Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի, ողբ հայրենասիրի» վեպը շատ կարևոր դեր ունի ոչ միայն հայ նոր գրականության ձևավորման պատմության համար, այլև 19-րդ դարի կեսերից ցայսօր հայոց մշակութային և քաղաքական կողմնորոշումները պայմանավորող կարևոր աղբյուր է: Ուրեմն` Աբովյանի երկը անհրաժեշտ է վերստին ընթերցել թե՛ հայ վեպի առաջացումը և ժանրի հետագա դրսևորումները պատճառաբանելու համատեքստում, թե՛ ընդհանրապես ազգայնական-մշակութային-քաղաքական մեր ինքնընկալման, ինքնաձևակերպման հարցերը ավելի լավ հասկանալու համար: Առաջին հայացքից մի քիչ տարբեր կարող են թվալ վեպին մոտենալու իմ հարցադրումները` մի կողմից ժանրի պատմություն, մյուս կողմից ազգայնականության և քաղաքական կողմորոշումների շեշտադրում, սակայն վեպի ժանրը, արդի աշխարհի ձևավորման ընթացքին զուգահեռ, իր պատմական գործառույթով հենց սկզբից էլ առնչվել է այս հասկացություններին` գեղարավեստական մտքի պատմության մաս լինելով հանդերձ` երբեք չհրաժարվելով իր քաղաքական գործիքակազմից: Այս մասին իհարկե շատ է գրվել, և ես ընթացքում կանդրադառնամ որոշ դրույթների` կապված Աբովյանի վեպում հանդիպող այս կամ այն հարցադրման հետ:
Ռոման բառը, որ վեպի ծագման հենց սկզբից անվանում է նորաստեղծ ժանրը, պատմական և լեզվական բացատրություն ունի: Այն ծագում է 12-րդ դարի կեսերից «ասպետական վեպերն» անվանելու համար, իսկ հիմնական պատճառն այն է, որ այդ վեպերը, ի տարբերություն ժամանակի լատիներենով ստեղծվող պատմագրությանը, գրվում էին ոչ կանոնիկ` ռոմանական լեզվով: Հենց դասական, կանոնիկ լեզվի յուրօրինակ «հաղթահարման» արդյունք է դառնում նաև հայկական իրականության մեջ ստեղծված առաջին վեպը` Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»-ն: Այսինքն` վիպական նոր կամ նորը լինելու հավակնություններ ունեցող ֆորմայի ձևավորման կարևոր նախադրյալ է լեզվական շրջադարձը, գոնե` ժանրի կիրառման սկզբնական փուլի համար: Ընդ որում` լեզվական շրջադարձը ուղղված է կանոնիկից դեպի «անկանոնը»:
Աբովյանն իր վեպի առաջաբանում մի սիմվոլիկ պատմություն է անում Կրեսոս թագավորի համր որդու լեզուն բացվելու մասին, երբ տղայի անսպասելի խոսելը սահմանային իրավիճակում հոր փրկության պատճառն է դառնում: Աբովյանի ձևակերպմամբ օրինակելի գրաբարից «անպատիվ» աշխարհաբարին անցումը ևս սահմանային իրավիճակից փրկություն է: Հարց է առաջանում` ու՞մ փրկության մասին է խոսքը, ո՞վ է կործանվող «հայրը» և փրկիչ «որդին»: Աբովյանը ոչ միայն պատմությանը հղում կատարելով և այդ պատմությունը առակի վերածելով է խոսում, այլև խորհրդանշական լեզվային-նշանային կոդերը` հայր-որդի, տեղափոխում է սեփական տեքստ ու լեզվամտածողություն. «Ո՛չ քսան, երեսուն տարուց աւելի ա, իմ ազիզ հէ՛ր` իմ սիրելի ա՛զգ, որ սիրտս կրակ ա ընկել, էրվում, փոթոթվում ա. գիշեր–ցերեկ լացն ու սուգ իմ աչքիցս, ա՜խն ու ո՜խը իմ բերնիցս չի՛ պակսում, ա՜յ իմ արյիւնակից բարեկամք, որ մէկ միտքս ու մուրազս ձեզ պատմեի ու հետո հողը մտնեի»(62)[1] (ընդգծումը իմն է` Վ.Դ.): Հայր-ազգ, որդի–գրող զուգորդումները շատ խոսուն են. Աբովյանն ուզում է, որ որդու իր արարքը հայրափրկություն (կարդա`ազգափրկություն) ընթերցվի:
Ընդհանրապես վեպի բարձրացումը 18-րդ դարի սկզբից պատմականորեն զուգահեռվում է արդի ազգային պետությունների ձևավորման պատմություն հետ: Վեպը հնարավորություն է տալիս լեզվական միասնականության և ընդհանուր մշակութային-պատմական (ցանկալի է` հերոսական) անցյալի խարիսխ ստեղծել, ինչն այդքան կարևոր է ազգային պետության շինարարության համար: Հետաքրքիր է, որ ի տարբերություն ժամանակակից հայերենի կանոնի` Աբովյանը վեպի բնագրում բոլոր ազգությունների անունները մեծատառ է գրում` Հայ, Ռուս, Թուրք և այլն, ինչը նաև ուղղագրության անունից (Աբովյանի դեպքում գերմաներենի համաբանությամբ) ազգերի դերի ընդգծում և կարևորում է նշանակում: Հասկանալի լեզվով գրելը միակ նախապայմանն է լեզվական միասնության հասնելու համար, և այս առումով գրաբարից աշխարհաբարի անցումը իսկապես էլ փրկօղակի դեր ունի Աբովյանի ծրագրում, միևնույն ժամանակ Աբովյանը գիտի, որ լեզվական այս շրջադարձը օրինականացնելու ամենահարմար ժանրը վեպն է: Պատահական չէ, որ աշխարհաբարով «Աղասու խաղը» («Վերքի» չափածո նախատեքստը) գրելուց հետո Աբովյանը հղանում է նույն սյուժեի վիպականացումը: Մյուս կողմից` Հայկ, Տիգրան, Տրդատ,Վարդան, Նարեկ, Անի, Մասիս և այլ հղումներ մշակութային-պատմական և, որ ամենակարևորն է, միասնական փառահեղ անցյալը հիշեցնելու առաքելությունն են կատարում («Էդ ու՞մ վրայ էք թուր հանել, Հայոց մեծ ազգին չէ՞ք ճանաչում»):
Մինչև այստեղ ամեն ինչ շատ պարզ ու տրամաբանական է թվում` թե՛ վեպի հղացումը, թե՛ ազգայնականության շեշտադրումը և թե՛ դրա արդյունքում լեզվական շրջադարձի (ապագայում միասնականացման) կարևորությունը: Բայց ամեն ինչ այդքան պարզ չէ: Աբովյանի վեպ-ծրագրի հասցեին հնչած և հնչող հիմնական քննադատություններից մեկը, եթե ոչ գլխավորը, հեղինակի այսպես կոչված քաղաքական կողմնորոշման հարցն է: Աբովյանի վեպի գործողությունները տեղի են ունենում 1820-ական թվականներին` ռուս-պարսկական պատերազմի համատեքստում, երբ Երևանի Խանությունը պարսիկներից անցնում է ռուսական տիրապետության տակ: Բուն վեպը սկսել է գրվել 1841-ից, թեև լույս է տեսել 1858-ին` հեղինակի անհետանալուց տասը տարի անց:
Հայտնի է, որ ռուսների տիրապետությունը ոգևորությամբ ընդունած հայ ազգաբնակչությունը հետագայում բազմաթիվ դժգոհություններ ուներ ռուսական կառավարման մեթոդներից, սրա լավագույն արտահայտությունը կարելի է տեսնել Աբովյանին հաջորդող մեր մյուս հեղինակի` Պռոշյանի վեպերում, երբ ուղիղ քննադատություն չկա ցարական իշխանությանը, բայց շատ հստակ են տեղական մանր ու միջին չինովնիկների վարքից ու աշխատելաոճից եղած դժգոհությունները: Ուրեմն` Աբովյանը իր վեպի իրադարձություններից մոտ քսան տարի անց է գրում իր երկը, անվանում է այն «պատմական վեպ» և ականատեսը լինելով նոր գաղութարարների անկատարությանը, այնուամենայնիվ, «պատմական» համատեքստում ողջունում է ռուսական տիրապետության հաստատումը: Ընդ որում, դա կատարվում է մի քանի շերտով` սկսած վեպում գործող տարբեր կերպար-անուններից մինչև հեղինակային վավերացում, օրինակ` վեպի հենց առաջին գլխում խնջույքի ժամանակ գյուղի տերտերն ասում է. «Աստված աշխարքիս խաղաղություն, թագավորաց հաշտություն, քրիստոնեից ազատություն տա՛: Ընչանք մեռնինք ո՛չ, որ մեկ օր էլ էսպես՝ էլով, գյունով, ռուսի ձեռի տակին նստինք, քեֆ անենք: — Ամե՛ն, ամե՛ն,— ձեն տվին ամենն էլ» (100): Ավելի հայտնի է Աբովյան-պատմողի կատարած հայտարարությունը .«Օրհնվի՛ էն սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը Հայոց լիս աշխարհը մտավ ու ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց: Քանի որ մեր բերնումը շունչ կա, պետք է գիշեր–ցերեկ մեր քաշած օրերը մտքըներս բերենք ու ռսի երեսը տեսնելիս՝ երեսներիս խաչ հանենք, աստծուն փառք տանք, որ մեր աղոթքը լսեց, մեզ ռուս թագավորի հզոր, աստվածահաստատ ձեռի տակը բերեց» (132): Ռուսական գաղութացման քաղաքականությունը Աբովյանը արդարացնում է ոչ միայն պարսիկների հետ զուգահեռում (ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց), որոնց կառավարման մեթոդները սուր քննադատության են արժանանում վեպում, այլև ավելի հեռուն է գնում` ռուսներին գերադասելով նաև եվրոպացիներից. «Քսան տարու միջում լուսաւորեալ, քրիստոնեայ, խաղաղապաշտ Եւրոպացոց ոտը` ողորմելի Ամերիկայ էնպես քանդեց, ջնջեց, հողի հետ հավասարեց, որ հինգ վեց միլիօն ազգերիցը` էսօր հազար հոգի էլ չեն մնացել, էն էլ սար ու ձոր ընկած, վայրենի գազանների պես են իրանց սև օրը լալիս ու կոտորվում…»(129), «…Եւրոպացիք Ամերիկա աւերեցին, հողի հաւասարեցին, Ռուսք Հայաստան կանգնացրին, Ասիացւոց բիրտ, գազան ազգերին մարդասիրութիւն ու նոր հոգի տվին» (284): Ռուսական կողմնորոշումը հակասություններ է ստեղծում Աբովյանի խոսքում` նույնիսկ լեզվական ընտրության հետ կապված. վեպի երկրրդ գլխում մի տեղ հեղինակը դիմում է հայ երիտասարդներին հետևյալ խոսքերով. «Ձե՛զ եմ ասում, ձե՛զ, հայոց նորահաս երիտասարդք, ձեր անումին մեռնի՛մ, ձեր արևին ղուրբա՛ն. տասը լեզու սովորեցե՛ք, ձեր լեզուն, ձեր հավատը ղայիմ բռնեցե՛ք» (141), որից անմիջապես մի քանի տող հետո նույն Աբովյանը կարծես վեպի իրադարձություներից պոստ-ֆակտում` խառնելով վիպական և հեղինակային ժամանակները (ինչը հաճախ է պատահում, և այս հանգամանքը ևս վեպի ժանրային ազատության արդյունքն է), հայտարարում է. «Ռուսաց լեզուն մեր տերությանն ա, պետք է ամենից առավել համարինք, հետո մեր լեզուն ձեռք բերենք» (141): Ճիշտ է, արդարության համար պետք է ասել, որ երրորդ գլխում Աբովյանը որոշ հեռանկարներ է մատնանշում, որից կարելի է ենթադրել, որ ռուսական տիրապետությունը հայերի համար իր վեպ-ծրագրի վերջնակետը չէ. «… Ռուսաց հզոր քաջ ձեռի տակին մի փոքր դինջանաս, ու քո աշխարհքին մուղայիթ կէնաս, արիւնդ թափես, քո ազգը պահես, քեզ անուն ճարես» (259): Հետաքրքիր է` այս դեպքում ու՞մ դեմ պայքարելու և արյուն թափելու մասին է ակնարկում Աբովյանը, որը պիտի հանգեցնի ապագայում ազգ պահելուն և անուն ստեղծելուն, նույն ռուսների՞: Աբովյանի այս միտքը տարընթերցումների տեղիք անշուշտ տալիս է, սակայն հեղինակը այն հասկանալի պատճառներով չի զարգացնում:
Այս հատվածն ամփոփելով` վերստին փաստենք, որ վեպի ժանրում արտահայտություն գտած հայ ազգայնականությունը հենց սկզբից զուգահեռվում, հաճախ նույնանում է ռուսական կողմնորոշման հետ, ընդ որում, չսահմանափակվելով պարսկական կամ թուրքական օրինակը որպես հակոտնյա ունենալով` հասնում է մինչև եվրոպական հնարավոր կողմնորոշման բացառմանը: Անշուշտ, պրոռուսականությունը Աբովյանի գյուտը չէր, նրանից առաջ եղել էին Իսրայել Օրին, Դավիթ Բեկը և ուրիշներ, սակայն Աբովյանի վեպը մի տեսակ ազգայնականության տեսանկյունից և վիպական տեքստում է օրինականացնում ռուսամետությունը, ինչից հայ քաղաքական միտքը ցայսօր գլուխ չի հանել, իսկ եթե ավելի դիպուկ ձևակերպենք` աբովյանական բանաձևումը անվերջ շահարկվող խաղաքարտ է մնում, որից օգտվում էին թե´ վերազգային Սովետական Միություն կառուցողները, թե´ ինքնուրույն պետական քաղաքականություն վարելու կարողություններում թերացող մերօրյա գործիչները…
Կա ևս մի կարևոր «հակասություն», որ կարելի է ընթերցել Աբովյանի վեպի մեջ ու միջոցով, ինչը հենց ժանրի բնությամբ է պայմանավորված: Ուրեմն` Բենեդիկտ Անդերսոնը իր դիտարկումները, ուր զուգահեռվում կամ փոխպայմանավորվում են ազգային պետությունների ձևավորումը, տպագրության տարածումը և արդի վեպի բարձրացումը, ամփոփել է մի աշխատության մեջ, որը վերնագրված է «Երևակայված հանրույթ» (“Imagined Comunity”)[2]: Ազգային պետությունները խորհրդանշող այս բանաձև-վերացարկման մեսիջն այն է, որ ձևավորվող նոր հանրույթի հիմնական առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ նրա ներկայացուցիչների կապվածությունը ամենևին չի ենթադրում այդ ներկայացուցիչների անձնական ծանոթություն միմյանց հետ, և հանրույթը ձևավորվում է ազգային հորջորջվելիք ինչ-ինչ ընդհանրությունների հիման վրա` լեզվական ընդհանրություն, ընդհանուր կենսական տարածք, մշակութային և պատմական համատեղ անցյալ և այլն: Աբովյանի վեպում ազգային երակի կարևորումը և այդ երակի վրա երկրամասի տարբեր համայնքներով վիպական իրադարձությունների ծավալումը մի կողմից նպաստում են լեզվական, տարածական և պատմա-մշակութային ընդհանրությունների պատկերմանը, մյուս կողմից արձանագրում են մի շատ կարևոր «շեղում» անդերսոնյան հղացքից: Աբովյանի գլխավոր կերպարը` Աղասին, ուր էլ հայտնվի, գրեթե ամեն տեղ բոլորը ճանաչում են նրան, գիտեն իր պատմության և հերոսությունների մասին: Վեպի ներսում հասունացող ազգային այս հանրույթը կարծես ամենևին էլ երևակայված չէ և բացի թվարկված ընդհանրություններից, խարսխվում է նաև փոխադարձ անհատական ծանոթություններով: Արդյո՞ք այս շեղումը պայմանավորված է Աբովյանի ընտրած տարածության փոքրությամբ, թե՞ այլ` զուտ վեպի ժանրին հատուկ բացատրություն ունի: Վիկտոր Շկլովսկին Սերվանտեսի «Դոն Կիխոտի» առիթով գրում է, որ Կիխոտը վեպի երկրոդ հատորում ճամփորդում է աշխարհներով, որի բնակիչները արդեն գիտեն Կիխոտին վեպի առաջին հատորից[3]: Այսինքն` վեպի ներսում գործող կերպարների աշխարհաճանաչողության մի կարևոր մասն է նաև վեպի ներսում ստեղծված աշխարհը, որը հենց տեքստի մեջ «ընթերցվում է» տեքստի ստեղծմանը մասնակցող հանրույթի կողմից: Նույնը կարելի է ասել նաև Աբովյանի դեպքում. վեպի ներսում Աղասուն ճանաչողները Աղասու մասին գիտեն նույնքան, որքան գիտի ընթեցողը, այսինքն` նրանց գիտելիքի աղբյուրը հենց Աբովյանի վեպն է և ոչինչ ավելին: Ուրեմն` ազգային պետության համար հիմք հանդիսացող երևակայված հանրույթը, որ ձևավորվում է նաև վեպի մեջ ու միջոցով, կարող է ամենևին երևակայված չլինել հենց վեպի ներսում: Բորխեսի մի հայտնի մտքախաղը իր «Դոն Կիխոտի թաքուն դյութանքները» էսսեում ինձ համար տալիս է այս հարցի պատասխանը. «Կարծես հայտնաբերել եմ պատճառը, այդ փոփոխությունները նշում են, որ եթե մտացածին կերպարները կարող են ընթերցողներ կամ հանդիսատեսներ լինել, ուրեմն մենք` նրանց ընթերցողներն ու հանդիսատեսները, կարող ենք մտացածին լինել»[4]:
Աբովյանի երկի շուրջ հիմնական բանավեճը «Վերքի» լույս տեսնելուց հետո վերաբերում էր վեպի տիպաբանությանը. Ստեփանոս Ոսկանյանը և Միքայել Նալբանդյանը չէին համաձայնվում այն հարցի շուրջ` արդյոք «եվրոպակա՞ն կանոնով», թե՞ ոչ «եվրոպական կանոնով» է գրված Աբովյանի ստեղծագործությունը: Նալբանդյանը առաջինի կողմնակիցն էր, Ոսկանյանը ` երկրորդի:
Խնդիրն այն է, որ մեր քննարկելիք ֆորմայի շրջանակներում վեպի ոչ «եվրոպական կանոն» գոյություն չունի: Ոչ «եվրոպական կանոնով»-ի տակ թերևս կարելի է հասկանալ պատումի արևելյան տեսակը` արաբական, պարսկական և թուրքական սյուժետային «հրաշապատումները», որոնց նախապատումներից մեկը Խորենացին անվանում էր «առասպելաց առասպել»: Բայց քանի որ Աբովյանը իր «Ռոբինզոնի պատմությունը» (վեպը) անելու համար որպես պատմողի ծանոթ նախատիպ-այլաբանություն ընտրել էր «աշուղի» կերպարը և ծանոթ էր լսարանի առանձնահատուկ պահանջներին, գնում է հենց այս երկու տարբեր սկիզբների համաձուլման ճանապարհով` արևմտյան ֆորմա և արևելյան պատմողի ձայն` գումարած տեղական` հայկական նյութ: Աբովյանին տված Ստեփանոս Ոսկանյանի բնութագրությունը շատ մոտ է այս սխեմային. «Ժողովուրդին սիրտը` ահա գրագիտության աղբյուրը, իր անցյալը և ավանդությունները, ահա գրելու նյութերը. ազգ և մարդկություն ահա նպատակը ուր ճշմարիտ բանասերը կաշխատի ուղղել և իր հետ տանիլ բազմությունը որու անդման է»[5]: Գլխավոր տարբերությունն այն է, որ Ոսկանյանը այդպես էլ չի օգտագործում վեպ ժանրանվանումը և ժողովրդի սիրտն է համարում գրագիտության աղբյուրը, ինչը, անշուշտ, հուզական գնահատական է: Չնայած մյուս կողմից իր հոդվածի նույն էջում «Վերքը» համեմատում է Բալզակի և Էժեն Սյուի «վիպաբանությունների»: հետ: Միքայել Նալբանդյանը Աբովյանի վեպում եվրոպական կանոնի առկայությունը կարևորելով` բերում է այդ կանոնով չսահմանափակվելու աբովյանական արարքի իր բացատրությունը. «Լեզվի և ոճի ճապաղությունը հետևանք չէ բանաստեղծի գերմանագիտությանը, այլ բուն ազդեցություն տեղական ժողովրդի կյանքին և միտք հայտնելու ձևերին: Նույնանշան բառերի անհամ կրկնությունք տեսանում ենք այո, բայց չմոռանանք որ Աբովյանցի խորհուրդը է գրել այնպես, որ անկիրթ ժողովուրդը չկարծե թե գիրք է կարդում, այլ կարծե թե մի մարդ խոսում է յուր հետ: Ինչ անե Աբովյանցը եթե ասիացին չափազանց է ամենայն բանի մեջ»[6]:
Այս առումով հետաքրքիր է «Վերքը» ընթերցել նաև վեպի ժանրի` Արևմուտքից Արևելք տարածման դիֆուզիայի համատեքստում` հատուկ ուշադրություն դարձնելով ֆորմային, պատմողի ձայնի և տեղական նյութի փոխհարաբերությանը, ինչը կօգնի հստակեցնել նաև Ոսկանյանի և Նալբանդյանի կռահումները:
Հայտնի է, որ արդի վեպի հայրենիքը Արևմտյան Եվրոպան է, որի ձևավորման պատմությունը քրոնոտոպի միջոցով շատ հանգամանալից տալիս է Միխայիլ Բախտինը[7]: Հետագայում ժանրը սկսում է ճամփորդել կենտրոնից դեպի ծայրամասեր: Այս մասին հանգամանալից խոսում է Ֆրանկո Մորետին իր «Վարկածներ համաշխարհային գրականության մասին» հոդվածում[8]: Այդ ճամփորդությունը ամենևին հարթ ու բացված ճանապարհով ընթացք չէ և արդյունք է որոշակի սոցիալական տեղաշարժերի: Մի կողմից արևմտյան օրիենտալիզմը տնտեսական շուկաներ գրավելուն զուգահեռ արտահանում է նաև գրական-մշակութային մտածողության իր նոր ֆորման` վեպը, դեպի մշակութային այլ (ըստ իրենց) ավելի ցածր զարգացում ունեցող հասարակություններ` սկզբից եվրոպական հայտնի վեպերի թարգմանությունների միջոցով, այնուհետև հենց պերիֆերիաներում ստեղծվող ինքնուրույն վիպական տեքստերի ի հայտ գալով: Մյուս կողմից բուն ծայրամասերում է յուրօրինակ միգրացիա սկսվում, նախ` հենց ծայրամասերի գավառներից դեպի մայրաքաղաքներ, այնուհետև` դեպի արևմտյան մշակութային կենտրոններ: Այս տեղաշարժերի մասին կարելի է կարդալ Արտեմիս Լեոնտիսի «Վեպի սփյուռք» հոդվածում[9]: Հետաքրքիր է, որ մայրաքաղաք տեղափոխված ծայրագավառի ինտելեկտուալը վիպականացնում էր հաճախ ոչ թե մայրաքաղաքը, այլ հենց իր գավառը, իսկ արևմուտքում հայտնվածներն իրենց հերթին վեպ էին գրում ոչ թե իրենց նոր մշակութային տարածության մասին, ուր կրթվում և եվրոպականանում էին, այլ իրենց թողած հայրենիքն էին վիպում:
Այս առումով Աբովյանը դասական օրինակ է. ծնված լինելով Քանաքեռում` նախ տեղափոխվում է Էջմիածին (տեղական կենտրոն), այնուհետև մեկնում է Դորպատ կրթություն ստանալու, ուր տիրապետում (կատարելագործում) է օտար լեզուների և կարելի է ասել` վիպական կրթություն ստանում: Աբովյանի վեպի տարածական կենտրոնը հիմնականում իր հայրենի Քանաքեռն է` ո´չ Էջմիածինը և ո´չ էլ Դորպատը, թեև նյութը վիպականացնելու հմտությունները անշուշտ քանաքեռյան չէին: Ինքը վեպում այսպես է ներկայացնում գրելու իր մոտիվացիան. «Ծնող, տուն, երեխայութիւն, ասած, լսած բաները էնպես էին կենդանացել, որ էլ աշխարհը միտքս չէ՛ր գալիս» (66): Բայց մյուս կողմից հղումները դեպի եվրոպացիների ունեցած կարծիքը մեր ժողովրդի մասին և իր անելիքի կարևորումը այդ կարծիքը փոխելու համար հուշում է, որ հասարակ ժողովրդի լեզվով հասարակ ժողովրդի համար գրելու տրաֆարետային դարձած մեջբերումը այդքան էլ միանշանակ չէ: Լեզվական անցումը արևմտյան փորձառության կրկնություն է, վիպական տեքստը` արևմտյան ֆորմայի տեղայնացման փորձ, իսկ հասարակ ժողովրդին անվերջ հղումներն ու վարքուբարքային նկարագրությունները հենց արևմտյան լսարանին տեղական նյութը մատուցելու վիպական հնարանք է: Որքանով է Աբովյանի պատմողը հաջողում այս պատվաստումներից գլուխ հանել և ինչ վթարներ կարելի է ընդգծել այդ աշխատանքի ընթացքում` այս տեքստի պարզելիք մյուս կարևոր խնդիրն է:
Ուրեմն` Ֆրանկո Մորետին, արդեն հիշատակված հոդվածում առանձնացնելով երեք կարևոր բաղադրիչները, որոնց համադրության արդյունքում ձևավորվում է ծայրամասերի վիպագրությունը, նկատում է, որ տարբեր տեղեր արևմտյան ֆորման, տեղական նյութը և տեղական պատմողի ձայնը տարբեր ներդաշնակության համադրություններ են ունենում: Կենտրոնին ավելի մոտ գտնվող և մշակութային առումով ավելի արևմտականացմանը հակված միջավայրերը շատ ավելի հեշտ են վիպականացնում տեղական նարատիվները` ի տարբերություն ավելի ծայրամասային մշակույթների: Այս առումով հղվելով Վալերստայնին` կիրառում է կենտրոն, կիսապերիֆերիա (կիսածայրամաս) և պերիֆերիա (ծայրամաս) եզրերը[10]:
Աբովյանի երկը շատ հստակ վիպական կառուցվածք ունի` իր առաջաբանով, երեք առանձնացված գլուխներով և վերջաբան-հավելվածով: Այս առումով արևմտյան ֆորմայի վերարտադրության մղումը շատ հստակ է: Առաջին գլուխը ամբողջությամբ տեղական նյութի վիպականցում է (բարքեր, սովորություններ, ներքին համայնքային փոխհարաբերություններ (գյուղ-քաղաք և այլն), որի կարևոր խնդիրը` դրված դեռ վեպի առաջաբանում, կերպար (կերպարներ) ստեղծելն է: Այստեղ արդեն հեղինակային ձայնն է հիմնական գործոն դառնում: Աբովյանը փորձում է խոսեցնել իր կերպարներին, որոնց մեծ մասը, բացի գլխավոր կերպար Աղասուց, հիմնականում պատրաստի անուններ են, զարգացում ու անհատական հոգեբանություն չունեն և իրենց սոցիալական միջավայրն են վերարտադրում: Բայց Աբովյանի պատմողը ընթացքում սկսում է չվստահել այդ կերպարներին և ավելի ու ավելի հաճախ ընդհատում է նրանց խոսքը, տեղի-անտեղի միջամտում` կանխելով ինքնացման նրանց բոլոր փորձերը, ինչը հանգեցնում է տեքստային վթարների, լեզվական խճողումների և սյուժետային խզումների. օրինակ` վեպի առաջին մասում գլխավոր կերպարը սկսում է բողոքել ավագների ծայրահեղ ավանդապաշտությունից, եկեղեցու ու տերտերների արհեստական արարողակարգերից, ինչը կարծես նաև Աբովյանի բողոքն է, որովհետև տոնակատարության իր նկարագրության մեջ հաճախ ծաղրում է գյուղացիների կույր ավանդապաշտությունը: Սակայն երբ նույնը անում է նաև Աղասին, այստեղ հեղինակը հանկարծ ընթացքում պարզում է, որ կերպարի այս խոսքը կարող է նրան ոչ ծնողասեր և հակաեկեղեցական դիրքորոշում ունեցող մեկը դարձնել ընթերցողի աչքում, այնինչ, ինքը հերոսի ընտրության հարցում որոշել էր իդեալականացնել վերջինիս բոլոր առումներով ու բոլորի համար: Ուրեմն` պետք է կեսից ընդհատի Աղասու խոսքը, որպեսզի ռեաբիլիտացնի նրան. մի էջ առաջ ասում է, որ Աղասին հազարից մեկ անգամ ժամի երես չէր տեսել (72), հաջորդ էջում գրում է, որ տարին չորս անգամ սրբություն էր առնում, խոստովանում, պաս ու ծոմ պահում: Աղասու «ամբարտավանությունը» նա վերագրում է վերջինիս անգրագիտությանը, որովհետև վարժարան չէր գնացել, կարդալ չէր սովորել, փոխարենը` բնութագրում է Աբովյանը` նրա պես բարի սիրտ ու հոգի քչերն ունեն, և ծնողի համար հոգի է տալիս նա: Բայց այս շփոթը ոչ թե հարթում, այլ ավելի է խճճում կերպարակերտման պրոցեսը, որովհետև հաջորդ գլխում, երբ Աղասին հայրենի գյուղից դուրս է գտնվում, հանկարծ համագյուղացիներից մեկի միջոցով նամակ է ստանում իր մորից և նշանածից (հարսնացուից թե կնոջից` սա էլ պարզ չէ), և թե՛ Աբովյանը, թե՛ նրա կերպարը հանկարծ մոռանում են, որ Աղասին տառաճանաչ չէ ու չի կարող նամակը ընթերցել: Աղասին նստում և հուզված ընթերցում է հարազատներից ստացած նամակը` գրված իր «չիմացած տառերով»:
Մեկ այլ օրինակ. Աբովյանը գիտի, որ եվրոպական վեպի կարևոր մոտիվներից մեկը սիրային պատմությունն է: Իր վեպը թեև այդ մոտիվի կենտրոնացում չունի, սակայն ընթացքում հեղինակը հանկարծ որոշում է Աղասու ընկերներից մեկին սիրահար դարձնել: Աբովյանը էջեր է նվիրում տղայի սիրային տվայտանքներին, սակայն այդպես էլ պարզ չի դառնում, թե ում էր սիրահարվել, երբ, և ինչ առաքելություն ունեն այդ միաձայն պլատոնական զեղումները վիպական համատեքստում: Աբովյանը «սրտի բաներ» գրելու իր ծրագիրը ևս շատ արհեստական է կատարում և իր իսկ հնչեցրած քննադատությունը վեպի առաջաբանում առ այն, որ մեր գրականությունը չեն ընթերցում, որովհետև սրտի բաներ չկան, փառահեղորեն ձախողում է (այս մոտիվն ընդգրկելու փորձերը և այդ փորձերի ձախողումը հետագայում էլ դառնալու էր հայ վիպագիրների աքիլեսյան գարշապարը (Պռոշյան, Րաֆֆի)):
Ուրեմն` ի՞նչ ունենք. կառուցվածքային ֆորմալացում, տեղական նյութի հագեցվածություն և պատմողի ձայն, ով տատանվում է ֆորմալ հնարավորությունների և նյութի հախուռնության միջև: Գրեթե նույն խնդիրը արձանագրում էր Մորետին` տարբեր ծայրամասերում ստեղծված վեպերը քննող գրականագետների նկատողություններին հղվելով:
Աբովյանը եվրոպացիների համար եվրոպացիների «լեզվով» նկարագրում է իր նյութը, մյուս կողմից ուզում է իր կերպարներն ու վիպական հանգամանքները ինտեգրվեն եվրոպական համատեքստ: Բարքային նկարագրությունները եվրոպական օրիենտալիզմի վերարտադրություն են, ինքն էլ, չնայած ներսից ներկայանալուն ու ժողովրդական բարբառով գրելու շղարշին, զուտ արևմուտքցու հայացքով է նայում իր արևելքին[11]: Օրինետալիստական է նաև կերպարների ինքնադրսևորվելու արարքի Աբովյանի հետևողական «խոչընդոտումը», երբ հեղինակը չի վստահում կերպարներին` պատմել իրենք իրենց մասին, որովհետև «անգրագետ» են և «սիրուն» բաներ չեն ասի: Ոսկանյանի ու Նալբանդյանի կռահումները վերաձևակերպելով` կարելի է ասել, որ Աբովյանը գերմանագետ բանասերի և տեղական վիպագրի երկակի խաղում այդպես էլ ընտրություն չի կարողանում կատարել:
Աշուղի կերպարը ասացողից պատմողի ու վիպողի աստիճանի բարձրացնելու հավակնությունն անժխտելի է, և նկարագրված վրիպումներն էլ թերևս հենց այդ ճանապարհը մեզանում առաջինը հաղթահարողի անխուսափելի բարդություններով են պայմանավորված: Պարզապես պետք է արձանագրել որոշ օրինաչափաություններ և դրանց համատեքստում ընթերցել հայ նոր գրականության այս անկյունաքարային ստեղծագործությունը, ինչը կօգնի ավելի լավ հասկանալ թե՛ աբովյանական արարքի կարևորությունը և թե՛ այն վրիպումները, ինչին գուցե նաև գիտակցաբար գնում էր հեղինակը` հասկանալով «որդիական» պարտականությունը իրեն կյանք տված «հոր» հանդեպ:
Հետգրություն:
Իսկ թե ինչո՞ւ վեպով ձևավորվող հայ (իսկ ավելի կոնկրետ արևելահայ) ազգայնականությունը հենց սկզբից խարսխվում է ռուսական նավին, որքանո՞վ է դա պայմանավորված օտար ֆորմայի ներմուծման խողովակներով, և որքանո՞վ փոքր ժողովուրդներին բնորոշ ինտելեկտուալ, ու ոչ միայն, «առանձնահատկություններով» մեկ այլ ուսումնասիրության պարզելիք նյութ է:
[1] Խաչատուր Աբովյան, Վէրք Հայաստանի, ողբ հայրենասիրի, Երևան, 2004թ.: Վեպից հետագա բոլոր մեջբերումները հենց այս` Գուրգեն Գասպարյանի աշխատասիրությամբ պատրաստված հրատարակությունից, ուր պահպանված են աբովյանական բնագրի լեզվական բոլոր օրինաչափությունները:
[2] Տես, Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Revised Edition, Verso, 2006.
[3] Տես, Виктор Шкловский, Повести о прозе. Размышления и разборы, 1981, http://www.e-reading-lib.org/12.01.2015//book.php?book=113686
[4] Խորխե Լուիս Բորխես, «Դոն Կիխոտի գաղտնի դյութանքները» էսսեն «Երկու արքաները ու երկու լաբիրինթոսները» գրքում, թարգմանիչ` Հովհաննես Բոդուկյան, Երևան, 1992թ.,Էջ 227:
[5] Հայ գրականության քննադատության քրեստոմատիա, հատոր 1-ին, կազմեց` Ժենյա Քալանթարյանը, Երևան, 1981, էջ 356:
[6] Միքայել Նալբանդյան, «Մեռելահարցուկ», հատոր 1, Երևան, 1979 թ., էջ 313:
[7] Տես, М. М. Бахтин, Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике, Вопросы литературы и эстетики, 1975. — С.234-407.
[8] Տես, Franco Moretti, “Conjectures on World Literature” հոդվածը “Debating World Literature” գրքում, New York, 2004, pp. 148-163: Հեյերեն թարգմանությունը` այստեղ. http://www.prm.am/?p=2566/12.01.2015/
[9] Տես, Artemis Leontis, “Diaspora of the Novel” հոդվածը, Diaspora: A Lournal of Transnational Studies, Valume 2, Number 1, Spring 1992, pp. 131-146:
[10] Տես, Emmanuel Walerstein’s volumes on “The Modern World System” developed since 1974.
[11] Այստեղ «Օրիենտալիզմ» եզրը օգտագործում եմ հիմք ունենալով Էդուրարդ Սաիդի հայտնի աշխատությունը: Տես, Eduard Said, Orientalizm, Vintage, 1979: Գրքի հայերեն թարգմանված ներածությունը կարելի է կարդալ այստեղ http://arteria.am/hy/1409762208 15.01.2015 :
