ինծի չափ գիտէ թէ մասնաւոր ըրած է։ Կամուրջին տակի դէպքը շինծու է։ Այդ տեսակ բան մը տեղի չէ ունեցած, քանզի ինքն էր ճամբուս ծախսը վճարողը, միակը որ փախուստիս տեղեակ էր։
Հոս պէտք է կենալ պահ մը, ու հասկնալ կատարուածը։ Փորձըին հեղինակը կը դառնայ նոր վէպին դերակատարներէն մէկը։ Գրողը հիմա Մինասն է, անկախացեր է իրեն կեանք տուող հեղինակէն, կը համարձակի հետը վիճիլ, իր անհամաձայնութիւնը յայտնել, եւ ուրեմն սրբագրել Զարեհին գրածները։ Հոս է որ յայտնի կը դառնայ (ու կ՚արձանագրուի) սրբագրութեան ձեռնարկութիւնը որպէս ծրագիր։ Գրելը պիտի ըլլայ սրբագրել։ Փորձըի մէջ պատմուած փախուստի լման պատմութիւնն է (սուգի, գիրի եւ սեռի միջեւ կազմակերպուած տարօրինակ շրջագայութիւնը), որ կը հռչակուի որպէս երեւակայական.
Ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ որ ծախած գիրքերուս հասոյթը միամտօրէն եւ առանց օգտուելու՝ կիներուն հետ մսխելէս ետք, կարող էի լկտիօրէն թէ՛ գործածել կինը ի հաշիւ իմ կրքիս ու յետոյ գողնալ անոր մուրացիկի գանձը։
Բայց երբ Մինաս կը սրբագրէ Զարեհին գրածները, անշուշտ նաեւ Որբունի՛ն է որ կը սրբագրէ քառասուն տարի առաջուան իր գրածը։ Եւ եթէ բաւական բարդ չէր այս կառոյցը արդէն իսկ, նորէն կը բարդանայ վէպին վերջին էջերուն, քանի որ այդտեղ՝ Մինաս Զարեհին նամակ մը կը գրէ, որմէ կը հետեւցնենք որ վերջին հաշուով՝ Զարեհը պիտի ըլլայ հաւաքուած նօթագրութիւնները խմբագրողը եւ հրատարակողը։ Նամակին նիւթն է կարծես՝ շարժումներ նկարագրող ու միայն արտաքին գործողութեամբ զբաղող վէպէն անդին անցնելու անհրաժեշտութիւնը եւ դժուարութիւնը։ Ասոնք Մինասին վերագրուած մտահոգութիւններն են։ Որբունին հաւանաբար կը բաժնէր այդ մտահոգութիւնները։ Ահա՛ (էջ 212).
Ինծի հետաքրքրողը Վահագնի հոգիին պատմութիւնն է, եւ ի՜նչ կը տեսնեմ։ Կը տեսնեմ որ ինչ որ արձանագրած եմ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ «մարքիզուհին դուրս կ՚ելլէ ժամը հինգին»։ … Այս ձախողանքը կը տխրեցնէ զիս, բայց եւ կը հաշտեցնէ զիս քեզի հետ։ «Հալածուածներ»ուդ առաջին աշխատութիւնը այս տեսակէտով է որ չէի հաւնած…։ Ես այս բանին մէջէն դուրս պիտի չկարենամ գալ։ Քեզի կը ղրկեմ ձեռագիրս. կրնաս ըստ քու ըմբռնումիդ կատարել աշխատանքը։
Ունինք ուրեմն եռաստիճան կառոյց մը։ Վահագնը անձնասպան կ՚ըլլայ, բայց կը ձգէ իր արարքը բացատրող վկայագրութիւն մը։ Մինաս կը ժառանգէ Վահագնին ձեռագիրը, ժառանգելով միաժամանակ զայն կարգի բերելու եւ կորուստէն փրկելու պահանջը։ Ձեռագրին հետ՝ Վահագնի փորձընկալումն է որ պէտք է փրկուի ու արժեւորուի։ Մինաս կը ստանայ ուրեմն ձեռագիրը ճշմարտանման պատումով մը ամբողջացնելու եւ արժեւորելու հրահանգը։ Իսկ Զարեհ իր կարգին կը ստանձնէ յաւելեալ պաշտօն մը. Մինասի նօթագրութիւններուն ձեւ մը տալու, գիրքի մը մէջ հաւաքելու եւ հրատարակելու պաշտօնն ու պարտականութիւնը։ Այս եռաստիճան կառոյցով, հեղինակը վէպին մէջ դերակատարի վերածող արարքով, Որբունի յաջողած է վէպին մէջ արձանագրել ո՛չ միայն սրբագրական ծրագիրը, այլեւ վերապրողէն եկած հրահանգը։ Ա՛յս է խորհրդաւորը։ Երեքն ալ վերապրող չե՞ն, պիտի ըսուի։ Այն ատեն ինչո՞ւ փոխանցումներու, հրահանգներու եւ ապսպրանքներու այսպիսի բարդ կառոյց մը անհրաժեշտ էր, ընթեռնելի դարձնելու համար այս մէկ վերապրողին վկայագրութիւնը։ Ենթադրենք որ նօթագրութիւնները պէտք է արուեստի դրոշմը կրէին հրամցուելու համար հանրութեան։ Առանց արուեստի դրոշմին, պիտի մնային հում նիւթ։ Թերեւս։ Բայց կը զգանք որ այս պատճառներն ու պատճառաբանութիւնները անբաւարար են բացատրելու համար անցումները Վահագնին, Մինասին, ու Զարեհին միջեւ, այլ խօսքով՝ վերապրողին, քարտուղարին եւ արուեստագէտին միջեւ։ Կը զգանք որ եթէ մէկ կողմէ՝ վկայագրութեան էութիւնը խնդրոյ առարկայ է այդ անցումներուն մէջ, միւս կողմէ՝ գրականութիւնն ալ խնդրականացուած է, որպէս ինքն իր մէջ վկայագրութիւն մը պարունակող ու արժեւորող գործունէութիւն։ Երկուքին միջեւ տարուբերուած ենք։ Երկու կողմէ՝ խնդրականացում մը կայ, որուն ներքին գործարկումը ու բաղադրիչ տուեալները թափանցիկ չեն տակաւին մեր աչքին։ Քիչ մը եւս աշխատելու պէտք ունինք։ Բայց հեռանկարը յանկարծ փոխուած է։
Ստորագրութեան հարցը
Անցնելէ առաջ սակայն յաջորդ հանգրուանին, հարց տանք պահ մը մենք մեզի թէ ի՞նչ կ՚ըլլար եթէ Որբունի փոխանակ եռաստիճան կառոյց մը կազմակերպելու, գոհանար միայն երկու աստիճանով, պահէր վէպին մէջ միայն Վահագնի եւ Մինասի յարաբերութիւնը։ Վկային ժառանգորդը իր նօթագրութիւններուն մէջ նորէն պիտի զետեղէր առաջին դէմքով գրուած վկայագրութիւնը, իսկ ինքն իր մասին պիտի խօսէր առաջին կամ երրորդ դէմքով։ Առաջին դէմքը գործածելով՝ պիտի ըլլար դասական վէպին պատմասանը (եւ Փրուստի Կորուսեալ ժամանակին ի խնդիր վէպը այդ առումով գոնէ՝ կը մնայ ամբողջովին դասական)։ Ընթերցողը պիտի չհասկնար անպայման որ երրորդ դէմքով գրուած էջերն ալ իր գրիչէն ելած են։ Ինքն իր պատմութիւնը պատմելով՝ պիտի ըլլար իր պատմութեան հեղինակը եւ դերակատարը միաժամանակ։ Բայց իր պատմած պատմութիւնը պիտի ըլլար ա՛յն պատմութիւնը զոր մենք կը կարդանք։ Պիտի շփոթուէր վէպին հետ։ Պիտի կարենար մինչեւ իսկ ըսել որ ինքը ժառանգորդն է անձնասպան վկային։ Մէկ զգալի տարբերութեամբ. գրուածքը մեզի՛ ուղղուած պիտի ըլլար։ Երրորդ աստիճանի վրայ նստողը այն ատեն պիտի ըլլար ո՛չ թէ Զարեհը, այլ՝ ընթերցողը։ Եւ քանի որ Որբունին ամբողջովին չէ տիրապետած իր իսկ հնարքին, տեղ տեղ այդ տպաւորութիւնը կու տայ, որ Մինաս ուղղակի ընթերցողին կ՚ուղղուի, եւ այդ հատուածներուն մէջ դասական վէպին կառոյցն է որ կը կրկնուի։ Օրինակ երբ վէպին ու կեանքին միջեւ տարբերութեան մասին կը խորհրդածէ, Զարեհի նման վիպագիրները քննադատելով որովհետեւ չեն յարգեր կեանքին անաւարտութիւնը, բայց ձեւով մըն ալ իրաւունք կու տայ իրեն, քանի որ կարելի չէ սպասել մինչեւ որ ամէն ինչ աւարտին հասնի, այդտեղ՝ ընթերցողին կ՚ուղղուի ու կ՚ըսէ. «Ինչպէ՞ս հաշտեցնել այս երկու հակամարտ դիրքերը, ո՛վ ընթերցող, բարեկամս եւ թշնամիս» (էջ 174), այն համոզումով որ վէճը արուեստի արուեստական հանգամանքին մասին է։ Հոս սովորական՝ երկաստիճան կառոյց մըն է որ կը գործէ։ Մինաս արուեստագէտի մտահոգութեամբ կը խօսի ու կ՚ուղղուի ընթերցողին։ Մինչդեռ իրեն ուղղուած Վահագնի հրահանգը, «գրէ՛», չի նշանակեր որ կ՚ուզէ Մինասին վիպագիր դառնալը, արուեստի մտահոգութեամբ գրելը։ Վահագն կ՚ուզէ որ Մինաս արժեւորէ իր վկայագրութիւնը։ Անձնասպանութենէն առաջ, զիրենք կապողը բարեկամութիւնն էր։ Անձնասպանութենէն ետք՝ վկայագրութիւնն է որպէս ժառանգ։ Մինաս, երբ կը հաւաքէ իր նօթագրութիւնները, երբ անոնց կեդրոնին կը զետեղէ Վահագնէն եկած վկայագրութիւնը, չի գործեր որպէս վիպագիր ու արուեստագէտ։ Կը գործէ միայն որպէս ժառանգորդ եւ ենթակայ։ Վկայութեան ժառանգորդը եւ հրահանգին ենթական։ Ճիշդ է, որ Մինաս վէպին մէջ բանաստեղծ է, ուրեմն իր կարգին արուեստագէտ։ Բայց էական է հասկնալը, թէ որպէս բանաստեղծ ու արուեստագէտ չէ որ ձեռք կ՚առնէ վկայագրութիւնը արժեւորելու պարտականութիւնը։ Այդ է պատճառը որ վէպի վերջաւորութեան, Զարեհին ուղղած նամակին մէջ, ըսելէ ետք որ ինք ձեռնհաս չէ այս գործը ի կատար ածելու ու Զարեհին կը վստահի, կ՚աւելցնէ. «Ես կը վերադառնամ ոտանաւորի խաղերուս» (էջ 212)։ Մինաս իր գրածը պիտի չստորագրէ իր անունով։ Կը յանձնէ զայն երրորդի մը, ու այդ երրորդը ստորագրողի պաշտօնը ստանձնողը պիտի ըլլայ, այդքան միայն։ Միայն ստորագրողի պաշտօնը, այո, որովհետեւ գիտենք թէեւ որ Մինաս Զարեհին կը գրէ՝ «Կրնաս ըստ քու ըմբռնումիդ կատարել աշխատանքը» (անդ), բայց Զարեհը ինք չ՚արտայայտուիր վէպին մէջ, ու հետեւաբար չենք գիտեր թէ ո՛րքանով փոխած ու ձեւի բերած է Մինասին գրածը, իր ճաշակին համաձայն։ Ենթադրութիւնը այն է, որ բնաւ չէ փոխած ու զայն կը հրամցնէ ինչպէս որ Մինաս յանձնած էր իրեն։ Ստորագրութեան այս հարցը անշուշտ էական է։ Ու ստորագրութիւններու անորոշութիւնը, մինչեւ իսկ երկդիմութիւնը, մինչեւ ծայրը զգալի դարձնելու համար, Որբունի վէպը վերջացուցած է Մինասին կողմէ Զարեհին ուղղուած նամակով։ Այնպէս որ վէպին վերջին բառերն են՝ «Քոյդ՝ Մինաս Երազեան», այսինքն՝ Մինասի ստորագրութիւնը, ու տակը՝ «1965, Ամառ», եւ հուսկ ապա փակագիծի մէջ՝ «Վերջ»։ Անշուշտ ենթադրել պէտք է որ Որբունին վէպը գրած է կամ աւարտած է 1965ի ամառը։ Բայց վերջին ստորագրութիւնը Մինաս Երազեանինն է, որ կրնար նոյնպէս նկատուիլ այս էջերուն հեղինակը ծայրէ ծայր, ու է՛ անոնց հեղինակը։ Հեղինակն է ու չէ՛, քանի որ Մինասին վէպը չէ որ կը կարդանք, այլ՝ Զարեհ Որբունիին վէպը։ Այս նկատողութիւնները «ձեւապաշտ» մօտեցումի մը արդիւնքը թող չնկատուին։ Վէպին կորիզային նիւթն է, որ կը շօշափենք այս ձեւով։ Եռաստիճան կառոյցը երեւան կը բերէ ստորագրութիւններու հարց մը, ստորագրութիւններու խաղ մը, ու կը ստիպէ որ հարցնենք. ո՞վ է վկայագրութեան մը հեղինակը։ Խնդրոյ առարկան, ինչպէս գուշակած էինք վերը սկիզբէն, վկայագրութիւն ըսուածն է ուրեմն։ Ամբողջ բեմադրութիւն մը կը կատարուի, որպէսզի հարց տանք մենք մեզի թէ ինչպէ՞ս կը գործէ վկայագրութիւն ըսուածը, ինչպէ՞ս կառուցուած է, ինչպէ՞ս կարելի է, ի՞նչ կը պահանջէ ան ընդհանրապէս գոյանալու համար որպէս վկայագրութիւն եւ ի՞նչ կը պահանջէ ան մեզմէ։ Եւ այս հարցումներուն՝ վէպին կողմէ բերուած առաջին պատասխանը այն է, որ վկայագրութիւն կոչուածը մէկ կողմէ՝ անձնասպան վերապրողի մը հետ ժառանգութեան կապակցութիւն մը կ՚ենթադրէ, եւ միւս կողմէ՝ ստորագրութիւններու փոխանակութիւն մը։ Ո՛չ մէկը, ո՛չ ալ միւսը կրնային ըսուիլ, արձանագրուիլ, անդրադարձումի առարկայ հանդիսանալ, եթէ վէպին մէջ կազմակերպուած չըլլար եռաստիճան կառոյցը։
Իր եռաստիճան կառոյցով՝ վէպը այս երկու փոխանցումներուն վրայ հիմնուած է։ Երկրորդ փոխանցումը, Մինասէն Զարեհ, երեւան բերաւ ստորագրութեան հարց մը։ Պէտք է հիմա ուրեմն անդրադառնալ պահ մը առաջին՝ Վահագնէն Մինասին հասնող փոխանցումին։ Ինչ որ ունի Մինաս՝ Վահագնէն հասած է իրեն որպէս «ժառանգ»։ Բառը առաջին անգամ կը յայտնուի երբ Մինաս պանդոկին մէջ ուր կ՚աշխատի՝ դիմացը կը տեսնէ Հոռթանսին նայուածքը իրեն յառած. «“Վահագնին ժառանգը” մրթմրթաց քթին տակէն» (էջ 28)։ Եւ ատկէ անմիջապէս եկող մտածումները ցոյց կու տան որ Վահագնը ու Մինասը կրնային փոխարինուիլ, ու փոխանցումին պահանջն է որ զանոնք կը զատորոշէ իրարմէ, ինչպէս եռաստիճան կառոյցի միւս երեսին վրայ՝ ուրիշ տեսակ փոխանցումի մը պահանջն է որ կը զատորոշէ Մինասը Զարեհէն։ Այն օրը երբ Աբգար եկած էր Պիառ սրճարանին սրահը, բարձրաձայն հռչակելով որ «մէկո՛ւ մը պէտք ունինք» (էջ 22էն սկսեալ պատրաստուած է այդ տեսարանը), Մինասն է որ առաջ կը նետուի, «ձեռքով ոտքով մէջ նետուեցաւ։ Նոյնիսկ պահ մը վախցաւ որ Վահագն իրմէ առաջ ընդառաջէր առաջարկին» (էջ 29)։ Եւ ուրեմն «թշնամական մղում»է մը դրդուած՝ ինքը կը գրաւէ այն տեղը որ Վահագնին վերապահուած էր։ Այդ ընելով՝ Վահագնը կը դատապարտէ իր դատարկապորտի ճակատագրին, քանի որ պանդոկին մէջ աշխատելով՝ Վահագն պիտի փրկուէր, Հոռթանսը զինք ձեռք պիտի առնէր, մարդ պիտի դարձնէր, «որովհետեւ Հոռթանս գիտէր ինչպէս տղայ մը մարդու կը փոխեն, իսկ Վահագն տղայ մնացած էր» (էջ 30)։ Այդպէս կը խորհի Մինասը։ «Եթէ այն օր անպատկառ եղած չըլլար, հիմա Վահագն ողջ պիտի ըլլար շնորհիւ Հոռթանսին, որ գիտէ փրկել մարդուն արժանապատուութիւնը։ Ինքն էր Վահագնի մահուան պատասխանատուն։ … Ու հիմա վերն էր, առաջին յարկի խոշոր սենեակը, ուր ինքը՝ Վահագնը պէտք է եղած ըլլար» (էջ 29)։ Խօսքը հոս յստակօրէն փոխարինումի մը մասին է։ Մէկը՝ միւսին փոխարէն։ Ու այդտեղ է որ «ժառանգ»ի գաղափարը երկրորդ անգամ ըլլալով կ՚երեւի, ցնցիչ կերպով մը. «Այդպէս ինքը ժառանգորդն էր եղած աշխարհի ամենէն չքաւոր Հայուն, որ իրեն ձգած էր անհաշուելի ժառանգ մը» (անդ)։ Անհաշուելի ժառանգը հոս առ այժմ կեանքն է, մարդ դառնալն է, Հոռթանսին տիրանալն է։ Բայց միեւնոյն ժամանակ յայտնի է արդէն իսկ որ Վահագն Մինասին հակերեսն է, անոր փառաւոր կրկներեսը, այն մէկը որ պէտք է անհետանայ որպէսզի Մինասը ըլլա՛յ։ Եթէ հիմա անցնինք վէպի երկրորդ կէսին, վկայագրութենէն ետքը եկող էջերուն, կը տեսնենք թէ Մինաս Զարեհին կողմէ թերեւս վերամշակուած իր նօթագրութիւններուն մէջ՝ կը փորձէ տարբեր ձեւերով ըմբռնել իր կապը Վահագնին հետ։ Իր տկարութեան զգացումէն կը մեկնին մտածումները։ Այդ տկարութիւնն է, որ մղիչ պատճառը եղած էր իրենց յարաբերութեան։ Վահագն մեղքցած է իրեն, ուզած է զինքը պաշտպանել, իր թեւին տակը առնել, հոգածու վերաբերմունք մը ցոյց տալ, «այդպէսով է որ Վահագնի սրտին մէջ հայրական զգացում մը արթնցաւ» (էջ 145)։ Ի՞նչ ձեւ կը ստանայ իր հայրական կեցուածքը։ Զոհաբերութեան ձեւը։ Վահագն պիտի զոհէ ինքզինք, պիտի ջնջէ ինքզինք, որպէսզի «զաւակ»ը մարդ դառնայ, որպէսզի ըլլայ ինչ որ ինքը չկրցաւ ըլլալ։ Զաւակը կը ժառանգէ հօրմէն։ Կը ժառանգէ հօրը անհետացումը։ Ու պէտք է անշուշտ թօթափէ այդ ժառանգը ուսերէն, ինչ որ ամենէն դժուարն է։ Պէտք է ժխտէ զայն։ «Ամէն ժխտող կառուցող մըն է» (անդ)։ Հայրերը երբեք պիտի չհասկնան, կ՚ըսէ Մինաս (կամ Որբունի), թէ ինչո՛ւ զաւակները «կը փախչին յանկարծ այդ նուիրուածութենէն», բայց թերեւս ալ կը հասկնան, ու ա՛յդ է որ կը նուիրեն զաւակներուն որպէս ժառանգ, փախչելու ու ժխտելու կարողութիւնը։ Կը նուիրեն ներքնապէս իրենցմէ՛ ազատելու ուժը։ Այս ամբողջը ի հարկէ կը կատարուի Մինասի՛ն մէջ։ Իր մէջն է որ Վահագն պէտք է մեռնի որպէսզի ինքը ըլլայ ժխտող ժառանգորդը։ Երկուքին նոյնացումը արտայայտուած է յստակօրէն, երրորդ դէմքով գրուած հատուածի մը մէջ, ուր խօսքը Վահագնին մասին է (բայց նոյնիսկ եթէ ենթադրենք որ Զարեհին գործն է երրորդ դէմքի վերածումը, նօթագրութիւնը նորէն կու գայ Մինասի շարադրանքէն). «Հիմա կը փորձէր նայիլ, երեւակայութեան մէջէն, բացակայ Մինասին աչքերուն եւ ինքզինքն է որ կը տեսնէր, իբրեւ թէ կանգնած ըլլար հայելիի մը առջեւ» (էջ 157)։ Փոխադարձաբար՝ Մինաս «դեռ երէկ մարդիկ կը դիտէր Վահագնին աչքերով», բայց ժխտուած ժառանգին շնորհիւ, հիմա դարձած է տարբեր մարդ մը, կրցած է Վահագնը անհետացնել ինքն իր մէջէն։ Իր մէջի Վահագնը վերապրողն էր, այն մէկը որ երբեք պիտի չկարենար յարմարիլ կեանքին, որ միշտ սպասման վիճակի մէջ պիտի գտնուէր, որ աղտեղութիւնը պիտի չկարենար յաղթահարել, որ պիտի փախէր անդադար, պիտի դառնար ոճրագործ, պիտի ջնջէր ինքզինք ջնջելու համար միշտ վերածնող աղտեղութիւնը իր մէջ, պիտի մնար օտարական։ Իրմէ ժառանգելով, անոր անհետացումը ժառանգելով, Մինաս պիտի կարենայ ըսել ինքն իր մասին. «Օտարականը հեռացած էր իրմէ» (էջ 165)։ Վտանգաւոր ժառանգ մըն է անշուշտ Վահագնին ձգածը։ Վէպին վերջաւորութեան, Զարեհին գրած նամակին մէջ, Մինաս վերստին կ՚անդրադառնայ անոր։ Այս անգամ նիւթը «սպասել»ն է, Նիքոլին սպասելը Լիւքսամբուգի պարտէզին մէջ։ «Ա՜հ, այս սպասումն ալ, վախնամ Վահագնէն ժառանգած ըլլամ» (էջ 214)։ Քանի որ ամէն ինչ Վահագնէն ժառանգած է, քանի որ իր ինքնութիւնը, իր էութիւնը՝ ժառանգորդ ըլլալն է, ուրեմն ա՛յդ մէկն ալ կրնայ անկէ ժառանգած ըլլալ։ Թեթեւ քմծիծաղով մը արտասանուած այս խօսքը յանկարծ կը լրջանայ. «Երբ ձեռագիրս կարդաս, կրնաս մտածել թէ ինչպիսի՛ վախճան մը կրնայ ունենալ այդ տեսակ ժառանգ մը։ Ո՛չ նոյնը թերեւս, բայց նման» (անդ)։ Անշուշտ կրնայ վերջանալ անձնասպանութեամբ, բայց կրնայ նաեւ վերջանալ պարզ կամ անուղղակի սպանութեամբ։ Եւ այդպէս ալ կը վերջանայ Նիքոլին հանդէպ սէրը Ասֆալթըի երկայնքին։
Վկայագրութեան մը հեղինակը
Աչքէ անցուցինք ուրեմն ինչ որ կ՚ըսուի վէպին մէջ Վահագնէն դէպի Մինաս հասնող փոխանցումին մասին, որ մտածուած է միշտ «ժառանգ»ի ու «ժառանգութեան» եզրերով։ Յայտնաբար՝ Մինաս ժառանգորդն է։ Ժառանգորդն է Վահագնի մահուան, Վահագնի գործած ոճիրին, նաեւ Վահագնի վարած կեանքին, այսինքն՝ մակաբոյծի իր փիլիսոփայութեան։ Վահագնի ոճիրն ու անձնասպանութիւնն է, Վահագնի անհետացումն է, որ կանգուն կը պահեն Մինասը։ Այո՛, բայց Մինաս ուրիշ բան կը ժառանգէ Վահագնէն։ Կը ժառանգէ անոր վկայութիւնը։ Եւ ինչ որ ըսինք Մինասին մասին որպէս ժառանգորդ ամբողջական չէ, մինչեւ իսկ անհասկնալի մնալու դատապարտուած է, այնքան ատեն որ զայն չկապենք ձգուած բուն հրիտակին։ Ա՛յդ պիտի ըլլայ յաջորդ հանգրուանին պարտականութիւնը։ Մինչ այդ եթէ կը խորհինք տակաւին թէ վերը եռաստիճան կառոյցին մասին ըսուածը «ձեւապաշտ» մօտեցումի մը արդիւնքն է, ընթերցողին պէտք է յիշեցնեմ Զապէլ Եսայեանին կողմէ ստորագրուած 1915ի դէպքերուն վերաբերեալ առաջին լայնածաւալ վկայագրութեան՝ Ժողովուրդի մը հոգեվարքըին պարագան[6]։ Գրողը այն ատեն Բաքու կ՚ապրէր։ Հայկ Թորոյեանին հանդիպած էր 1916 ամառը եւ տարագրութեան իր յուշերը արձանագրած։ Յուշերը ծայրէ ծայր առաջին դէմքով ներկայացուած էին։ Վերապրողն էր խօսողը։ Հայկ Թորոյեան նաեւ 1916ի ընթացքին իր անունով նոյն պարունակութեամբ յօդուածներ ստորագրած էր Բաքուի մամուլին մէջ։ Զապէլ Եսայեան ձեւի մտցուցած է Թորոյեանի յուշերը, գեղեցիկ արեւմտահայերէնով եւ գրողի իր զգայնութեամբ վերածած է զանոնք ընթեռնելի պատումի մը, որուն մէջ բազմաթիւ աչքառու տեսարաններ կան, ու վերջաւորութեան՝ Թորոյեանին ընկերակցող գերմանացի սպային անձնասպանութիւնը։ Այո, ըրած է այս ամբողջը, ու Գործ հանդէսին Փետրուարի եւ Մարտի համարներուն մէջ հրատարակած է իր աշխատանքին արդիւնքը, ի՛ր ստորագրութեամբ, եւ ոչ թէ Թորոյեանի ստորագրութեամբ։ Նոյն կառոյցը ունինք հոս, ինչպէս Որբունիի վէպին մէջ. վերապրողը կայ, որ կը պատմէ, եւ կայ քարտուղարը, որ պատումը կը ժառանգէ, ձեւ կու տայ անոր ու կը ստորագրէ։ Բայց հոս՝ վերապրողին քարտուղարն է ստորագրողը, հակառակ անոր որ վերապրողը կը յանձնէ իր վկայութիւնը առաջին դէմքով։ Արդարացումը անշուշտ այն է, որ Եսայեան ոճաւորումի աշխատանք մը կատարած է, որուն հետեւանքով ինքզինքը նկատած է գրութեան «հեղինակ»ը։ Բայց քանի որ արտօնուած ենք մեր կարգին հարց տալու, թէ ո՞վ է վերջին հաշուով այս պարագային գոնէ՝ վկայագրութեան հեղինակը, յայտնի կը դառնայ որ ստորագրելը անմեղ արարք մը չէ բացարձակապէս։ Ճիշդ է, որ խնդրոյ առարկայ է «իրական» վկայագրութիւն մը, մինչդեռ Որբունիի պարագային՝ գրական հանգամանք ունի Վահագնի վկայագրութիւնը, հրամցուած ըլլալով վէպի մը մէջ։ Բայց վէպն է, որ երեւան կը բերէ վկայագրութեան մը (եւ հիմա կրնամ ըսել՝ որեւէ՛ վկայագրութեան) գրառումին ու փոխանցումին եռաստիճան կառոյցը։ Զապէլ Եսայեանի հրապարակած իրական վկայագրութիւնը անշուշտ ինքն իր մէջ չի խնդրականացնէր իր իսկ կառոյցը ու չ՚անդրադառնար ստորագրութիւններու այս խաղին։ Այդ մէկը կ՚ընէ վէպը, եւ միայն վէպը կրնար ընել։ Բայց փոխարէնը՝ Ժողովուրդի մը հոգեվարքը ուրիշ ձեւով կը վերստեղծէ վկայագրութեան փոխանցումին եռաստիճան կառոյցը, ինքն իր մէջ պարունակելով անձնասպանութեան պատմութիւն մը։ Կարելի է մինչեւ իսկ խորհիլ որ գերմանացի սպային անձնասպանութիւնն է, որ կ՚իմաստաւորէ լման պատումը եւ անոր կու տայ ցնցիչ եւ գրեթէ գրական բնոյթ մը։ Այս ձեւով գաղտնաբար կը վերակազմուին վկայագրութեան գրառումին ու փոխանցումին երեք աստիճանները։ Այս ձեւով նաեւ աւելի կը խորանայ այդ գրուածքին առջեւ ընթերցողին երկընտրանքը, երբ պահը կու գայ որոշելու անոր օրինավիճակը։ Վկայագրութի՞ւն, թէ գրականութի՛ւն։ Զապէլ Եսայեանին կողմէ ստորագրուած ըլլալը բացայայտօրէն զայն կը վերածէ գրականութեան։ Բայց ներկայացուած է որպէս վկայագրութիւն։ Երկուքին միջեւ անորոշելիութիւնը կը մնայ անլուծելի։ Առարկային էութեան իսկ մաս կը կազմէ։ Նոյնքան կարեւոր են Եսայեանի ու Թորոյեանի գրուածքին մէջ յիշատակուած գերման սպային լուսանկարչական գործիքին ներկայութիւնը եւ իր քաշած լուսանկարներուն անգտանելիութիւնը։ Պատկերի աշխարհին մէջ ապրողն է այդտեղ, որ անձնասպան կ՚ըլլայ ու ապրողին կը յանձնէ գրելո՛ւ պարտաւորութիւնն ու պարտադրնքը։ Զապէլ Եսայեան, Որբունիի «Զարեհ»ին պէս, ձեւաւորողը եղած է միայն, անունը որպէս ստորագրութիւն արձանագրողը։ Հոգեվարքը, ներկայանալով որպէս վկայագրութիւն, ծածկելով ստորագրութեան հարցը, չարձանագրելով անձնասպանէն եկած գրելու պարտադրանքը, չ՚ըսեր անշուշտ ինչ որ կը կատարուի իր մէջ, բացայայտօրէն չի խնդրականացներ վկայագրութիւնը, չ՚անդրադառնար անոր փոխանցումի կառոյցին։ Մե՛նք ենք այդ ամբողջը կատարողը, վկայագրական կառոյցը ցուցադրողը։ Բայց մեզմէ առաջ՝ Որբունին ըրած էր նոյն բանը, ո՛չ թէ որպէս վերլուծող, այլ՝ որպէս վիպագիր։ Վէպը մտածողական գործիք մը, բացայայտումի միջոց մը կը դառնար իր ձեռքը։ Կամ փոխադարձաբար ու թերեւս աւելի ճշգրիտ ձեւով՝ վէպն է որ կը մտածէր ու կը բացայայտէր, Որբունին իր գործիքը դարձնելով։
Մինչեւ հիմա սակայն աշխատանքին կէսը միայն ըրինք, քանի որ երեւան չբերինք տակաւին պարտաւորութեան ու պարտադրանքին աղբիւրը, որ Վահագնի վկայագրութեան մէջ պէտք է արձանագրուած ըլլայ։ Եւ ահա՛ տարբերութիւնը «իրական» (Եսաեյանի ու Թորոյեանի) վկայագրութեան հետ։ Հոն՝ անձնասպան վկան չի խօսիր այլեւս։ Իր տեսածը եւ իր պատկերները կորսուած են ընդմիշտ։ Իր խելագարութեան նոպան ամէն ինչ ջնջած է։ Մինչդեռ հոս, վէպին մէջ, անձնասպան վկան կը խօսի, կը խօսի որպէս անձնասպան, որպէս մեռեալ։ Կը խօսի մահէն անդին։ Իր մեռեալի խօսքին մէջ կ՚արձանագրէ արդէն իսկ պարտադրանքը, զոր իր բարեկամը, իր քարտուղարը, իր ժառանգորդը պիտի ստանձնէ, պիտի ներանձնականացնէ։ Ա՛յդ է որ պէտք է փորձենք հիմա հասկնալ։ Հոն՝ գերման սպային պատկերները կորսուած էին ընդմիշտ, մեզի համար անհասանելի։ Հոս՝ գուշակելի է որ մեռեալ վկան (ինչպէս դիակը, Մորիս Բլանշոյի Գրական տարածքը գիրքին վերջաւորութեան[7]) ինքն իր պատկերն է։ Հո՛ս նաեւ կը սկսի գրականութիւնը։ Արդեօք գրականութեան մէջ, կը հարցնէր Բլանշոյ, լեզուն ինքն իր պատկերը չէ՞։
3
Քայքայումը
Վէպի գրառումի ժամանակայնութիւնը այն չէ՛ ինչ որ է դէպքերու ժամանակայնութիւնը։ Ինչ որ կը կարդանք Մինասին նօթագրութիւններն են, ենթադրաբար վերանայուած Զարեհին կողմէ։ Մինաս սկսած է զանոնք մրոտել Վահագնին անձնասպան ըլլալէն եւ անոր ձգած նամակը կարդալէն ետք։ Այնպէս որ Թուրք բարեկամին՝ Զիային սպանութիւնը վէպին մէջ մեր աչքին կը հրամցուի երբ տակաւին ոչինչ գիտենք ո՛չ Զիային մասին, ո՛չ ալ Զիային եւ Վահագնին միջեւ գոյացած յարաբերութեան մասին։ Այդ մէկը տեղի կ՚ունենայ վէպին մէջ շատ կանուխէն։ Նիւթը հոս Վահագնին մակաբոյծի սովորամոլութիւնն է, որուն հետեւանքով սրճարանի դարպասին նստած՝ անցորդներ կ՚որսայ որպէսզի մէկը կամ միւսը իր սուրճը վճարէ։
Այս զարմանալի զբաղումը երբեք ձանձրոյթի նշան չէ եւ ոչ ալ խաբեբայութեան միջոց, ինչպէս շատեր կը կարծէին, թէեւ մասամբ այս կատակներով ապրուստը կը ճարէր։ Հետագային ինքն ալ, ինչպէս եւ ուրիշներ, համոզուեցան որ ապրելու այդ եղանակը տեսակ մը ստիպողականութիւն էր, ներքին մութ ուժերու կողմէ կազմակերպուած, որոնք պարզուեցան յանկարծօրէն Զիայի սպանութենէն անմիջապէս ետք, որովհետեւ այդ յայտնութեան վայրկեանէն սկսեալ Վահագն հրաժարեցաւ անոնցմէ, նոյնիսկ իբրեւ ապրուստի միջոց…։ Արդէն ապրելու մասին մտածելէ դադրած էր։ Անգամ մը որ իր մէջէն փախուստ տուին «ներքին մութ ուժերը»… այսինքն մտային այն վիճակը, որ «առած կը քալէր», անգուշակելի, անծանօթ մնացած մինչեւ այն վայրկեանը, որուն լոյսին տակ Վահագն քայքայուեցաւ մէկ անգամէն, ամբողջ էութեամբը յանձնուած ճակատագրին անիշխանութեան[8]։
Դժուար հասկնալի հատուած մըն է այս մէկը, որովհետեւ բոլոր տուեալները չունի ընթերցողը զայն լիովին ըմբռնելու համար։ Վահագնին հոգեկան կազմակերպութիւնն է, որ կը փլի ու կը կործանի մէկ անգամէն, երբ իր սպասումը վերջ կը գտնէ, երբ յայտնութեան մը պէս իր աչքին պարզ կը դառնայ իր ուզածը կեանքէն։ Խորքին մէջ սպանութեան պահը սպասելու պէտք չունէր այդ յայտնութեան հասնելու համար։ Այն վայրկեանին երբ դէմ դիմաց կը դրուի Զիային հետ, գիտէ որ ա՛յդ պիտի ըլլայ իր ճակատագիրը, մեռցնելով մեռնիլ։ Բայց այն ատեն՝ ինչո՞ւ «քայքայում» մըն է տեղի ունեցածը։ Որովհետեւ ինչ որ զինքը կանգուն կը պահէր՝ հոգեկան ախտաբանական կառոյց մըն էր։ Այդ կառոյցն է, որ մէկ անգամէն կը ճաթռտի։ Վիպագիրը հոգեբուժական եզրաբանութիւն մը գործածելու պէտք չունի անշուշտ։ Բայց թող արտօնուի մէկ անգամ գոնէ բառը գործածել. Վահագն ստեղծած է ինքն իրեն համար անձնաւորութեան հոգեհերձական կազմակերպութիւն մը, եւ յարակարծականօրէն՝ այդ կազմակերպութիւնն է որ զինք կենդանի կը պահէր մինչեւ Զիային երեւան գալը եւ Վահագնի աչքին՝ իր իսկ ներքին գաղտնիքին պարզուիլը։ Աւելի ուշ, իր վկայագրութեան էջերէն ներս, հիանալի յստակութեամբ պիտի բացատրէ հոգեհերձումին ծնուցիչ պարագաները։ Այդ էջերն ալ աննախընթաց էջեր են հայ (եւ պիտի ըսէի գրեթէ՝ միջազգային) գրականութեան մէջ։ Ասկէ անդին՝ կը մնայ միայն հասկնալ, թէ ինչո՛ւ սպանութիւնը անձնասպանութեան հաւասար է, եւ հետեւաբար թէ ինչո՛ւ սպանութենէն ետք երբ Վահագն գրի կ՚առնէ իր «վկայութիւն»ը, արդէն իսկ մեռեալ մըն է որ կը խօսի։
Մահը որպէս ժառանգ, բարեկամութիւն, փրկագործութիւն
Բայց վկայագրութեան չհասած, հատուած մը եւս կայ ուր կարծես առաջուընէ կը բացատրուի Վահագնի փլուզումը։ Բացատրութիւնը կը տրուի իրիկուն մը Վահագնի արտասանած բառերով, որոնց մէջ «Մինաս յանկարծ գտաւ անոր կորստեան գաղտնիքը» (էջ 42)։ Ահաւասիկ այդ բառերը. «Չէ՛, եղբայր, չէ, անկարելի է բաժնուիլ հայութենէն։ Եթէ մենք փորձենք անգամ, ան մեր օձիքը չի ձգեր։ Հայութիւնը հիւանդութիւն է, վրէժի հիւանդութիւն, եւ ինչ որ սարսափելի է՝ վրէժ առանց ատելութեան։ Մենք Հայերս լրջօրէն ատել չենք գիտեր» (անդ)։ Մինասի աչքին՝ անձնասպանութեան առեղծուածը լիովին բացատրուած է այդ յայտարարութեամբ։ Իր նօթագրութիւնները պիտի ապացուցեն այդ կէտը, յայտնի պիտի դարձնեն որ Վահագն ատելութեամբ չէր մղուած։ Ահաւասիկ Մինասին համոզումը. «Վահագն մեռաւ, որովհետեւ ատելութիւն չունէր։ Ան չկրցաւ ատել Զիան։ Ընդհակառակը սիրեց Զիան եւ սիրելով սպաննեց» (անդ)։ Ու երբ Զիայի վզին յափշտակութեամբ կը տարուի Վահագն, փողկապին վրայ իրբ թէ աղտեղութիւն մը տեսնելով, Մինասը կը նկատէ պարզապէս որ «Զիա չէր կրնար զգալ անոր հոգիին մէջ կուչ եկած այդ թաքուն, յամառ՝ սմսեղուկ հետապնդումը որ իր կեանքին գնով պիտի վերջանար» (էջ 47), այսինքն որ պիտի յարատեւէր մինչեւ վերջ, բայց նաեւ զոր Վահագն պիտի վճարէր իր կեանքով։ Ներքին հետապնդումը Վահագնին կեանքին հետ կը նոյնանայ։ Այսպէս է որ մեզի կը յանձնուի սպանութեան եւ անձնասպանութեան զուգակցութիւնը, որպէս առեղծուած, որուն լուծումին համար ո՛չ մէկ բանալի տրուած է մեր ձեռքը։ Գրելը եւ մեռնիլը նոյնն են Վահագնին համար, բան մը որ կ՚երեւի իր զոյգ յայտարարութեամբ, վկայագրութեան ամենասկիզբը (էջ 59).
Զիայի դիակին առջեւ որոշեցի գրել։ Եթէ մեզ կանչած չըլլային, այս տողերը գրուած պիտի չըլլային, որովհետեւ արդէն իսկ նոյն օրը որոշած էի անձնասպան ըլլալ։
Որոշեց գրել։ Որոշեց անձնասպան ըլլալ։ Զատորոշում չկայ մէկուն եւ միւսին միջեւ, ժամանակային միջոց մը չկայ։ Միջոցը կը ստեղծուի պատահաբար, որովհետեւ Մինասն ու ինքը ոստիկանատուն կը կանչուին, ու վկայագրութեան իրապէս գրի առնուիլը տեղի կ՚ունենայ չնաշխարհիկ, ուրուականային միջոցի մը մէջ, ուր Վահագն կը շարունակէ ապրիլ որպէս ինքն իր ուրուականը, կեանքէն անդին, որպէս մեռեալ մը որ կը շարունակէ խօսիլ, շարժիլ, որպէս դիակ մը արդէն իսկ, որպէս ինքն իր պատկերը։ Եւ կը գրէ փրկելու համար Մինասը նոյն վախճանէն, դարձնելու համար զինքը իր ժառանգորդը, որ կը նշանակէ՝ իր ուրուականին կամ իր պատկերին ժառանգորդը (էջ 59-60)։
Ամիս մըն է որ կը քաշքշուիմ գրելու, չգրելու անորոշութեան մէջ։ Բայց պիտի գրեմ։ Ինծի համար չէ, Մինաս, քեզի համար։ Լաւ մտիկ ըրէ մեռելի մը խօսքերը, որովհետեւ այո՛, ասոնք մեռելի մը խօսքերն են, յետ մահու խօսքեր, չէ՞ որ արդէն մեռած էի Զիայի դիակին առջեւ։
Վերապրող մըն է խօսողը։ Բայց հիմա «վերապրող» բառին իմաստը քիչ մը փոխուած է։ Սովորական իմաստը չէ, քանի որ Վահագն այստեղ այլեւս իր մահէն ետքն է որ կը խօսի։ Առաջին անգամ ըլլալով՝ կը լսենք մեռեալ վկային ձայնը։ Երախտապարտ է Մինասին, իրմով բարեկամութիւն ըսուածը ճանչցած ըլլալուն, բայց նաեւ «ամսուան մը յետ մահու կեանք մը ապրած ըլլալու»ն համար։ «Ես այն բախտաւորն եմ որ ամիս մը իբրեւ մեռել ապրեցաւ ապրողներուն հետ» (անդ)։ Ժառանգի գաղափարը ա՛լ աւելի յստակ կը դառնայ, երբ Վահագն Մինասին կ՚ուղղուի որպէս բանաստեղծ։ Դաս մը կու տայ իրեն, ի հարկէ բանաստեղծութեան մասին, անոր էութիւնը կը սորվեցնէ իրեն։ Մինաս բառերով միայն պիտի գիտնար անոր էութիւնը եթէ իրեն այդ ժառանգը չհասնէր։ Ու պիտի շարունակէր խաղալ բառերուն հետ։ Պիտի չգիտնար, որ բանաստեղծը «այն մարդն է որ մահուան մէջ կը բնակի» (էջ 58)։ Վահագնի պարագային սակայն՝ դէպքը որ զինք այս իմաստով վերապրող կը դարձնէ սպանութիւնն է, թրքասպանութիւնը։ Դէպքը կը մատնէ զինք ուղղակի մեռեալներու եւ մեռելներու թագաւորութեան, կը մտցնէ անոր մէջ, հայելիին միւս կողմը, իր կենդանութեանն իսկ։ Բայց այս նիւթին հետ առնչուած Վահագնի նամակին մէջ, մէկ ծայրէն միւսը, կայ ուրիշ բնանիւթ մը, չափազանց նուրբ, չափազանց յուզիչ, չափազանց գաղտնի. բարեկամութեան բնանիւթն է։
Ընթերցողը թերեւս վերյիշէ ինչ որ կ՚ըսէինք Դեռիդայի հետքերուն վրայ բարեկամութեան մասին այս շարքի առաջին հատորին սկիզբը։ Politiques de l’amitié (Բարեկամութեան քաղաքականութիւնները) հատորին մէջ, Դեռիդա կը վերլուծէ Մորիս Բլանշոյի տարբեր յայտարարութիւնները բարեկամութեան շուրջ, ու Միշէլ Ֆուկոյի մահէն վերջ գրուած ուղերձը մէջբերելէ ետք, կ՚աւելցնէ. «Փառք տանք ուրեմն մահուան։ Մահուան շնորհիւ է, որ բարեկամութիւնը կրնայ յայտարարուիլ։ Երբե՛ք ատկէ առաջ, երբե՛ք ուրիշ ձեւով։ Երբե՛ք առանց վերյիշումի (մինչդեռ շնորհիւ մահուան, բարեկամը կը վերյիշէ որ բարեկամներ չկա՛ն)։ Եւ երբ բարեկամութիւնը կը յայտարարուի բարեկամներու կենդանութեանն իսկ, խորքին մէջ նոյն բանը կը խոստովանի. կը խոստովանի մահը որուն միջոցաւ վերջապէս կը շնորհուի իրեն, անխուսափելիօրէն, յայտարարուելու հնարաւորութիւնը»[9]։ Բարեկամը իր մահն է ուրեմն որ կը նուիրէ բարեկամին։ Բայց երբ բարեկամութեան հինաւուրց աւանդութիւնը դամբանականով կ՚արտայայտուի լաւագոյնս, հոս՝ Վահագնի նամակին մէջ հակառակն է պատահածը։ Մեռնողն է, որ կը գրէ իր իսկ դամբանականը ու կ՚ուղղէ զայն իր բարեկամին։ Այդ ձեւով նաեւ՝ բարեկամութեան գաղտնիքը կ՚ըսէ։ Բարեկամը միշտ մահուան անդիէն կը խօսի, կը խօսի որպէս վերապրող։ Բարեկամութեան փորձընկալումը վերապրումի փորձընկալումն է։ Բարեկամութիւն ու վերապրում նո՛յնն են։ Այդ պատճառով է որ Վահագն կը գրէ. «բարեկամութիւն»ն է որ «ինծի այս հանգրուանին բերաւ»։ Զինքը բերաւ «այս երջանկութեան» (էջ 58)։ Եթէ բարեկամութիւնը չըլլար ի հարկէ, պիտի չճանչնար Զիան, պիտի չմեռնէր սպանութեան պահուն, պիտի չդառնար վերապրողը որ է՛ հիմա։ Եւ իր անունին հետ, իր նամակին հետ, իր մահը պիտի չկարենար նուիրել բարեկամին։ Ու այս ամբողջը երջանկութիւն է նաեւ, որովհետեւ կրնայ բարեկամութիւնը յայտարարել։
Հասնելով այն «հանգրուան»ին ուր բարեկամութիւնը եւ վերապրումը կ՚ըսուին մէկ շունչով, նուիրելով իր մահը, յանձնելով զայն որպէս ժառանգ, Վահագն նաեւ կը փրկէ բարեկամը, կը նետէ զինք կեանքի ասպարէզ, կը դարձնէ «բանաստեղծ», ու կը ջնջէ իրեն համար «թրքասպանութեան» անհրաժեշտութիւնը, քանի որ արդէն իսկ կատարուած է արարքը։ Վահագնի նամակին կեդրոնական գիծն է անշուշտ այս մէկը։ Անոր մօտենալով, պիտի մտնենք վերապրողի փորձառութեան խորքերը, հոն ուր «մէյ մէկ թրքասպան տեղաւորուեր է մեր մէջ, մեր հոգիներու զնտանին մէջ դարանակալ, եւ առիթի մը կը սպասէ յանկարծ կատաղօրէն դուրս նետուելու իր թաքստոցէն» (էջ 60)։ Եթէ «թրքասպանութիւն»ը մեր հոգիներուն մէջ ծուարած է, եթէ մեզ կը կառավարէ, եթէ «թրքասպան» մը կը սնուցանենք մեր մէջ առանց գիտնալու, ոճրագործներ ենք, մինչեւ իսկ եթէ որեւէ ոճիր չենք գործած։ Իսկ գործուած մահը մե՛ր մահն իսկ է։ Խուսափում չկայ։ «Միայն թէ ահաւասիկ արդիւնքը։ Սպանութենէն ետք՝ ինքնասպանութիւն» (էջ 62)։ Ատկէ պէտք է փրկուի բարեկամը։ Ա՛յդ պիտի ըլլայ բարեկամին մեծագոյն նուէրը. «Չեմ ուզեր որ օր մը եթէ առիթը ներկայանայ՝ իմ վաճխանս ունենաս» (էջ 63)[10]։
Բռնաբարութիւնը
Ասկէ անմիջապէս ետք՝ Վահագն կը սկսի պատմել տարագրութեան իր յուշերը, ինչպէս պիտի ընէր որեւէ վերապրող տարագրեալ, ինչպէս ըրած են բոլորը։ Այն տարբերութեամբ սակայն՝ որ մեռեալ վկան է հոս խօսողը, մեռեալը որպէս վկայ, ինչ որ էապէս կը փոխէ վկայագրութեան օրինավիճակը։ Ինչ որ պիտի նկարագրուի հիմա չարչարանք մըն է, բուն իմաստով։ Պէտք կա՞յ ընթերցողին բացատրելու, թէ չարչարանքին ամենէն սարսափելի արդիւնքը՝ չարչարանքին վկայութիւնը անկարելի դարձնելն է, այսինքն մեռցնելն է վկան մարդուն մէջ[11]։ Եւ սակայն Վահագն կը պատմէ։ Եւ սակայն կեանքը շարունակած է իրեն համար։ Եւ սակայն կանգուն մնացած է ինքը՝ չարչարանքի ենթարկուածը։ Եւ սակայն կեանքը տարած է իր ձեռքով մինչեւ իր վախճանը, ոճրագործ դառնալով։ Այո, այդ ամբողջը եղած է, բայց ի՞նչ գինով։ Լուրջի պէտք է առնել Վահագնին ըսածը. «Պիտի կրնա՞ս հասկնալ եթէ քեզի ըսեմ որ Զիան սպաննողը այս տողերը գրողը չէ…։ Նոյնիսկ երբ Զիային վիզը պրկուող մատներուս մէջ առի, ինծի այնպէս եկաւ թէ ես ականատեսն էի ուրիշի մը կողմէ գործուող ոճիրին» (էջ 61)։ Այո, ընթերցողը պիտի հասկնա՞յ երբեւիցէ հոս ըսուածը։ Ինքը ոճիրը կը գործէր, ու ինքը իր արարքին ականատեսն էր, իրմէ դուրս կը գործուէր արարքը։ Այդ «հերձում»ը պիտի բացատրուի չարչարանքի նկարագրութեամբ։ Չարչարանքն է որ զինքը «թեկնածու»ի վերածած էր։ Ոճրագործ դառնալով, վերջ կը դնէ թեկնածութեան, բայց նաեւ վերջ կը դնէ իր կեանքին, այսինքն՝ կը ձգէ որ իր մէջ մեռեալը, չարչարանքին արդիւնքով կազմուած մեռելութիւնը գրաւէ վերջապէս իր ամբողջ էութիւնը։
Չարչարանքը բռնաբարութեան ձեւը կը ստանայ։ Չարչարանքի նկարագրութիւնը կ՚երկարի վեց էջի վրայ, 65էն մինչեւ 71։ Տարագրութեան ճամբուն վրայ, մայրը կը մեռնի, ինքը կ՚որդեգրուի թուրք կնոջ մը կողմէ, անունը՝ Ֆաթմա։ Ու կու գայ բռնաբարութիւնը, կու գան բռնաբարութեան սարսափելի տեսարանները։ «Այդ իրիկուն Ֆաթման մէջս դրաւ մարդասպանի սերմը» (էջ 67)։ Այդտեղ կը սկսի գրեթէ հոգեբուժի բառապաշարով դէպքերուն պատկերացումը։ Նախ՝ կարծրացումը։ «Մարմինիս վրայ մորթս հաստ կաշիի պէս էր, ուրկէ ոչինչ ներս կը մտնէր դուրսէն»։ Ետքը՝ դիրքերու լքումը, մարմինէն փախիլ մը, ներքին անառիկ բերդի մը մէջ ապաստան փնտռելը, ամբողջական քարացում մը։ «Շարունակեցի ինքզինքս գրկել պինդ, այնքան պինդ որ դանակին հարուածն անգամ անզօր ըլլար» (էջ 67-68)։ «Ու սկսաւ խմորի պէս շաղուել զիս իր մարմնովը։ Աչքերս գոցած անոր ըրածներուն վրայ, դուրսը հողին վրայ դեռ անձրեւներէն չլուծուած մօրս արիւնը կ՚երեւակայէի» (էջ 68-69)։ Կտղուցքը որպէս զուտ բռնութիւն մը, մարմնին ուղղուած, որմէ հոգին բացակայած է ընդմիշտ. «Խուլ սարսուռը որ կար սրտիս ու սրունքներուս մէջ՝ հոգեվարքի ցնցումներ եղան…» (էջ 69)։ Եւ յաջորդ առտուն ձեւը գտած է հանդուրժելու բռնութիւնը.
Ինծի թուեցաւ թէ երկար ժամեր մահուան մէջ ապրած էի։ Կեանքը տանելի դարձնելու միջոցը գտած էի, կեանքը մոռնալու, մահուան մէջ ապրելով։ Ատիկա պատճառ եղաւ որ ես փնտռէի այնուհետեւ այն պահը որ անէութեան դուռը կը բանար ու ես կը մտնէի անկէ ներս։ Կը հասկնա՞ս այս վիճակը, ուր այլեւս բան չես զգար, ուրկէ ամէն մտածում բացակայ է։ Բուսական կեանք մը։ Ի՞նչ կ՚ըսեմ։ Բոյսը ապրելու կիրք մը ունի գոնէ։… Ըսենք, առարկայի մը պէս, որ միշտ կ՚ենթարկուի, երբեք կեանքի նշոյլ մը իսկ ցոյց չի տար։ Կը նետես, կ՚երթայ նետած տեղդ, անկիւն մը կը նետես՝ կը կենայ…։ Երբեք, երբեք դիմադրութիւն ցոյց չի տար։ Ֆաթման այս բոլորը ըրաւ ինծի եւ ես համակերպեցայ։ … Այն պահուն որ ան ինծի կը մօտենար… ես փայտի պէս էի։ Փայտի կտորի պէս էր ներսս…։[12]
Ամէն ինչ մէջբերել պէտք է, այնքան ապշեցուցիչ են հերձումի նկարագրութիւնները, մարմինը լքելու եւ հեռու տեղ մը ապաստան գտնելու իրողութիւնը, մեռելի վերածուիլը, քարացումը։ Այս տեսարաններէն անդին, երբ որբահաւաքի անդամները իր գիւղը կու գան, առաջին անգամ ըլլալով կու լայ, առաջին անգամ ըլլալով մօրը մահուան սուգը կրնայ սկսիլ։ Աշխարհին գեղեցկութիւնը կը տեսնէ, որ մինչեւ այդ օրը չէր տեսած։ «Գիտէի մէկ բան միայն, երբ կու լայի, սրտիս մէջ կուտակումներ կը քակուէին… Խելակորոյս մայրս ձեռքերը բացած դեռ զիս կը կանչէր ու ահա ես, ճամբուն վրայ ինկած, յամառ ու խուլ անոր կանչերուն…։ Կու լայի մանկութեանս վրայ, աղտոտած, անարգուած մանկութեանս վրայ» (էջ 73)։ Այս ամբողջը գրի առնելով, Վահագն կը փորձէ ճիշդ պահը գտնել, ովկեանին մէջ այն չնչին ալիքը որ զինք դարձուցած է այն ինչ որ է։ « Ո՞րն է զգայարանքէն անցած, արձանագրուած, ժապաւէնի առնուած պահը, որ հետագային Վահագնը պիտի դարձնէր անճարակ, կեանքի խորթ տղան, մէկ խօսքով՝ թրքասպան թեկնածուն» (էջ 75)։ Այդտեղէն կը բխի տեւական աղտեղութիւնը, որմէ կը փախչի անդադար, որմէ փախած է մինչեւ իսկ իր ամուսնութեան իրիկունը։ «Ամէն պարագայի, հոն ուրկէ փախայ միշտ, աղտեղութենէն փախելու համար եղած է։ Ուր որ ըլլայի, աղտոտութեան մէջ գտնուելու զգացումը կը համակէր զիս» (անդ)։ Եւ ուրեմն հարցը հոգին աղտեղութենէն լուալու անհրաժեշտութիւնն է։ Գիւղը ձգելու պահուն այդ լացերը հոգին չեն լուացած։ «Չորս տարուան չորցած մրուրը, աղտը լուալու հարկադրանքին տակ ըլլալու զգացումն է, որ այդ օրը, յանկարծ, ինծի լացուց…։ Բայց լուալու պահը չէր, այլ՝ այն յեղակարծ գիտակցութիւնը թէ հոգին լուալու ատենը եկած էր։… Արցունքը չէր որ պիտի լուար հոգիս։ Եւ սպասեցի։ Սպասեցի որ գար գաղտնիքը ինքնին» (էջ 79)։
Այս ամբողջը մէջբերել պէտք էր հասկնալու համար ինչ որ կու գայ ատկէ ետքը, մէկ վերնագիրով ամփոփելի։ Ինչ որ կու գայ՝ զոհագործումի բնանիւթն է, որ կը կառավարէ Վահագնի նամակին մնացեալ էջերը, եւ կարծես գաղտնիքը կու տայ ե՛ւ սպանութեան, ե՛ւ անոր հետ զուգադիպող, անոր հետ նոյնացած ինքնասպանութեան։
4
Զոհագործում եւ ներում
Հարցը ուրեմն մաքրուելու անհրաժեշտութիւնն է։ Որովհետեւ «օր մը սոսկալի փոթորիկ մը մեր երկրին մէջ ամբողջ ցեխը տարտղնեց, հալածեց ու եկաւ զետեղեց մեր հոգիներուն խորքը։ Մաքրուիլ կ՚ուզենք, սիրելի Մինաս, մաքրուիլ ապրելու համար» (էջ 80)։ Հիները աստուածներուն կը զոհագործէին, արիւն կը թափէին ճիշդ ու ճիշդ այս տեսակի ցեխ մը, այս տեսակի մրուր մը, այս տեսակի աղտեղութիւն մը լուալու համար իրենց հոգիներէն. «…աքլորի, գառնուկի, գերիի կամ հայր մը հարազատ զաւկին արիւնը կը թափէին հոգիները մաքրելու համար» (անդ)։ Խօսքը կ՚երթայ ուղղակի «հեթանոսական» զոհագործումի ընդհանրացած կիրառումին, բայց նաեւ հրէական Աստուածաշունչին մէջ պատմուած՝ Աստուծոյ հրամանով Աբրահամին գործած որդեսպանութեան, հրէական աւանդութեան մէջ «Աքեդա» կոչուածին։ Մինչեւ իսկ քրիստոնէական զոհագործումը մեկնաբանուած է նոյն շրջածիրին մէջ։ Յիսուսին թափած արիւնը, կ՚ըսէ Վահագն, իր դերը չի կատարեր այլեւս, շատ ջրոտած է, նոր արիւն պէտք է մեր հոգիները լուալու համար, մանկութեան աղտեղութենէն ձերբազատուելու համար։ Ասկէ սկսեալ ինչ որ կ՚ըսուի Վահագնի նամակին մէջ «զոհագործում»ի համաստեղութեան սահմաններուն մէջ կը գտնուի։ Ինչ որ կ՚ըսուի՝ Զիային կը վերաբերի, կը վերաբերի այն պահուն երբ Վահագն մատը տարած է Զիայի փողկապին, մոխիրի հետքը սրբելու համար, ենթադրաբար առանց մտիկ ընելու իր խօսածին։ Ինչ որ կ՚ըսուի՝ հասունացումի երկար գործողութիւնն է, Փարիզի մէջ խելակորոյս շրջապտոյտները, մինչեւ որ Վահագն յանկարծ հասկնայ թէ ի՛նչ կատարուած էր այդ պահուն, եւ թէ Զիան ի՛նչ ուզած էր ըսել յաջորդ օրը իր գրած երկտողին մէջ. «Կը խնդրեմ որ ինծի ներէք…։ Սէրը կոյր է, ձեր դիւրազգածութիւնը ինծի մոռցնել տալու աստիճան։ Անգամ մը եւս, ներողութիւն կը խնդրեմ եւ կ՚աղաչեմ մասնաւոր դիտումնաւորութիւն չտեսնէք ըսածներուս մէջ…» (էջ 84)։ Այս խօսքերուն գաղտնիքը կը պարզուի Վահագնի աչքին երեք էջը ետքը միայն։ Խորքին մէջ մտիկ չէր ըրած նախորդ իրիկունը, բայց իր ականջները լսած էին ըսուածը, ըմբռնած էին Զիային շաղակրատութեան ե՛ւ պարունակութիւնը, ե՛ւ թաքուն նշանակութիւնը։ Պիտի մէջբերեմ այդ տողերը, որոնց մէջ գրուած է Վահագնին աչքին առջեւ յայտնուող լման ճշմարտութիւնը։ Բայց պէտք է զգուշացնեմ ընթերցողը. ինչ որ կ՚ըսուի այդտեղ կատարեալ անակնկալ մըն է, որ վէպին մէջ կ՚երեւի ամբողջովին անցողակի կերպով, առանց ո՛չ մէկ զարգացումի, առանց ո՛չ մէկ վիպական ու պատմողական երանգի։ Կ՚ըսուի ու կը մոռցուի, նոյն պահուն, ահաւասիկ (էջ 88), խօսքը Մինասին ուղղուած է, ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ որ ինքը չէ նշմարած կատարուածին տարօրինակութիւնը.
Յանցաւոր ես։ Գիտե՞ս ինչ է յանցանքիդ պատճառը։ Պատճառը այն է, որ դուն կը խորհիս թէ ատիկա շատ բնական բան մըն է, ինչու որ դուն Ֆրանսուհի մը կը սիրես…։
Չեմ դիմանար։ Կը կեցնեմ պահ մը մէջբերումը։ Ինչ որ պիտի ըսուի այնքան ապշեցուցիչ է, այնքան անսպասելի է, այնքան պատրաստուած չէ վէպին նախորդ էջերուն մէջ, որ շունչ մը քաշել պէտք է։
Զիան ալ կրնայ Հայուհի մը սիրել։ Այդպէս բնական կ՚երեւի քեզի։ Թերեւս ալ բնական է, բայց ի՞նչ բան բնական է մեր կեանքին մէջ։ Մեր Հայու կեանքին մէջ։ Չէ՛, չէ՛, չկարծես որ Հայերուս հանդէպ ցոյց տուած համակրանքը համոզիչ դարձնելու համար այսպէս փափկութեամբ կը պատմէր սէրը զոր ունեցած էր Հայուհիին։ Ու դեռ խօսիլ դիտումնաւորութեան մասին, երբ իր նպատակն էր այդ դիտումնաւորութիւնը մեզի դիպուկ կերպով զգացնել, որպէսզի իրենցմէ հեռու, իրենցմէ ճողոպրած, դեռ շարունակենք տառապիլ այս հեռաւոր ափերուն վրայ։
Կը կրկնեմ. ոչինչ վէպին մէջ պատրաստած էր այս անակնկալը։ Երբեւիցէ խօսքը չէր եղած այդ Հայուհիին մասին, ո՛վ որ ըլլայ ան, իրական թէ անիրական։ Ու աւելի զարմանալին ա՛յն է, որ ասկէ ետք եւս անոր խօսքը պիտի չըլլայ, եթէ ոչ մէկ անգամ անցողակի կերպով, պատահաբար[13]։ Հոս կը սորվինք որ ուրեմն այդ իրիկունը, սրճարանի սրահէն ներս (կամ դարպասը) բազմած, Զիան կը բարբառէր Հայուհիի մը նկատմամբ ունեցած իր սիրոյ մասին, եւ յաջորդ օրը իր ըրածը անփափկանկատութիւն սեպելով իբր թէ, ներողութիւն խնդրող երկտող մը գրած էր, ըսելով որ դիտումնաւոր չէր ըրածը։ Ի՞նչ բան դիտումնաւոր չէր։ Վիրաւորա՞նքը։ Ի՛նչ որ ալ ըլլար, վիրաւորանք կամ ուրիշ բան (եւ այդ ուրիշ բանը պիտի հետապնդենք ընդերկար), երկտողը գրած էր ուրեմն դիտումնաւորութիւնը աւելի եւս զգացնելու համար իր երկու հայ բարեկամներուն, եթէ երբեք տեղւոյն վրայ չէին զգացած անոնք զայն։ Գոնէ ա՛յդ է Վահագնին աչքին երեւցող յանկարծակի յայտնութիւնը։ Զիան ներողութիւն կը խնդրէ, որպէսզի աւելի եւս զգացնէ ինչ որ քիչ վերը կոչեցինք «վիրաւորանք»ը։ Եւ ա՛յդ է կարծեմ պատճառը որ վէպը այդ խորհրդաւոր, թերեւս անիրական, Հայուհիին մասին ոչ մէկ մանրադէպ աւելցնելու պէտքը կը զգայ։ Կարեւորը հոս Զիային պատմածը չէ։ Կարեւորը անոր դիտումնաւորութիւնն է, ներողութեան խնդրանքով կրկնապատկուած «վիրաւորանք»ը։
Ներողութեան արշաւը
Երեք անգամ «վիրաւորանք» բառը չակերտի մէջ պահեցի, որովհետեւ վիրաւորանքը թէեւ կայ՝ բայց բուն երեւոյթին մէկ հոգեբանական հետեւանքն է։ Բուն երեւոյթը կորիզային ձեւով ծուարած է մէջբերումս փակող նախադասութեան մէջ. «… երբ իր նպատակն էր այդ դիտումնաւորութիւնը մեզի դիպուկ կերպով զգացնել, որպէսզի իրենցմէ հեռու, իրենցմէ ճողոպրած, դեռ շարունակենք տառապիլ այս հեռաւոր ափերուն վրայ»։ Երբ 2008ի Դեկտեմբերին խումբ մը թուրք մտաւորականներ ներողութիւն խնդրելու նպատակով արշաւ մը սկսան, ու երկու ամսուան մէջ երեսուն հազար ստորագրութիւն հաւաքեցին, շնորհակալութեան խօսքեր լսուեցան աջ ու ձախ հայկական որոշ շրջանակներէ, բայց կարգ մը հայ մտաւորականներ այդ արշաւը յաւելեալ վիրաւորանք նկատեցին, մասամբ որովհետեւ ըստ իրենց վերլուծումին՝ կէս բերան ներողութիւն մըն էր միայն, կամ ինչպէս կ՚ըսեն անգլերէն՝ վիրաւորանքը կ՚աւելցնէր վէրքին[14]։ Ու ամէն պարագայի թեթեւ կը կշռէր ան մէկ դարու վրայ երկարող նուաստացումի քաղաքականութենէ մը ետք։ Ստորագրողները այդ քաղաքականութեան հետ գործ չունէին անշուշտ ու ձեւով մըն ալ՝ զայն կը պախարակէին։ Իրենց կրցած չափով ձայն կը բարձրացնէին։ Անոնցմէ ոմանք մինչեւ իսկ «սիրահարուած» էին Հայերուն, ճիշդ Որբունիի վէպին մէջ՝ Զիային նման։ Եւ եթէ այդպէս է, անշուշտ երեւակայական է Վահագնին զգացած «վիրաւորանք»ը։ Ութսուն տարի ետքը՝ Զիան ալ կրնար այդ ստորագրողներէն մէկը ըլլալ։ Ճիշդ է որ քսանական թուականներուն (վէպին գործողութեան թուականը յայտնի է՝ 1927) Թուրքիոյ մէջ շատ ձայն բարձրացող չէ գտնուած ու կարելի ալ չէր ձայն բարձրացնել։ Ներողութեան արշաւին պէտք էր հետեւաբար ուրիշ ձեւերով հակազդել։ Օրինակ հարց տալ, թէ որուն անունով ներողութիւն կը խնդրէին ստորագրողները, այսօրուան Զիաները, իրենց հայրերո՞ւն, պետութեա՞ն։ Բայց իրենց հայրերը չկան այլեւս։ Ու պետութիւնը բացարձակապէս պատրաստ չէ ներողութիւն խնդրելու։ Կամ օրինակ հարց տալ թէ արդեօք տարբերութիւն մը կա՞յ ներողութիւն խնդրելուն եւ թողութիւն հայցելուն միջեւ։ Անգլերէն լեզուով արտայայտուած՝ apologizing եւ asking for forgiveness բաւական տարբեր բաներ են։ Եւ վերջապէս (ու այդ եղաւ իմ առաջին շարժումս 2009ին) կարելի է ներողութեան խնդրանքին մէջ տեսնել հաշտեցումի ցանկութիւն մը, հաշտեցումի քաղաքականութիւն մը հրաւիրելու ձեւ մը, ու հարց տալ թէ ի՞նչ կրնայ ըլլալ այդպիսի քաղաքականութեան մը էութիւնը։ Հաշտութիւնը ի հարկէ ամենահին ժամանակներէն ի վեր՝ քաղաքական հիմնական արարքը եղած է, ու բոլոր պարագաներուն՝ զոհին մէջ գոյացող սուգի կարողութիւնը իր հաշուոյն խոտորելու, հունաւորելու եւ շահագործելու ձեւ մը հանդիսացած է[15]։ Այդ պատճառով Վալտեր Բենիամին 1921ին, իր Ամբողջական Գործերու խմբագիրներուն կողմէ «Ժամանակի նշանակութիւնը բարոյական աշխարհի տնտեսութեան մէջ» վերնագրուած անտիպ էջի մը մէջ կը գրէր հետեւեալը. «ժամանակը … ո՛չ միայն կը ջնջէ չարագործութեան հետքերը, բայց նաեւ իր երկարութեամբ — յիշողութենէն ու մոռացութենէն շատ անդին — չափազանց խորհրդաւոր կերպով կը հասցնէ թողութեան։ Թողութեան, այո՛, բայց երբեք՝ հաշտութեան»[16]։ «Թողութիւն» բառով կը թարգմանեմ գերմաներէն «Vergebung»ը, որ կը համապատասխանէ ֆրանսերէն «pardon»ին եւ անգլերէն «forgiveness»ին։
Որբունիին մօտ, Վահագնի բերնով, այս ամբողջը չկայ, բնական է։ «Ներողութիւն»ը վիրաւորանք է, թէկուզ երեւակայական։ Թողութեան կամ ներումի մասին ո՛չ մէկ ակնարկութիւն։ Կանուխ էր այդ մասին խորհելու համար, պիտի ըսուի, ըլլա՛յ 1927ին, ըլլա՛յ 1965ին (վէպին գրուած տարին)։ Բայց այդ կը նշանակէ որ սպանութիւնը կը գրաւէ ճիշդ թողութեան ու ներումի տեղը։ Կը մատնէ թողութեան ու ներումի անկարելիութիւնը։ Եթէ «Աղէտ» բառը որեւէ բան կը նշանակէ, եթէ որեւէ բան կը թելադրէ, ահա՛ թելադրածը, ահա՛ նշանակութիւնը. այդ անկարելիութիւնն է, այդ անէծքը մեր գլխուն։ Անգամ մը եւս Ժակ Դեռիդան է որ այդ մասին արձանագրած է ամենէն դիպուկ եւ ամենէն խորունկ նկատողութիւնը։
Միշտ կը վերադառնանք այդ ինքնիշխանութեան խնդրին։ Եւ քանի որ կը խօսինք թողութեան մասին, ինչ որ երբեմն անտանելի, կամ նողկալի, մինչեւ իսկ լկտի կը դարձնէ «թողութիւն կը շնորհեմ» բառերը, անոնցմով պարտադրուող ինքնիշխանութիւնն է։ Յաճախ կ՚ուղղուի ան վերէն վար, կը հաստատէ իր իսկ ազատութիւնը, կամ թողութիւն շնորհելու կարողութիւնը ձեռք կ՚առնէ, սեփականութիւն կը համարէ, ըլլա՛յ իսկ որպէս զոհ, կամ յանուն զոհին։ Բայց պէտք է նաեւ նկատի առնել բացարձակապէս զոհի վիճակին մատնուելու հնարաւորութիւնը, այն վիճակին՝ որ զոհը կը զրկէ կեանքէն, կը զրկէ խօսելու իրաւունքէն, կամ այն ազատութենէն, այն ուժէն ու այն կարողութենէն՝ որոնք իրեն պիտի թոյլատրէին «Քեզի թողութիւն կը շնորհեմ»ի դիրքը գրաւելու։ Այդտեղ է աններելին, զոհը խօսելու իրաւունքէն, ամէն տեսակի արտայայտութեան, վկայութեան կարելիութենէն զրկելուն մէջն է։ Զոհը այն ատեն ամէն ինչէ զրկուելէ ետք՝ գոնէ վերացականօրէն աններելին ներելու դուզնաքեայ, տարրական հնարաւորութեան զրկումին ենթարկուած պիտի ըլլար նաեւ[17]։
Եւ ուրեմն սպանութենէն անդին բարեկամին ձգուած ժառանգը նոյնպէս՝ ճիշդ այդ նոյն թողութիւնը շնորհելու վերստին ձեռք բերուած հնարաւորութիւնն է։ Այդ չի նշանակեր որ թողութիւն պիտի շնորհենք։ Մենք ո՞վ ենք որ թողութիւն շնորհենք։ Որո՞ւն անունով այդպիսի բան մը պիտի ընէինք։ Մեզմէ կախեալ չէ թողութիւնը։ Եւ սակայն Աղէտէն անդին՝ վերապրողին կողմէ ժառանգով ընծայուածը թողութեան ժամանակն է, այդ իսկ ժամանակը որ մերժուած էր մեզի Աղէտէն առաջ, կամ Աղէտին պատճառով։ Ժամանակի բարոյական տնտեսութիւնը, այդպիսի տնտեսութեան մը մասին խորհելու իսկ հնարաւորութիւնը, մերժուած էին մեզի։ Բայց ինչո՞ւ սպանութիւն մը պէտք էր այն ատեն, որպէսզի վերահաստատուէր մեր մէջ, ենթադրաբար, թողութեան մասին խորհելու այդ բարիքը։ Այս հարցումին շուրջ կը դառնայ Որբունիի վէպին գաղտնիքը։ Թողութեան մասին պիտի կարենանք խորհիլ վերստին, կ՚ըսէ Վահագն, երբ մաքրուինք աղտեղութենէն, թողութիւնը արգիլող աղտեղութենէն։ Մեր մէջ բնակող այդ աղտեղութիւնը սպաննելու ցանկութիւնն է, որ ուրեմն համահաւասար է ներելու անկարողութեան։ Վահագնի տիպարով՝ բացարձակ զոհը ինքն իր վրայ կ՚առնէ աղտեղութիւնը մաքրելու զոհագործական պարտականութիւնը։ Ինքզինքը կը տեսնէ որպէս նոր ժամանակներու Քրիստոս մը, շատ բացայայտօրէն, քանի որ այդպէս ալ կը գրէ։
Եւ ուրեմն յստակ է, որ կը գտնուինք զոհագործական համաստեղութեան սահմաններէն ներս։ Թողութեան կարողութեան վերստին տիրանալը կը պահանջէ զոհագործական արարք մը, ուր զոհը եւ դահիճը նոյնացած են իրարու, չեն զանազանուիր։ Այն պահուն երբ բացարձակ զոհը կը հասկնայ Զիային դիտաւորութիւնը, ընթերցողը պիտի յիշէ որ կ՚ըսէ. «Չկարծե՛ս որ Հայերուս հանդէպ ցոյց տուած համակրանքը համոզիչ դարձնելու համար այսպէս փափկութեամբ կը պատմէր սէրը, զոր ոնեցած էր Հայուհիին»։ Ի՞նչ նպատակով այն ատեն։ Արիւնին ուժը զգացնելու նպատակով, կը խորհի Վահագն, եւ անկէ քաղելով մասնաւոր վայելք մը, որ կրնայ անգիտակից ըլլալ ամբողջովին թուրք ուսանողին մօտ։ Անուն մը ունի այդ վայելքը. զոհագործական վայելքն է ան։ Զիային նպատակն էր, կ՚ըսէ Վահագն, «այդ դիտումնաւորութիւնը մեզի դիպուկ կերպով զգացնել, որպէսզի իրենցմէ հեռու, իրենցմէ ճողոպրած, դեռ շարունակենք տառապիլ այս հեռաւոր ափերուն վրայ»։ Եւ քանի որ զոհագործական վայելք մըն է, անոր պէտք է հակադրել զոհագործական արարք մը, արիւն թափել, կենդանիի կամ մարդու։
Մեծագոյն առարկութիւնը զոր կարելի է բարձրացնել անշուշտ Որբունիի եւ իր Վահագնին այս փաստարկումին դէմ այն պիտի ըլլայ որ կը նոյնացնէ ան բնաջնջական ծրագիրը Կայսրութեան զոհագործական համակարգին մէջ ծաւալող եւ զոհը իր սուգի եւ ներումի կարողութենէն պարպող բռնութեան հետ։ Մինչդեռ երկուքը սկզբունքով զատորոշելի են։ Մէկը միւսին հակերեսն է նոյնիսկ, քանի որ բնաջնջումը վերջ կը դնէ զոհագործական համակարգին, ու վերջ դնելով ի դէպ՝ զոհագործական համակարգին յանձնուած զոհը կը զրկէ պատահածին անդրադառնալու հնարաւորութենէն[18]։ Այդ բռնութեան մասին բացարձակ զոհը միայն կրնայ վկայել, վէպի մը փորձառական սահմաններէն ներս։ Վահագնին նկարագրած բռնաբարութեան տեսարաններն ալ այդ իմաստով զոհագործական բռնութեան մը նկարագրութիւններն են, ինչ որ տեղ տեղ զգալի կը դառնայ գործածուած բառապաշարին ընդմէջէն. «Այն ատեն կը զգայի թէ կը մորթուէի գառնուկի մը պէս, ինչպէս տեսած էի իրեն ընելը, երբ գառնուկին դունչէն բռնած ձախ ձեռքով՝ աջ ձեռքով դանակի հարուածը կ՚իջեցնէր գառնուկին վզին» (էջ 89)։
Սպանութիւնը անշուշտ ենթարկուած ենթակայի տրամաբանութեան կը համապատասխանէ, ու այդ տրամաբանութիւնը զոհագործական է ամբողջովին։ Ենթական, մեռցնելով, չի դադրիր հպատակելէ զոհագործական համակարգին, ու չ՚անցնիր զոհագործական վայելքէն օգտուողներուն կողմը։ Կ՚անդրադառնայ միայն որ մինչեւ արմատը շահագործուած էր, որ տիրողի վայելքին կրաւորական առարկան էր, ու այդ կապն է որ կ՚ուզէ ջնջել։ Եւ քանի որ ինքը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ այդ կապին կրաւորական բեւեռը, զայն ջնջելը ինքզինք ջնջել կը նշանակէ։ Եւ սակայն, այս բոլորը հասկնալով հանդերձ, Վահագն իր արարքին մէջ փրկագործական տարողութիւն մը կը տեսնէ, ինչպէս տեսանք ասկէ առաջ։ Այդ տարողութիւնը կ՚արտայայտէ երբեմն կրօնական բառապաշարով։ Աղտեղութենէն լուացուիլ, մաքրուիլ, փրկուիլ։ Մէկ հոգի պէտք է մեռնի մեռցնելով, բոլորին վերադարձնելու համար ներումի եւ թողութեան կարողականութիւնը, ազատելու համար զիրենք իրենց մէջ բնակող թրքասպանի ներկայութենէն։ Բայց երբեմն ալ՝ աւելի նախնական եւ անհեթեթ բառապաշար մըն ալ կը գործածէ, օրինակ «երեք միլիոն»ի փաստարկումով։ Այդ պարզացնող եւ դիտումնաւոր կերպով ծիծաղելիին սահմանները քերող փաստարկումին համաձայն, եթէ ամէն մէկ Հայ անսալով իր մէջը բնակող թրքասպանին՝ իրապէս սպաննէր ու հետւաբար նոյնհետայն ինքզինքը սպաննէր, Հայ չէր մնար աշխարհի երեսին։ Ծիծաղելի երեւոյթ ունէր այս փաստարկումը առաջին անգամ յայտնուելուն արդէն իսկ, երբ անոր ետին գտնուող պատճառաբանութիւնը այն էր, որ սպանութենէն ետք մեռելի վիճակին չմատնուելու համար, ատել պէտք է, մինչդեռ մենք ատել չենք գիտեր։ Եւ ա՛լ աւելի ծիծաղելի է, երբ կ՚անդրադառնանք որ ներքին դահիճին սպանութիւնը ոչի՛նչ կը փոխէ զոհի վիճակէն որպէս զոհ։ Մեռցնել զոհագործական սպանութեամբ եւ ողջ մնալ՝ միայն կրնայ ընել ա՛յն որ զոհագործական վայելքին նպաստը քաղելու ի վիճակի է։ Ուրիշ որեւէ զոհագործական արարք ինքնակործանում է։ Բայց այդ ծիծաղելի փաստարկումները արդեօք չե՞ն փաստեր ճիշդ ինչ որ կ՚ըսենք հոս։ Վահագն կ՚ուզէ հակա–զոհագործական իմաստ մը տալ իր արարքին։ Եւ այդ ընելու համար՝ պէտք ունի բարեկամին, պէտք ունի անոր յանձնելու իր արարքին իմաստը, պէտք ունի իրմով զայն իմաստաւորելու։
Եւ ուրեմն Վահագնին մէջ կուտակուած լման խելագարութիւնը, մարդասպանի եւ ինքնասպանի խելագարութիւնը, կու գայ անկէ որ ծառայած է ինք ուրիշներու վայելքին։ Նախ Ֆաթմայի՛ վայելքին։ Բռնաբարութեան նկարագրութիւնները ուրիշ բանի չեն ծառայեր եթէ ոչ այս կէտը բացայայտ դարձնելու։ Եւ հիմա՝ Զիայի վայելքին։ Այդ է պատճառը որ Ֆաթմային նայուածքը կը տեսնէ Զիային նայուածքին մէջ։ Նայուածքներու այս նոյնութիւնը, մէկէն միւսը այս անցումը, անոնց անզանազանելիութիւնը, զոհագործական վայելքին արտայայտութիւնն են, տիրողի վայելքին սիրոյն արմատապէս շահագործուած ըլլալու զգացումին արտաքին երեսակն են։ Նոյն նայուածքը ուրեմն, հոս եւ հոն (էջ 89).
Ու հոն էր ան ամէն անգամ որ կը նայէի անոր ու ակնապիշ, ամէն անգամ որ պէտք էր որ հոն զգար, որովհետեւ այդ նայուածքին քթթումը յանկարծ ինծի երեւցած էր յար եւ նման, ոչ թէ նման, այլ ինքը, Ֆաթմային նայուածքը, երբ լուռ ճաշի կը նստէինք ծալլապատիկ տախտակէ ցած ու կլոր սեղանին առջեւ։
Կը հասկնա՞ս թէ ինչու փորձեցի Զիան սպաննել խեղդելով զինքը։ Ահաւասիկ պատասխանը։ Իր դէմ գործուած զոհագործական ոճիրին յստակ հետեւանքն է, զոհագործական վայելքին հակազդող եւ հակադրուող արարքն է։ Եւ ուրեմն կ՚արժէ կրկնել հիմա որ բոլոր իրական վկայութիւններուն ետին կանգնած է այս մէկը, որպէս անոնց ճշմարտութիւնը, անոնց էութիւնը երեւան բերողը. զոհագործական վայելքին ենթարկուած ենթակային վկայութիւնն է։ Բացարձակ վկան, մարդասպանի խելագարութեամբ, կը վկայէ վայելքին մասին, դահիճին զոհագործական վայելքին կրաւորական ենթական եղած ըլլալուն մասին։ Ողջ-մեռեալին վկայութիւնն է, բացարձակ զոհին եւ բացարձակ վերապրողին վկայութիւնը, այն մէկը որ կը զետեղուի այդ անհաւանական եւ ամէն պարագայի «վիպական» տարածքին մէջ, մեռցնելուն եւ ինքզինք մեռցնելուն միջեւ, սպանութեան եւ ինքնասպանութեան միջեւ բացուած տարածքին մէջ։ Այդ տարածքը վիպական է, այո, ոչ թէ որովհետեւ երեւակայական է, ոչ թէ որովհետեւ հնարովի է։ Ընդհակառակը։ Վիպական է, որովհետեւ իրականութիւն կոչուածին մէջ, վէպէն դուրս, չկա՛յ այդպիսի տարածք մեռցնելու եւ մեռնելու միջեւ։ Եւ ինչո՞ւ ոչ։ Որովհետեւ այդ տարածքը կ՚ենթադրէ մէկ բան, շատ յստակ բան մը. կ՚ենթադրէ որ մեռցնող-մեռնողը — այն որ կը մեռցնէ դահիճը իր մէջ ու զայն մեռցնելով՝ կը քանդէ դահիճին եւ զոհին անքակտելի զոյգը իր մէջ — արդէն իսկ հասկցած ըլլայ որ ծառայած է ու տակաւին կը ծառայէ, որպէս կրաւորական ենթակայ, զոհագործական վայելքին։ Եւ այդ մէկը անկարելին իսկ է։ Ո՛չ մէկը, իրական կոչուած կեանքին մէջ, այդպիսի բան մը կրնայ ընդունիլ առանց անձնասպան ըլլալու։ Բացարձակ զոհը, բացարձակ վերապրողը նաեւ բացարձակ վկան է։ Բացարձակ վկան ա՛յն է որ կ՚արթննայ։ Բայց կ՚արթննայ մահուան մէջ։ Բացարձակ վկան մեռեալ վկան է։ Ահա՛ ինչու իրական կեանքի վկայութիւնները երբեք չեն խօսիր իրական պատահածին մասին։ Կը պատմեն ոճիրներ, խժդժութիւններ, մահեր, սպանութիւններ, բռնաբարութիւններ, անհուն թշուառութիւն մը, այո՛։ Բայց չեն կրնար խօսիլ որպէս մեռեալ վկայ։ Նոյնպէս՝ չկայ վկայութիւն չարչարանքէն ետք, չարչարանքի մասին։ Ահաւասիկ անկարելին։ Պէտք է վկայել անվկայելիին մասին։ Ո՛չ մէկ իրական վերապրող կրցած է այդպիսի բան մը ընել, երբեւիցէ։ Ո՛չ մէկ վերապրող կրցած է ըսել. կ՚արթննամ մահուան մէջ։ Ո՛չ մէկը կրնայ ըսել. ինքզինքս կը մեռցնեմ որովհետեւ մեռած եմ արդէն իսկ, որովհետեւ զիս մղողը միշտ ու տակաւին դահիճին պարտադրանքն էր զինքը վայելքին հասցնելու։ Այդ պարտադրանքը զիս կը ջնջէ ամբողջովին։ Մէջս կը մեռցնէ խօսելու, վկայելու, ներելու որեւէ հնարաւորութիւն։ Դուրսէն չէ՛ անշուշտ որ դահիճը կ՚ըսէ «Վայելքին հասցուր զիս»։ Փոխանակ զինքը «վայլեցնել»ու, Վահագն կը մեռցնէ զինք։ Պարտադրանքին կը պատասխանէ ոճիրով, երբ պարտադրանքը իր աչքին կը յայտնուի իր լման մերկութեամբ, իր անխուսափելիութեամբ։ Այն պահուն երբ կը մեռցնէ, Ֆաթման է նորէն որ երեւան կու գայ. «Ֆաթման, այո, Մինաս, Ֆաթման հոն էր, փողկապի հանգոյցին վրայ» (էջ 90), եւ մեռցնելու համար գործածած ուժը ա՛յն է, «ինչ որ կ՚ըլլար Ֆաթմային դիմադրելու համար գործածած կծկուող ուժս…» (էջ 91)։
Այս ձեւով՝ բոլոր հարցումները պատասխան գտան։ Ամբողջացուցած եղանք նաեւ ինչ որ կ՚ըսուէր նախորդ հատորին մէջ, Մորիս Բլանշոյի առիթով, բացարձակ վերապրողին մասին։ Մէկ կէտ միայն կը մնայ խորհրդաւոր։ Մեռցնելու պահուն, Վահագն կարծես կը հաշտուի զինքը մեռցնելու մղող վիճակին հետ։ «Կը հաւատա՞ս, որ ես որ պիտի խեղդէի Զիան, այդ վայրկեանին հաշտուած էի սիրահար Զիային հետ, քու սիրահարութեանդ ընդմէջէն» (էջ 93)։ Սիրահար Զիան զոհագործական վայելքին վերջին մնացորդն է Վահագնի մտքին մէջ։ Եւ քանի որ սպանութեամբ՝ հակա-զոհագործական արարք մըն է Վահագնին կատարածը, ատկէ անդին ասպարէզը բաց է։ Թուրք տղայ մը ինչո՞ւ չսիրահարուէր հայ աղջկան մը։ Խորհրդաւորը այդ չէ ուրեմն։ Այլ՝ հոն է ուր կ՚ըսուի թէ Մինասին սիրահարութեան ընդմէջէ՛ն կը կատարուի հաշտութիւնը։ Մինասը սիրահարուած է Ֆրանսուհիի մը։ Ինչպէ՞ս պէտք է հասկնալ այս «ընդմէջէն»ը ուրեմն։ Որպէս ներքին արգելքներու եւ արգիլումներու առողջ յաղթահարո՞ւմ մը։ Որպէս Ֆրանսուհիի մը կողմէ որպէս մարդ ճանչցուելու հնարաւորութեան ձեռքբերո՞ւմը։ Հաշտուինք, որպէսզի մենք ալ կարենանք վերջապէս աշխարհին ազատ քաղաքացիները ըլլալ։ Ու մեր ականջին կը հնչէ Վալտեր Բենիամինի խօսքը. «ժամանակը … ո՛չ միայն կը ջնջէ չարագործութեան հետքերը, բայց նաեւ իր երկարութեամբ — յիշողութենէն ու մոռացութենէն շատ անդին — չափազանց խորհրդաւոր կերպով կը հասցնէ թողութեան։ Թողութեան, այո՛, բայց երբեք՝ հաշտութեան»։
[1] Տե՛ս Walter Benjamin, «Der Ursprung des deutschen Trauerspiels» [Գերմանական ողբերգակ թատրոնի ծագումը], Gesammelte Schriften, Suhrkamp, 1980, հատոր 1, էջ 318։ Ընթերցողը այս տողերուն հանգամանաւոր պարզաբանումը պիտի գտնէ Առասպել, արուեստ, քաղաքականութիւն գիրքիս Վալտեր Բենիամինին նուիրուած էջերուն մէջ։ Ահաւասիկ գերմաներէն բնատիպը. «Jedes Gefühl is gebunden an einen apriorischen Gegenstand und dessen Darstellung ist seine Phänomenologie. Die Theorie der Trauer… ist demnach nur in der Beschreibung jener Welt, die unterm Blick des Melancholischen sich auftut, zu entrollen. Denn die Gefühle… erwidern als motorisches Gebaren einem gegenständlichen Aufbau der Welt. Wenn für das Trauerspiel im Herzen der Trauer die Gesetze… sich finden, so ist es weder der Gefühlzustand des Dichters noch des Publikums, dem ihre Darstellung sich widmet, vielmehr ein vom empirischen Subjekt gelöstes und inning an die Fülle eines Gegestandes gebundenes Fühlen»։
[2] Վերջին երկու տասնամեակներուն՝ ուղղակի «վկայագրութեան» անդրադարձող փիլիսոփայական մտորումներուն ամենէն կարեւորները կը մնան Ջորջոյ Ագամբէնի 0 que resta de Auschwitzը, 2000ին լոյս տեսած, որ մաս կը կազմէ Homo Sacerի շարքին, եւ Դեռիդայի Demeureը (1998), որ Մորիս Բլանշոյի վերջին տարիներու կենսագրական (կամ մահագրական) L’Instant de ma mort [Պահը երբ մեռայ] գրուածքէն մեկնելով, անոր շուրջ կը հիւսէր գրական եւ վկայագրական պատումներուն շուրջ խորհրդածութիւն մը։
[3] Ասֆալթը, Իսթանպուլ, 1972, էջ 213-219, բայց տեսարանը կը կրկնուի ետքը, ուրիշ տեսարաններու հետ խառնուած։
[4] Ու որպէսզի աւելի յստակ ըլլայ որ կրկնողական ծրագիր մըն է որ կը ծաւալի Թեկնածուէն սկսեալ վիպաշարքին մէջ, անհրաժեշտ ու անխուսափելի կերպով, Ասֆալթը վէպին մէջ բացայայտ կրկնութիւն մը կայ, քանի որ երեսուն էջի վրայ՝ Որբունի վերստին կը գրէ արդէն իսկ գրուածը, բառ առ բառ կը կրկնէ, գրեթէ կ՚արտագրէ նոյն տեսարանէն դրուագներ (Ֆրանսացի կնոջ՝ Նիքոլի հոգեվարքին դրուագները եւ Մինասին յանցապարտութիւնը Նիքոլի հոգեվարքին եւ մահուան մէջ)։
[5] Այստեղէն սկսեալ Թեկնածուն գիրքին գացող յղումները պիտի տրուին շարադրանքին մէջ, առանց այլ նշումի։
[6] Այս մասին տե՛ս վերը՝ Զապէլ Եսայեանին նուիրուած բաժնին մէջ Ժողովրուդի մը հոգեվարքըին անդրադարձող բաժինը։ Կը յիշեցնեմ որ Եսայեանի ստորագրութեամբ տպուած Թորոյեանի վկայագրութիւնը լոյս տեսաւ նաեւ ին ձեռքէս ելած ֆրանսերէն թարգմանութեամբ մը, L‘Agonie d’un peuple վերնագիրով, 2013ին (éditions Garnier), ու երկար վերջաբանով մը։
[7] Ընթերցողը կը յղեմ Պատկեր, պատում, պատմութիւն այս ձեռնարկիս առաջին հատորին մէջ՝ «Ինքն իր պատկերը…» վերնագրուած ուսումնասիրութեան։ «Դիակը ինքն իր պատկերն է» նախադասութիւնը կը գտնուի Գրական տարածքըի յաւելուածին մէջ, «Պատկերակայականի երկու տարբերակները» վերնագրուած բաժնին մէջ։ Լեզուին շուրջ հարցումը, որպէս ինքն իր պատկերը, կը գտնուի նոյն գիրքին սկիզբը, էջ 28։ Այդ էջերը հրամցուած են հայերէնով նախորդ հատորի վերջաւորութեան։
[8] Թեկնածուն, էջ 34-35։
[9] Jacques Derrida, Politiques de l’amitié, Փարիզ, 1995, էջ 335։ Ահաւասիկ ֆրանսերէնը. «Grâce soit rendue à la mort. C’est grâce à la mort que l’amitié peut se déclarer. Jamais auparavant, jamais autrement. Et jamais si ce n’est en se remémorant (tandis que grâce à elle l’ami se remémore qu’il n’y a pas d’amis). Et quand l’amitié se déclare du vivant des amis, elle avoue au fond la même chose, elle avoue la mort grâce à laquelle lui vient enfin, n’y manquant jamais, la chance de se déclarer.» Բլանշոյ կը յիշէր ու կը մէջբերէր Դիոգենէս Լաէրտիոսի կողմէ Արիստոտէլին վերագրուած խօսքը. «Օ բարեկամներս, չկա՛ն բարեկամներ», որ նոյնպէս Դեռիդային գիրքին բնաբանը կը կազմէ։
[10] Հոս կը սրբագրեմ կարդացածս։ Վարանումով կը սրբագրեմ, բայց եւ այնպէս կը սրբագրեմ։ Ինչ որ կը կարդանք ի հարկէ հետեւեալն է. «Չեմ ուզեր որ… իմ վախճանս չունենաս»։ Ինչ որ անհասկնալի կը դարձնէ նախադասութիւնը, եւ Վահագնի ըսածին հակառակ արդիւնքը կու տայ։ Կամ ալ պէտք է զատել նախադասութեան այդ մասը, զայն առանձին կարդալ որպէս յորդոր մը. «Իմ վախճանս չունենա՛ս»։ Չըլլա՛յ որ դուն ալ իմ վախճանս ունենաս։
[11] Այս մասին տե՛ս իմ անգլերէն աշխատասիրութիւնս, «The Death of the Witness», որ լոյս պէտք է տեսնէ Representation Unlimited հատորին մէջ, ի միջի այլոց՝ Todd Pressnerի խմբագրութեամբ, Harvard University Press, 2014։ Հոն կը յղուիմ բրազիլիացի հեղինակի մը, որ քանի մը հակիրճ էջերու մէջ ամենէն հատու բաները ըսած է այդ մասին, Idelber Avelar, The Letter of Violence. Essays on Narrative, Ethics, and Politics, Palgrave, Նիւ Եորկ, 2004, էջ 47-49։
[12] Թեկնածուն, էջ 69-70։
[13] Հայուհին երկրորդ անգամ մը կը յայտնուի էջ 93, պատահաբար, նախադասութեան մը անկիւնը. «Զիան, որ այն իրիկուն Պիառի դարպասը նստած մեզի հետ, իր Հայուհիէն ելած անհանգստութիւնը կը վերապրէր շնորհիւ մեր ներկայութեան…»։ Ի՞նչ անհանգստութիւն։ Պիտի չգիտնանք երբեք։ Այդ չէ՛ որ կը հետաքրքրէ վիպագիրը, կամ նամակը գրող Վահագնը։ Ուրիշ որեւէ տեղ Հայուհիին խօսքը չ՚ըլլար։
[14] Այդ ուղղութեամբ ամենէն կծու քննադատներէն մէկն է Այտա Էրպալ։ Տե՛ս իր յօդուածը Reconciliation, Civil Society, and the Politics of Memory: Transnational Initiatives in the 20th and 21st Century (ed. Birgit Schwelling), 2012ի լոյս տեսած հատորին մէջ (Transcript Verlag)։ Էրպալին դրած հարցումը այն է, թէ ի՞նչ կ՚արժէ կէս բերան ներողութիւն մը, երբ անոր ետեւը կայ հարիւր տարիէ ի վեր տեւող սեփականազրկումի, հերքումի եւ ուրեմն նուաստացումի քաղաքականութիւն մը։
[15] Տե՛ս նախ «Mourning and Reconciliation» աշխատասիրութիւնս, որ լոյս տեսած է Էլիզաբեթ Վէբըրի հատորին մէջ, Elisabeth Weber (ed.), Living Together. Jacques Derrida’s Communities of Violence and Peace, Fordham University Press, Նիւ Եորկ, 2013։ Տե՛ս նաեւ թրքերէն լեզուով Edebiyat ve Felaket հատորիս (Iletişim, Ստամբուլ, 2011) հինգերորդ գլուխը (որուն վերնագիրն է նոյնպէս՝ Սուգ եւ հաշտեցում)։ Անգլերէն հատորին մէջ ընթերցողը պիտի գտնէ «հաշտեցում»ի մասին Դեռիդայի մէկ դասախօսութեան թարգմանութիւնը, «Avowing—The Impossible: “Returns,” Repentance, and Reconciliation»։ Դեռիդան կեանքին վերջին տասը տարիներուն՝ յաճախ խօսած էր թողութեան եւ հաշտութեան այս հարցերուն շուրջ, մեկնելով Հարաւային Ափրիկէի օրինակէն, ու յանգելով հրէական Ողջակէզին։ Իրմէ լսած եմ օրերու վրայ երկարող դասախօսութիւններ այդ մասին։
[16] Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, vol. VI, p. 98. Ահաւասիկ այս ապշեցուցիչ տողերուն գերմաներէն բնօրինակը: «…die Bedeutung der Zeit in der Ökonomie der moralischen Welt, in welcher sie nicht allein die Spuren der Untat auslöscht, sondern auch in ihrer Dauer – jenseits allen Gedenkens oder Vergessens – auf ganz geheimnisvolle Art zur Vergebung hilft, wenn auch nie zur Versöhnung.»
[17] Ահաւասիկ այս տողերուն ֆրանսերէն բնօրինակը. «On en revient régulièrement à cette histoire de la souveraineté. Et puisque nous parlons du pardon, ce qui rend le “Je te pardonne” parfois insupportable ou odieux, voire obscène, c’est l’affirmation de souveraineté. Elle s’adresse souvent de haut en bas, elle confirme sa propre liberté ou s’arroge le pouvoir de pardonner, fût-ce en tant que victime ou au nom de la victime. Or il faut aussi penser à une victimisation absolue, celle qui prive la victime de la vie, ou du droit à la parole, ou de cette liberté, de cette force et de ce pouvoir qui autorisent, qui permettent d’accéder à la position du “Je te pardonne”. Là, l’impardonnable consisterait à priver la victime de ce droit à la parole, de la parole même, de la possibilité de toute manifestation, de tout témoignage. La victime serait alors victime, de surcroît, de se voir dépouillée de la possibilité minimale, élémentaire, d’envisager virtuellement de pardonner à l’impardonnable.» Այս խօսքերը ըսուած են Դեռիդային կողմէ հարցազրոյցի մը մէջ, որ լոյս տեսած է Le Monde des débats ամսաթերթէն, Դեկտ. 1999ին։ Տե՛ս նոյն հարցերուն շուրջ Դեռիդային գիրքը, Jacques Derrida, Pardonner. L’impardonnable et l’imprescriptible [Ներել։ Աններելին եւ անժամանցեին], Galilée, 2012, որ կը համապատասխանէ 1997ին եւ 1998ին տարբեր համալսարաններու մէջ կարդացուած դասախօսութեան մը։ Այս դասախօսութեան մէջ ալ, ինչպէս վերը մէջբերուած հարցազրոյցին մէջ, Դեռիդա «Կը ներեմ»ը կամ «թողութիւն կը շնորհեմ»ը կը վերագրէ իշխանական իրաւունքին (էջ 34-36)։
[18] Կայսրութեան «զոհագործական համակարգ»ին մասին ընթերցողը կը յղեմ ֆրանսերէն լեզուով գրուած «L’Empire du sacrifice» աշխատասիրութեանս (L’Intranquille, 1991), եւ Յակոբ Օշականի գործին նուիրուած Le Roman de la Catastrophe հատորիս (MétisPresse, Ժընեւ, 2008) եւ այդ հատորին մէջ մասնաւորաբար ձայնի շահագործումին անդրադարձող էջերուն (3րդ գլուխէն 6րդ գլուխ, տե՛ս օրինակ էջ 134)։ Այդ նիւթերուն անդրադարձած եմ հայերէն լեզուով նաեւ, նորէն Յակոբ Օշականի առիթով։ Տե՛ս նախ «Երգին գերին», Հասկ Հայագիտական Տարեգիրք, 1995, եւ «Աղբիւրի ակին՝ վրէպը վէպին մէջ» Հակոբ Օշական։ Գիտաժողովիւ նյութեր հատորին մէջ, Համազգային եւ Երեւանի պետական Համալսարան, 2011։
