Սփյուռքահայ արձակագիր Զարեհ Որբունու (Էոքսյուզյան) «Ինքնակենսագրական շաղակրատություն Գ.Մահարու հետ» անտիպ նամակ-ինքնակենսագրությունը, որ հրապարակվեց Ինքնագրում, անտիպ էր մնացել ձեռագրի անընթեռնելի լինելու պատճառով և այն արխիվից հանել ու վերծանել էր Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի աշխատակից, գրականագետ Արփիկ Ավետիսյանը՝տատիկս:

Թե ինչպես էր տատիկիս հաջողել վերծանել Որբունու ձեռագիրը, անկեղծ ասեմ ոչ մի կերպ չէի հասկանում: Ինքս ԳԱԹ արխիվում տեսել էի նամակի բնօրինակը. կարճ ասեմ՝ ճապոնական հիերոգլիֆներ:

Երբ վերջերս տատիկիս թղթապանակներից մեկում գտա նրան ուղղված Որբունու մոտ երկու տասնյակ նամակները, հասկացա, թե որտեղ է Որբունու ձեռագիրը հասկանալու բանալին:

Բայց ինձ համար այդպես էլ անհայտ կմնար, որ այդ նամակները գրել է Որբունին (դարձյալ կրկնեմ, ձեռագիրն անընթեռնելի է), եթե նամակներից երկուսը մեքենագրված չլինեին:

Այդ երկու նամակներից մեկում Որբունին պատմում է կնոջ հիվանդության, հաջորդում՝ արդեն կնոջ մահվան մասին: Մեքնագրած նամակում ևս , թղթի եզրային մասում, Որբունին ձեռագրով մի քանի տող է ավելացրել: Դրանք վերծանելը հնարավոր չէր լինի, եթե չլիներ սփյուռքահայ գրող Գրիգոր Պըլտյանի օգնությունը: Բարեբախտաբար, այս տարվա մայիսին նա Երևանում էր և ինձ օգնեց ոչ միայն վերծանության, այլև նամակները ծանոթագրելու հարցում:

Տատիկիս ուղղված այն 20 ձեռագիր նամակները դեռ սպասում են վերծանման։

Այժմ ներկայացնում ենք Զարեհ Որբունու այդ երկու մեքենագիր նամակները: Ընդգծումները հեղինակինն են: Նամակները, ըստ անհրաժեշտության, սրբագրել ենք և կետադրել:

Լիլիթ Ավագյան

Փարիզ, 10 յունվար 1978

Մեծապէս յարգելի տիկին Աւետիսյան,

Անցեալ տարուայ 22 դեկտ., Ձեր նամակը ստացայ իր ժամանակին, բայց ինծի անկարելի եղավ անմիջապէս պատասխանել, որուն համար Ձեզմէ խոնարհաբար ներողութիւն կը խնդրեմ: Եթէ գիտնայիք՝ ինչքան նամակներ դիզուած են սեղանիս վրայ եւ պատասխանի կը սպասեն, իսկ ես ձեռնունայն կանգնած եմ անոր առջեւ ու կ՝ աւաղեմ[1]: Բայց ի՞նչ արած, որ անկարողութեան մէջ կը գտնուիմ անոնց պատասխանելու, ոչ թէ անոր համար, որ ժամանակ չունիմ. իրաւ է, երկար ատենէ ի վեր այսօր առաջին անգամն է , որ մեքենային առջեւ կ՝անցնիմ կամ գրիչ ձեռք կ՝առնիմ: Այսպիսի պատմութիւններով է վեպս[2] հինգ տարիէ ի վեր կը քաշքուի իր չորրորդ սրբագրութիւնով ու վերանայումով, որովհետեւ այս խառնակ կեանքիս մէջ չկրցայ ամբողջ մտքովս աշխատիլ: Մէկուկէս տարի է կինս հիւանդ է, մանաւանդ վէրջին ամիսներուն բոլորովին ծանր կերպով, որմէ հաւանաբար ամբողջովին ինքզինքը չպիտի գտնէ[3] : Խելայեղօրէն աշխատեցաւ վերջին 15 տարիները լաւ կենսաթօշակ մը ապահովելու համար, հազիւ ազատ կեանք մը պիտի վարէր, ահա այս անպիտան հիւանդութիւնը…[4]Ինչ երազներ կ՝երազէր աշխարհը պտտելու, գամուեցաւ անկողինին: Հիմա իր աշխարհը անկողինն է, ուր կուգան ու կ՝անցնին իր բարեկամներն ու բարեկամուհիները, յաճախ ցաւը սեղմելով՝ անոնց ցույց կուտայ իր ճառագայթող երեսները: Ապրիլին ֆրանսացի բժիշկներու խումբի մը հետ ծրագրած էինք Հայաստան գալ , մեր աղջիկը՝ բժիշկ[5] , իրաւունք ունի եղեր իր ընտանիքը մաս կազմել տալու: Ահա երազ մըն ալ ինկաւ ծառէն , բայց միշտ յույսով ենք, որ հրաշք մը պիտի պատահի, որուն համար բան չենք խնայէր: Օրական 7-8 ասեղները ես կ՝ընեմ , թրջոցները (գոմբրէս) կ՝ընեմ, արեւելյան բժշկական ձեւով ալ կը խնամեմ:
Տեսնենք, ՏԱԻ ՊՈՂ[6], Աստուած մէծ է: Կը տեսնէ՞ք, այս երկու ասութիւնները նոյնը չեն տառացիօրէն , բայց միեւնոյն բանը կ՝ ըսեն եւ ճիշդ ու ճիշդ: Անցեալները Կարիկ Պասմաճեանը[7] ինծի կ՝ըսեր, որ ֆրանսերէն «դան բի»[8] ասութիւնը չկայ հայերենի մէջ: Բոլոր լեզուներու մէջ ամեն մէկ ժողովուրդ նոյն բաները կը զգայ եւ ըստ իր լեզուին ձեւ մը կուտայ խօսքին: Կը յիշեմ պզտիկութեանս մեր թաղին պզտիկ աղջիկները, որ կը կռուըրտեին ու յետոյ քիթերնին կը կախէին, երբ կը յախթուեին ու յանկարծ մէկ ռուսերենին վերցնելով «հոգս» կընէին: Ախ, ինչքան համակերպութիւն կար այդ բառին մէջ, ինչքան հեզութիւն, «ՀՈԳՍ, հոգ չեմ ըներ, ՆԻՉԵՎՕ, ԴԱՆ ԲԻ», բայց եւ այնպէս կեանքը լաւ բան մըն է: Իմ գիտցածովս այսպէս պէտք է ձեւաւորել, փնտռել ու գտնել ուզուածը եւ ոչ թե ամենայն թեթեւութեամբ ըսել ու անցնիլ եւ գիւտ ըրած ըլլալու հպարտութիւն ալ ունենալ , ԴՐԱՆ ՅԱՎԵԼԵԱԼ՝ ԲԱՌ ՏԸՍԻՒ ԼԸ ՄԱՌՄԷին[9] տեղ: Սա մի ահաւոր կոպտութիւն է, բարբարոսութիւն է: Միայն բառ մը տարիներով տանջած է ինծի: Ժամանակին Բիւզանդին (Թոփալեան)[10] հետ ժամերով չարչարուած ենք ֆրանսերէն «ինչքան նրբին» բառի մը հայերէնը եւ չենք գտած: Բառարաններուն մէջ այդ բառին դեմ գրուած է ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ, որ քիչ մը շատ ԿՌՈՊ է, ինչպես կ՝ ըսեն գերմանացիները, կոշտ՝ հայերէնը: ԷՔՍՔԻ, ԷՔՍՔԻԶ[11]՝ իգականը: Ինչ որ էքսքի է, անպայման պատուական է, բայց դեռ շատ աւելի բաներ է, ամէն բանի նրբագոյնը, ամենաքաղցր երանգները, յոգիդ յանկարծօրէն պարուրող բան մը, որ զայն երկինք կը տանի, Քի ՄԸ ՄԷ Օ ՍԻԷԼ[12] ինձ երկինքին մէջ կը դնէ, երկինք կը տանի իմաստով: Ըսենք ՊԱՏՈՒԱՀԱՄ[13] պատուականի տեղ, բայց այդ բառը միայն ճաշակող գործարանին չի վերաբերիր, այլ բոլոր գործարաններուն, կին մը, որ այնքան անուշիկ է, որ ուղղակի ԷՔՍՔԻԶ է: Հաւանաբար այս բառին իմաստով բառ բառարաններէն դուրս ժողովուրդին բերնին մէջ պէտք է փնտռել: Մեր Թեոթիկը[14] եւ Երուանդ Տէր-Անդրէասեանը[15] ԷՔՍՔԻ բառերու անհատնում պաշար մը ունին, որ հոն պէտք է դիմեր ու, հաւանաբար, միավանկ ու, շատ – շատ, երկու վանկնոց: Ասիկա շատ կարեւոր է: Ահա թուղթս հատաւ եւ կէս գիշերն ալ վրայ եկաւ, մինչդեռ ինչեր ըսելու ճամբայ ելած էի, ձեր գրքին[16] մասին, որ իրապես ԷՔՍՔԻ բան մըն է: Առջի օրերը գիրք մը փնտռած ատենս տիկին Գոհարին[17] գիրքը ձեռք ընկաւ:Երեւակայեցէք, որ եկած օրերէն ի վեր կորսուած էր լաբիրինդոս գրադարանիս մէջ, դեռ չկարդացած: Այդ պատճառով ալ բան մը չկրցայ գրել իրեն: (Շարունակությունը՝ ձեռագիր֊—Լ.Ա.)[18] Այս նամակը որոշ գաղափարի մը շուրջ դասաւորուած յուզիչ բան մը ունի, ըսեք իմ հիացումս, կ՝ աղաչէմ, տիկին Գոհարը մէծ տիկին մըն է, որ միայն իր փոքր անունով պետք է յիշեն:
Շնորհաւոր Նոր տարի:

Ստորագրություն

Փարիզ , 5-11-78
Շա՛տ սիրելի տիկին Արփիկ

Ձեզմէ կը խնդրեմ, որ ներէք ինծի անմիջապէս ձեզ պատասխանելուս համար. իբրեւ թէ ուրիշ հոգսեր չունենայիք, բայց ի՞նչ արած, որ ամէն իր հոգսերը կը ճանչնայ՝ կարծելով, որ միայն ինքը անոնցմով մտալլկուած է, միայն ինքը ախտավարակ է: Ահա թէ ինչու՞ համար ձեզմէ ներողութիւն կը խնդրեմ: Պետք է յիշատակներս պարպեմ մէջէս, բաշխեմ ամէն բարեկամի, որպեսզի ինծի քիչ մը հանգիստ տան: Քառասունը հինգ տարուայ յիշատակները դիւրաւ կարելի չէ բաշխել, ահա թէ ինչու՞ այսպես տրորուած եմ , ճզմուած եմ ու կը քամուիմ անդադար լեմոնի մը պէս: Ալ մարմինս չորցաւ, աղերս պարպուեցան, արցունք չմնաց, որ թափեմ ու հանգստանամ: Այս ինչ փորձանք պատահեցաւ գլխուս: Գիտեի, որ այսպէս պիտի ըլլար՝ դատելով վերջին վէպիս չարչարանքներէն, որուն թարգմանութեան 20-25 էջերը միայն կարդաց. «Շատ, շատ լաւ է»,- ըսաւ,- իմ Զարէհ՚ եւ աչքերը գոցեց, կարծես թէ արդէն այս աշխարհին չէր պատկանէր: Ինչ լաւ ըսած է հայ երգը, սիրածները բաժնողին աչքերը կուրանան: Ինչու՞ համար ես ուժը չունեցայ իր հետը երթալու: Ես ամբողջ հոգիովս համուզուած եմ, որ ինքը պիտի գործադրէր մեր հին որոշումը, մէկը միւսէն ետք չապրի, որովհետեւ անիկա մշտական տառապանք պիտի ըլլայ, ինչպես ահա իմ վիճակս, անմխիթարելի, անսփոփելի, ամէն վայրկեան վերյիշումէ մը կախուած կը բղձկիմ, կը յորդիմ ինքզինքէս ու կը տարտղնուի[19] հոգիս:

Երեկ, չորս նոյեմբեր, ճիշդ երկու ամիս՝ օրը օրին, քանի մը բարեկամները հայր Նորվան[20] բարեկամիս հետ, որ սիրտ խաղաղէցնելու համար կ՝ընէ ինչ որ իր կարողութեան սահմաններու մէջ, մեր գիւղը գացինք Լիլիին գերեզմանին վրայ աղօթելու համար: Ճշմարիտ պատարագ մը արաւ: Գերեզմաննոցը մենաւոր եկեղեցիին յարակից է, մինչեւ հորիզոնը փախչող արտերուն մէջ: Այդ շրջանը Ֆրանսայի հիւսիսէն վերջ երկրորդն է արմտիքի[21] արտադրութեամբ, ատոր համար լայն հորիզոններով տափարակ դաշտավայր մըն է:Այդ անհունութեան վրայ տեսնելիք բան էր հայր Նորվանին գլուխը ցցուն ու երգելով ներշնչուած մեր եկեղեցիին երգեցողութիւնները. զորս Լիլին սաստիկ կը սիրէր իրենց զուարդուն երանգներուն համար: Պատարագէն վերջ հայր սուրբը ըսաւ ինծի, թէ այս անգամ այնպէս երգած էր, որ կինս ինծի մոտեցնէ: Քառասունքի հոգեհանգիստին , ատկէ աւելի գեղեցիկ արարողութիւն եւ երգեցողութիւն բնաւ տեսած չէի. գլուխ գործոց բան մըն էր, ուրեմն անոր աւարտին հայր Նորվան վարդապետը ինծի ըսած էր, որ ալ հիմա կրնամ հանգիստ ըլլալ, ձէր կինը ձեզմէ հեռացուցի, որ հանգիստ ըլլաք: «Բայց, հայր սուրբ,- աղաղակած էի ես, -ընդհաառակը, ես կ՝ուզեմ , որ հետս ըլլայ միշտ, որ գոնե ձեռք ձեռքի կարենանք քալել: Իրապէս ալ, երեկ կինս շատ մօտ էր ինծի: Երգերուն ժամանակ մենք դիմացի անտառն էինք , մորմենիներու[22] փշոտ ցանցերուն ու թուփերու չափ մեծցած եղինճներու չարաճճի տերեւներէն խայթուած չարչարուելով վերջապէս ելք մը գտանք եւ անտառէն դուրս պիտի գայինք, երբ տեսանք, որ արուեստական առու արգելք կը հանդիսանար մեզի անցնելու բաց արտերուն կողմը: Ստիպուեցանք վերադառնալ եւ ժամեր տեւող ցաւագին քայլէ մը վերջ հասանք անտառին այն մասը, ուրկէ ներս մտած էինք: Ասոր արժէքը, սիրելի տիկին Արփիկ, ոչ թէ որովհետեւ այդ պտոյտը իրական էր որ կրկին ապրուեցավ երեկ երանելի վերյուշով մը, այլ հոն է, որ այդքան ժամեր չարչարուելէ ետք մեկ անգամ բերանս չէի բացած՝ ըստ իմ անպիտան անհամբերութեամբս, չէի պոռացած միշտ զինքը անզգոյշ, յանցաւոր ու անպատասխանատու վերագրումներով: Երբ ազատ դաշտ ելանք, Լիլիս վիզս թեւերուն մէջ առնելով՝ ուրախութենէն ճչաց շնորհակալութիւնը յայտնելու համար, որ այնքան համբերատար եղած էի: Իրապէս հանգիստ էր երեկ այնպես , ինչպես միասին եղած ըլլայինք:
Շատ խոսեցայ իմ վրաս: Չմոռցայ, բայց ժամանակ չի տրուեցաւ ըսելու համար (շարունակությունը գրված է ձեռագրով—Լ.Ա.). խորապէս կը զգամ տիկ. Ազնաւուրյանին վիշտը[23] եւ նույնիսկ կ՝ամչնամ ցաւակցութիւններս յայտնելու: Իսկ անշուշտ ներողութիւն Ձէր որպիսութիւնը չհարցնելուս. գիտէք, թէ որքան եսասեր կ՝ըլլան ցաւած սիրտերը: Համբուրելով Ձէր ձեռքերը, որ վառեցին մոմեր:

Ձեր՝ ստորագրություն

---

[1] Ավաղել-ափսոսալ:

[2] Խոսքը Որբունու «Տիգրան» անտիպ վեպի մասին է, որի ձեռագիրը Գրիգոր Պըլտյանի անձնական արխիվում է:
[3] Որբունու կինը՝ տիկին Էլիզաբեթը, որին գրողը Լիլի էր անվանում, ողնաշարի քաղցկեղ ուներ:

[4] Տիկին Էլիզաբեթը մասնագիտությամբ մերսող էր:

[5] Որբունին և տիկին Էլզաբեթը զավակ չունեին: Խոսքը տիկին Էլիզաբեթի քրոջ աղջկա՝ Լուիզի / Louse Lacroix/ մասին է, որին Որբունին որդեգրել էր՝ ժառանգության խնդիրներն ավելի դյուրությամբ կարգավորելու նպատակով: Ըստ Գրիգոր Պըլտյանի՝ Լուիզը մեծ հոգատարությամբ խնամել է թե տիկին Էլիզաբեթին, թե, ավելի ուշ, Զարեհ Որբունուն:
[6] Արևմտահայերենով ռուսաերեն ՙДай Бог՚ արտահայտության տառադարձությունն է:

[7] Հայ բանաստեղծ, թարգմանիչ, կոլեկցիոներ, ծնվել է 1947-ին, 1989 թ. Մոսկվայում, անհետ կորել է:

[8] Ֆրանսերեն tant pis արտահայտությունն է, որ հայերեն թարգմանվում է «Ոչինչ», «Մեծ բան չէ», «Մանրուք է»։

[9] Ֆրանսերեն  par dessus le marché արտահայտությունն է, որ նշանակում է «Կարող ես ասել ավելին»:

[10] Բյուզանդ Թոփալյան, 1902-1970, ֆրանսահայ բանաստեղծ, նկարիչ, խմբագիր:

[11] Ֆրանս. Exquise -անուշիկ :

[12] Ֆրանս. Qui me met au ciel:

[13] Պատվահամ, Որբունու ստեղծած բառն է:

[14] Խոսքը բանասեր Թեոդիկի՝ Թեոդորոս Լափչինճյանի /1873-1928/ մասին է:
[15] Նկատի ունի հայ գրականագետ, պատմաբան Հրանտ Տեր-Անդրեասյանին (1892-1978):

[16] Նկատի ունի Արփիկ Ավետիսյանի կազմած և 1977 թ. լույս տեսած «Զապել Եսայան. Նամակներ» ժողովածուն, որը ծանոթագրելու հարցում Ավետիսյանին օգնել է Որբունին:
[17] Ամենայն հավանականությամբ՝ նկատի ունի ԳԱԹ ֆոնդապահ Գոհար Ազնավուրյանին:

[18] Նամակի ձեռագիր հատվածը վերծանեց Գրիգոր Պըլտյանը:

[19] Տարտղնուիլ (արևմտահայերեն) -ալեկոծվել:

[20] Փարիզի հայկական եկեղեցու քահանա հայր Նորվան Զաքարյան:

[21] Այս դեպքում՝ խոսքը ցորենի արտերի արտերի մասին է:
[22] Մորմենիներ ( արևմտահայերեն) – մոշի թփեր:

[23] Գոհար Ազնավուրյանն այդ տարի կորցրել էր դստերը: