.

Այդ խոշոր, կապոյտ աչքերը

(Վավերագրական վեպ)

1937

Հոկտեմբերի 8

Մամաս՝ Բիւրակնը 10 տարեկան է.

Նոյեմբե՞րն էր, թէ՞ դեկտեմբերը: Ես սովորաբար խորն էի քնում, բայց ինչ որ բան ինձ ստիպեց արթնանալ, վեր թռայ տեղիցս, գիշերուայ երկուսը կը լինէր, մամաս գունատ դռան մօտ կանգնած էր, Լիզան լաց էր լինում, տատիկս ծնկներին էր խփում, երկու-երեք չէկիստներ տունը տակնուվրայ էին անում: Մի կին էլ կար նրանց հետ, կապուտաչեայ դաժան դէմքով՝ զարհուրելի, դա մօրս վրայ ինչ որ բան էր փնտռում, խեղճ մերս, գիշերով ի՞նչ պիտի լինէր վրան, չգիտեմ:

Զգացի, որ մօրս տանելու են, մի ղալմաղալ գցեցի: Ինձ ասում էին՝ աղջիկ ջան մի լացի, վաղը մամադ նորից կը գայ: Ասեցի՝ ես գիտեմ, որ դուք տանէք, մամաս էլ չի գա:

Մեքենայի յետեւից վազում էի, ոտաբոբիկ, գիշերանոցով, էլ չգիտեմ թէ ինձ ոնց են տուն բերել:

Մանր-մունր նուէրներ, որ ծննդեանս առթիւ ստացել էի, ոսկեջրած ականջօղեր, գդալներ, էդ բոլորը հետները տարան: Գրքերի մի մասն էլ տարան, մի մասն էլ լցրեցին բակում կարգադրեցին վառել, Լիզան ու տատս էլ վառեցին:

Մի քանի օր դպրոց չգնացի, թախտին պառկել մտածում էի, որ մօրս տարան էլ իրաւունք չունեմ ապրելու, աւելի լաւ է մեռնեմ: Բայց չմեռայ:

Յետոյ ինձ ստիպեցին, քաջութիւնս հաւաքեցի-գնացի դպրոց, պատի վրայ մեծ տախտակին գերազանցիկների նկարներն էին, իմ նկարի տեղը դատարկ էր: Որպէս ժողովրդի թշնամու աղջիկ նկարս հանել էին:

Մեզ տնից հանեցին, տարան մի կիսանկուղային փոքր սենեակ գցեցին, ես, քեռիս (Վարդգէսը), քեռուս կինը՝ Լիզան ու նրանց նոր ծնուած աղջիկը՝ Մինուշը:

Դպրոցում նկատում էի, հէնց ինձ տեսնում էին, բարձր դասարանցիները իրար բզում էին՝ Վահան Չերազի աղջիկն է, մօրը բռնեցին, տնից մեշոկով ոսկի են տարել, էնպե՜ս յիշում եմ էդ բոլորը:

Մի օր էլ դասարանում նստած, դասի ժամանակ դուռը բացուեց ու էդ կինը, որ եկել էր մօրս տանելու, ներս նայեց՝ խոշոր, կապոյտ աչքերով: Ես սարսափեցի, ոտքերս թուլացան: Դասատուին ձեռքով արեց, մեր դասարանի Եսայեան Յասմիկը դուրս եկաւ: Ընդմիջմանը Յասմիկին հարցրի.

-Յասմիկ, էդ ո՞վ էր:

-Մայրս է,-ասեց:

-Անունն ի՞նչ է:

-Նուարդ:

-Նուարդ Եսայեա՞ն է:

-Հա:

Էդ Յասմիկի հետ այլեւս յարաբերութիւններս խզեցի:

mama dprots inknagir

Դպրոցում. կենտրոնում ձախից չորրոդը Բիւրակնը

1896

Ծնուել է Վարդանոյշ Ադնրէասեանը Արեւմտեան Հայաստանի Խարբերդի նահանգի Չմշկածագ քաղաքի կողքի Հազարի գիւղում: Մայրը՝ Իսկուհին, հայրը՝ Ալեքսանը:

1903, նոյեմբերի 3

Ծնւում է Վարդանոյշի եղբայրը՝ Վազգէնը

1913, փետրուարի 25

Ծնւում է միւս եղբայրը՝ Վարդգէսը

1915

Վարդանոյշի առաջին ամուսնուն՝ Պօղոս Զեննէեանին թուրքերը սպանում են: Մինչ այդ մահացել էր Վարդանոյշի երկամեայ որդին:

Խարբերդում գտնուող իր հարազատ Հազարի գիւղի հետ Վարդանոյշի ընտանիքը փրկում են զազաները փախցնելով լեռները:

Boghos_Zenneyan

Վարդանոյշի առաջին ամուսինը Պօղոս Զեննէեանին

1916-1917

Կարինում (Էրզրում) Վարդանոյշը հանդիպում է իր ապագայ ամուսնուն՝ Վահան Չերազին, ով փախստականների հարցերով զբաղուող «Հայկական շտաբ» կազմակերպութեան պաշտօնեայ էր:

1921-1924

Վարդանոյշը Պոլսում է ապրում է ծնողների եւ եղբայրների հետ

1924

Բիւրակն Չերազ.

Քեռիս` Վազգէնը դէմ է եղել որ Վարդանոյշը ամուսնանայ Վահան Չերազի հետ, քանի որ դրանով ընտանիքը կը բաժանուէր, եւ նրանց մէջ գժտութիւն է առաջացել:

Վարդանոյշի նամակները եղբօրը՝ Վազգէնին[1]

Եթէ համոզուած ըլլայի թէ իսկապէս մեղաւոր ենք որ առիթ տուինք քեզ այս կերպ մտածելու այսքան չպիտի տանջուէի: Կ’ամչնամ Վահանին երեսը նայելու: Առաջին օրուանէն երջանկացուցինք զինքը: Խեղճ տղան մինչեւ այս տարիքը սպասեց եւ հիմակ ալ չափազանց երջանիկ կը զգայ ինքզինքը: Թէ իսկապէս արժանի եմ իրեն, երջանիկ պիտի ըլլամ: Այնպէս որ բնաւ բաղդատիր երջանկութիւնս եւ եթէ քո կարծած թշնամիներդ օր մը փորձեն խափանել երջանկութիւնս ես դարձեալ երջանիկ պիտի զգամ ինձ: Որովհետեւ գիտակցութիւն ունեմ թէ ինչ առիթներու բերմամբ էր պատահածը: Որով ազատ էք եւ ծնողք եւ եղբայր ձեր պարտականութիւնը հանդէպ ինձ կատարած էք: Ես իմ պատասխանատուութեամբ տնօրինած եմ իմ բախտը: Դուք բոլորդ որ հանգիստ ու երջանիկ եղաք մէկ յարկի տակ հաւաքուած, իմ երջանկութիւնս այն ատեն պիտի կրկնապատկուի: Սխալուած եմ եղեր կարծելով թէ բոլորս միասին աւելի երջանիկ պիտի ըլլայինք ներողութիւն:

Վստահ եղիր սիրելի եղբայրս որ քեզ այլեւս նեղութիւն չենք տար. մենք մեր փորած հորին մէջ գլտորած ենք արդէն:

Յունիսի 23

Կ. Պոլիս

Սիրելի Վազգոս

Ասացէք խնդրեմ թէ ինչ պատասխան կ’ուզէք ինձմէ. կամ ինչ ըսել կ’ուզէիր թէ պահարանին բան մը գտած ես: Ինչպէս որ քեզ հաճոյ է այնպէս ալ պատասխանիր Վահանին. քանի որ հոգիս չեմ խնայեր իրեն համար, կ’աշխատեմ կեանքս ալ չի խնայեր, որովհետեւ չեմ կարծեր, թէ ուրիշ մէկը արժան ըլլայ այս զոհողութեանս: Միայն երկուքդ ալ համոզուած եղէք թէ որքան կարեւորութիւն ունի ինձ համար Վահանին սէրը (որքա~ն երջանիկ պիտի ըլլայի եթէ արժանի ըլլայի):

Բիւր պաչիկներով Վարդօ

Վարդանոյշ

Վարդանոյշ

Սեպտեմբեր 22

Լենինական

Սիրելի՛ Վազգոս!

շատ հանգիստ ճամբորդութեամբ մը անակնկալօրէն հասանք Ալեք-Պօլ. առ այժմ տունն եմ կը սպասեմ տիկ. Մայրիկին[2]: Ճանիկս ինչի վերագրել քո այս թթուածութիւնը: Վահանը թէեւ քո իրեն գրած նամակդ ինծի ուղարկած է եղեր: Բայց վեր ի վերոյ պատմեց բովանդակութիւնը: Կը զարմանամ մէկ օրէն միւսը այդքան հակառակութիւնդ: Ես վճռեր եմ անդարձ կերպով: Եթէ նոյնիսկ դուն ազնուութիւնը ունենաս ինձ այլեւս քոյրդ չի նկատելէ: Խաղալիք չի կարծես եւ եթէ դեռ զիս իբրեւ քոյր կ’ընդունես փոխիր ոճդ եւ եղիր առաջուան Վազգէնը որ երջանկութինս անխառն ըլլայ: Դուն արդէն միշտ կը գրես որ դուն ես պարտական հնազանդել: Եթէ ի հարկէ Ֆրանսան իւր բարքերէն ազդեցութիւն չէ ըրած վրադ: Եթէ մինչեւ այս նամակիս հասնելը նամակ չստանամ ես ալ պիտի չի գրեմ, ու ինձ համար որքան ալ ծանր ըլլայ, ալ դուն գիտես հոգիս ինչպէս կ’ուզես այնպէս ըրէ: Միայն անանկ վարուիր որ խղճի խայթ չունենաս ու քեզ վրայ ունեցած հաւատքս չի խախտես: Գիտես արդէն որ հիասթափումներ ունեցեր եմ, բայց անոնք երկրորդական ըլլալով որքան ազդեր են վրաս: Այսօր ինձ աշխարհի բախտաւոր կենտրոն պիտի զգայի, եթէ դուն այս անհամութիւնը ըրած չըլլայիր: Վստահ գիտցիր սիրելի աղբարիկս որ սա չի նմանիր այն երախայական սիրոյն որ ուրիշ սէր անկարելի կը դարձնէր: Ես ինքս ալ չեմ ընբռներ թէ ինչպէս եղաւ: Բայց այժմ գիտակից ըլլալով կը զգամ թէ որքա~ն երջանիկ պիտի ըլլամ եթէ իրականանայ: Թէեւ ոչ մի արգելք կայ: Բայց նախապաշարում մը ունիմ թէ ինձ երջանկութիւն չկայ:

Այսօր Վահանը չպիտի գայ, կը սոսկամ թէ ինչպէս պիտի լուսցնեմ այս գիշեր: Չափազանց տխուր եմ ատոր համար կ’ուզեմ ամեն վայրկեան մօտս ըլլայ: Րոպէ մը իսկ առանձին մնացած չենք որ մեր խորհրդածութիւնները ընենք: Անհամբեր եմ մայրիկին գալուն: Վարդգէսին մասին ալ անհոգ եղիր ճանս մենք մեր ուզածին պէս կը դաստիարակենք: Եթէ ընդունակութիւն ունենայ: Նորէն կրնանք արտասահման ղրկել: Հիմակ հոգսս դուն ես, չես գրեր թէ ինչ ըրիր, յաջողեցար, թէ ոչ: Ճիշդ է որ կ՛ըսեն թէ անկարելի է որ եղբայրը քրոջ պէս զգայ:

Միշտ քեզ պաշտող քոյրդ

Վ. Չերազեան

Վահան Չերազ

Վահան Չերազ

Հոկտեմբեր

Վարդանոյշը ամուսնանում է Վահան Չերազի հետ: Մի քանի ամիս անց Վահանին աքսորում են Սիբիր:

1926

Փետրուար. 24

Վարդանոյշի նամակից Վահան Չերազի ընկերոջը՝ Գաբրիէլ Մաճառեանին, ԱՄՆ

Ահաւասիկ ձեզ ցանկալի եղող լուրը. Վահանը աքսորէ ազատ է արդէն, այստեղ վերադառնալ չ’ուզեր առայժմ անյարմար է սաստիկ ցուրտերի պատճառաւ, որովհետեւ առողջութիւնը մտահոգութիւն պատճառելու աստիճան քայքայուած է: Երկրորդ որ այլեւս համոզուած է որ անհրաժեշտ է հեռանալ, կ’աշխատեմ հնարաւորութիւն գտնել մեր սիրելիներուն այլ վայրեր տեղափոխուելու, յոյս կայ յաջողելու: Այդ պարագային գուցէ դրամի պէտք ունենաք ճանապարհածախսի համար.

Յարգանօք`Վարդանոյշ Չերազ: Իմ հասցէս Վարդանոյշ Չերազ Պոլիգոն Լենինական, Հայաստան

Հոկտեմբեր 15

Վարդանոյշի նամակը եղբորը՝ Վազգէնին և ԱՄՆ-ում բնակուող իր հորեղբօր որդիներ Արտաշէս, Աշոտ եւ Անդրանիկ Անդրէասեաններին

Ձեր նամակները վաղուց ստացեր ենք բայց շատ զբաղուած ըլլալուս չի կարողացայ շուտ պատասխանել: Նախ ըսեմ որ պաշտօնս փոխած եմ: Հիմակ պահեստապետ եմ: Յետոյ սենեակի տեղափոխութիւն թէեւ նորէն Պոլիգոնի մէջ ենք, բայց ահագին պատմութիւն եղաւ մինչեւ կրցանք սենեակ ճարել: Ինչ որ է հիմակ ամէն բան մոռցած ենք: Երկրաշարժը նորէն անտուն թողեց Հայաստանի ժողովուրդը, մասնաւորապէս լենինականցիները: Քաղաքը համարեայ տուն չէ մնացեր բնակելի: Երկու օր է թէ ժողովուրդը եւ թէ որբութիւնը բացօդեայ կը քնին, նմանապէս մենք ալ Պոլիգոն: Կազաչի եւ Սեւերսսկի պոստերը ոչ մի քար չինկաւ թէեւ. բայց ամէն շէնք բաւական ճեղքուածքներ ունի: Որբութեան ոչ մի վնաս չեղաւ: Նաեւ մեզ եւ մեր բարեկամներուն: Ժողովուրդից բաւական թուով վիրաւորներ կան դեռ մեռածների թիւը (15-20) ստուգուած չէ: Այս սարսափելի երկրաշարժից ալ ողջ առողջ դուրս եկանք: Անհոգ եղէք մեր մասին, քանի մը օրէն մանրամասն նամակ կը գրենք այս գրեցինք որ անհանգիստ չըլլաք: Մաման, Պետրոսն ալ լաւ են: Քաղաքի տունն ալ անվնաս է: Վազգէն ճան եթէ Վարդգէսին համար վիզա ձեռք բերելը մեծ ծախսի չի կարօտիր աշխատիր անոր համար վիզէ ձեռք բերել որ անոր ուղարկենք, անոր վիճակը շատ կը մտահոգէ մեզ: Նօնօին[3] ալ իմացուր մեր ողջութիւնը: Համբոյրներս բոլորիդ նոյնպէս Վահանին կողմէն: Վարդանոյշ

1927

Յունուարի 25

Ծնւում է մայրս՝ Բիւրակն Չերազը: Հայրը՝ Վահան Չերազը Բիւրակնի օրագիր է պահում՝ մի հատուած «Բիւրակնին տարեգրութիւն»-ից:

«Բիւրակնը ծնաւ երեկոյեան ժամը 5:15ին Կազաչի պոստի ամերիկեան հիւանդանոցը: Վարդանոյշը քիչ չարչարուեցաւ. եւ ազատուեցաւ առանց բժշկի կամ մանկաբարձի, փոքրիկը նիհար է, միայն 6,5 ֆունտ կը կշռէ»[4]:

oragir

Բիւրակնի տարէգրութիւն

Վարդանոյշի նամակից եղբօրը Վազգէն Անդրէասեանին Փարիզ

Փետրուարի 5

Սիրելի Վազգէնս

Ես երկու օր է վերադարձեր եմ հիւանդանոցէն, առողջութիւնս լաւ է, նոյնպէս պզտիկին: Շատ երջանիկ ենք: Մեր համեստ սենեակը ցնծութեան մէջ է: Վահանին ու Վարդգէսին տեսքը տեսնելու բան է: ինծի շատ շուքով դիմաւորեցին: Էլ ինչ երկարեմ դուն երեւակայեր: Բայց ի~նչ օգուտ որ այս մեր երջանկութիւնը կատարեալ չէ, հեռու մեր սիրելիներեն: Իմ մէկ հատիկ ճանիկս միայն փոքր մօրեղբայրը տեսաւ դեռ: Պետրոսին դեռ կը պահեն Վարդգէսն ու Հարսուհին կը համբուրեն ձեզ բոլորիդ: Իսկ ես միլիոնաւոր համբոյրներ կ’ուղարկեմ:

Վարդանոյշ

Մարտ 14

Արդէն սկսեր եմ երեւակայել քեզ ամուսնացնել հօրաքոյր ըլլայ: Ատ օրը տեսնելու ըլլամ մնացած խելքս ալ պիտի կորսունցունեմ: Եղածը Բիւրակս առեր է, շատ երջանիկ եւ ոգեւորուած եմ իրմով: Մայր եմ. խօսք չ’ուզեր: Հիմակ կրկնապատիկ աւելի կը գնահատեմ մեր մայրիկին ու հայրիկին: Ամօթ մեզ որ անոնց բաղձանքը չի կատարենք: Իմ առողջութիւնս կատարեալ է տասնմէկ օրէն արձակուրդս կը վերջանայ, պիտի աշխատեմ, քանի որ Վահանը գործ չունի: Բիւրակը կը համբուրէ քեզ:

Միլիոնաւոր համբոյրներով. Քեզ պաշտող քոյրդ Վարդանոյշ

Յունսի 23

Վահան Չերազին ձերբակալում են:

Վարդանոյշի նամակից եղբօրը Վազգէն Անդրէասեանին Փարիզ

հոկտեմբերի 10

Մեզ համար հանգիստ եղիր անուշիկ ճանիկս: Յոյս ունենք որ այս ալ կ’անցնի անվտանգ: Մի քանի օր է Թիֆլիզից վերադարձեր եմ, տեսայ Վահանին շատ առողջ է եւ տրամադրութիւնը լաւ: Մինչեւ մի ամիս յոյս ունենք թիւրիմացութիւնը կը պարզուի, անհոգ եղիր: Փինթոնն[5] նախկին տեղն է Երեւան: Հիմակ աւելի անհանգիստ եմ անոր համար, չեմ գիտեր ինչով պիտի վերջանայ եւ ինչպես պիտի լուծուի այս առեղծուածը. Կը տեսնես Վազգէն ինչպէս կը դիմանամ ինծի նայիր ու քաջալերուիր:

1928

Յունուար 9 (ըստ փաստաթղթի)

Վահան Չերազին գնդակահարում են:

մայիսի 10

Վարդանոյշի նամակը մօրը՝ Իսկուհուն. Պոլիս

Իմ անուշ կարօտեալ մայրիկս: Ի՞նչ լուրի կը սպասէք: Միթէ՞ չհասկցաք լռութեանս պատճառը եւ չկարողացաք եզրակացնել, որ նոյն դժբախտն եմ, ինչ որ էի: Այն տարբերութեամբ որ հիմա սիրասուն բալիկ մը ունիմ, որ ամէն ինչ է ինձ համար, իրմով կ’ապրիմ, թէեւ ես եմ իրեն կեանք տուեր:

Այս գիտցէք որ ինձ համար մէկ էր նոյն վիշտը պիտի զգայի: Մայրիկս՝ աւելին. եթէ մերժէի, չէ որ զինքը կը ճանչնայի արդէն եւ այդ բաւական էր, հիմակ գոնէ խիղճս հանգիստ է, ինչ լաւ եմ ըրած որ չեմ մերժած: Այս գիտակցութիւնը ինձ շատ կը մխիթարէ: Եթէ ոչ հակառակ դէպքում ինչո՞վ պիտի մխիթարուէի: Վերջապէս հիմակ մայր եմ, ան ալ ինչպիսի՜ երախայի, տեսնել պէտք էր մարդ, որ իմանար թէ ինչ գանձ է այս անմեղ հրեշտակը: Ցաւս այն է, որ ձագուկս ամէն իրաւունք ունէր վայելելու իր աննման հայրիկին, որ այլոց հայր եղած է եւ կը դառնանամ, թէ ինչո՞ւ այսպէս անփոխարինելի կորուստ պիտի ունենար իմ մէկ հատիկս:

Այս շատ անմարսելի է ինձ համար: Եթէ ոչ հաւատացէք որ ինձ համար միեւնոյնն է նոր բան չէ ես նոր չէ, որ ինձ դժբաղդ պիտի զգամ: Մանաւանդ որ հիմակ ես կ’առաջնորդուեմ այս գիտակցութեամբ որ պէտք է ամէն գնով պաշտպանեմ առողջութիւնս, որ երկու յիշատակ Բիւրակներուս խնամեմ ու գուրգուրեմ: Ինձ կը թուի թէ երկու աւանդ կայ ինձ մօտ երկու սիրելիներէ մնացած, մէկը անպաշտպան մանուկ եւ մէկը ծեր մանուկ[6], որոնց համար արժէր ապրել եւ հաւատացէք որ սոյն պարտականութեանց գիտակցութիւնը ինձ ոյժ կու տայ տոկալու ամէն դժբաղդութեանց: Ես ինքս ինձ վրայ կը զարմանամ. Մի՞թէ այս ես եմ, որ դեռ կ’ապրեմ եւ հաւատացէք, որ առաջուանից աւելի կորով, համբերութիւն եւ կամք կայ մէջս ապրելու եւ աւելի առողջ կը զգամ ես ինձ այս տոկունութեամբ: Սիրելի մայրիկս, գիտեմ ես եմ եղած քո ամբողջ հոգսն ու ցաւը, բայց գիտցիր սիրելիս, որ ես մեղք մի չէի գործած, որ այսպէս վախճան ունենայի, ներիր ինձ իմ բարի եւ գորովագութ մայրիկ, որ հակառակ իմ կամքիս քեզ միշտ վիշտ պատճառած եմ այդպէս որ կը մտածեմ կը սարսափեմ: Եթէ ինձի կը սիրես մի դառնացներ քո, հայրիկին եւ Վազգէնին օրերը, չէ որ օգուտ չունի, եթէ ինձի պէս մտածես այդքան լաց չես լիներ: Հաւատացիր որ ես այս անլուր աղէտին պահուն չեմ լացած, թերեւս անզգայ եմ մեծ մայրիկին ըսածին պէս: Թէեւ Վարդգէսին Պոլիս գնալուն դեռ դիմումներ գրած չեմ, որովհետեւ տրամադրութիւն չունէի, բայց հաւատացած եմ, որ պիտի յաջողի, իսկ եթէ Վարդգէսը ձեռքդ անցնի ալ ոչ մէկ գնով մի համաձայնիր երկու տղայէդ ալ բաժանուիլ: Բաւական է ինչքան կարօտով վառուես, խիղճս շատ կը տանջէ ինձ որ միշտ իմ սիրելիներս ցաւցած եմ ինձ հետ հակառակ իմ կամքիս որ միշտ ուզած եմ իմ ծնողներս աշխարհի երջանիկը պէտք էր ընենք, որովհետեւ արժեն, այդ մտածումն է որ ինձ կը ջղայնացնէ: Վերջապէս հերիք է ինձ համար տառապէք, հաշուեցէք թէ աքսոր գնացած ու մեռած եմ, չէ ո՞ր մենք ալ հայ ենք, ո՞ր հայ մայրը իր սիրելի զաւկին կսկիծը չունի իւր սրտին մէջ: Խեղճ Նոնօ երեւի չէր սպասեր (եւ ո՞վ կարող էր սպասել) նոր խելքի է եկեր հայի վերջի խելքը ըսած են. այս անգամ թող բացատրութիւն պահանջէ, թէ ինչո՞ւ համար, օ~հ բավական է:

Հոկտեմբեր 11

Լենինական

Յարգելի տիկ. Մաճառեան[7]

Ձեր սեպ. 10-ին գրած երկտողը ստացայ: Ներեցէք եթէ ըսեմ չեմ ճանչնար ձեզ եւ չեմ կարող յիշել երբ եմ գրած ձեզ: Մի մեղադրէք ինծ իմ թոյլ յիշողութեան համար, որովհետեւ յունուարէն ի վեր բթացած եմ ու մի տեսակ ցրուած ու մտամոլոր եմ դարձած:

Ով որ էք խորին շնորհակալութիւններս հետաքրքրութեան համար, միայն ցաւում եմ որ ձեր ցանկացած տեղեկութիւնը չեմ կարող տալ եւ ի զուր յուսախափ պիտի ըլլաք, ես եւ իմ որբացած աղջիկս կ’ապրենք: Աղջիկս առողջ է եւ իմ միակ մխիթարութիւնս է: Կը ներէք անշուշտ որ ուրիշ մանրամասնութիւններ գրելու անզօր եմ: Կը խնդրեմ որ ուրիշ առթիւ գրելու նեղութիւնը մի ըրէք, որովհետ նամակներու պատասխանելը ինձ համար տանջանք է:

Յարգանօք

Վարդանոյշ Չերազ

Յ.Գ. եթէ դուք ամուսնոյս ծանօթներեն էք խնդրեմ նեղութիւն կրեցէք Պ. Ներսէսին յայտնելու որ իրեն դրամը վերադարձուցած եմ. թող ներող լինի որ ժամանակին իրեն չեմ կարողացել գրել:

Վարդանոյշի նամակներից եղբօրը Վազգէն Անդրէասեանին Փարիզ

1929

Անթուակիր

Աղբարիկս, կարող ես երեւակայել թէ ինչեր չէր պատահած ինձ հետ եթէ Բիւրակնս չըլլար եւ Վարդգէսը հետս միասին բերած չըլլայի: Թէեւ յուսահատուող չեմ, բայց արդեօ՞ք դիւրին էր այս անլուր տանջանքներուն տոկալը, երբ մարդ ինքզինքը մենակ զգայ: Բայց հիմակ նոր դառնութեանց տարբերութիւնը ես կը զգամ եթէ առաջին օրէն քեզ մասնակից չեմ ըրած իմ տառապանքներուն, ինձ իրաւունք չեմ համարած քո երջանկութիւնդ թունաւորելու եթէ ոչ չորս ամիս մենակս սգալ: Առանց տարտերս յայտնելու իմ սիրելիներուն հեշտ բան չէր: Քանի որ ամէն նամակներ կարդալս սրտէս արիւն կը կաթէր:

Բիւրակնս եկաւ գիրկս նստաւ: Մամա գրէ բարեւ գրէ, կ’ըսէ: Վարդգէսին, կ’ըսէ Վաւա դուն ալ գրէ: Շատ խելօք աշխոյժ երախայ է, այնքան քնքոյշ եւ գիտակցօրէն կը սփոփէ ինձի որ շատ անգամ կը մոռնամ որ երախայ է, եւ այնպէս քնքշալի նայուածք ունի որ ես կ’ամաչեմ եթէ անտեղի բարկացնեմ իրեն: Ափսոս որ հօրը սկսած եւ այնքան խնամքով շարունակած օրագրութիւնը սիրտ չեմ աներ շարունակելու: Այն ատեն պիտի գիտնայիք թէ այս անուշիկ գառնուկը ունեցողը ինչ դժբախտ կ’ըլլայ: Ափսո~ս հազար ափսոս որ հայրը չի տեսաւ: Եթէ ոչ հրաշք դուրս կուգար: Ես իմ դառնացած սրտով ինչ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն պիտի տամ: Դժբաղդ Բիւրակնս չի գիտեր թէ ի՞նչ է կորսնցուցեր: Վազգէն ճանիկս քաջ եղիր ինչպէս ես եմ, մայրիկին հայրիկին մխիթարէ, ես հնարաւորութիւն չունեմ աւելին գրելու, ըսէ որ Վահանը հազար անգամ ներողութիւն խնդրած է իրենցմէ, տարաբաղդ Վահան: Ուրիշ առթիւ հայրիկին ալ կը գրեմ: Եթէ կ’ուզէք այս նամակս իրեն ալ ղրկեցէք, ա~խ հայրիկ ճան քեզ ինչ գրեմ, որքան մեղաւոր եմ որ այսքան դառնութիւն կը պատճառեմ ձեզ: Երանի ինձի չունենայիք, եւ կարծեմ ալ տարտ չունէիք: Անային գրեցէք հայրիկիս թող հոգ տանէ, տղամարդը չի կարող կնոջ պէս ցաւի դիմանալ: Եթէ ինծ այսքան չի սիրէիք երեւի ինձ համար այսքան չէիք տառապեր: Պետրոսը Թիֆլիս է չեմ գիտեր կարծեմ պիտի աքսորեն:

vazgen anderasyan

Վարդանոյշի մեծ եղբայրը՝ Վազգէն Անդրեասեան

Բիւրակն Չերազ.

Հօրս մեծադիր նկարը պահարանի գլխին փաթաթած պահում էին, երբ տանը մարդ չէր լինում, ես կամաց բարձրանում էի աթոռի վրա, պահարանի գլխից մի կերպ հանում էի, բացում, հիանում ու տեղը դնում:

namak

1929

Վարդանոյշի նամակներից եղբօրը Վազգէն Անդրէասեանին Փարիզ

Փետրուար 14

Բիւրակնս շատ լաւ է, անուշ անուշ կը խօսէ եւ իմ ցաւերս կ’ամոքէ:

………….

Հարսուհին, Վազգէնը եւ Բիւրակը կը համբուրեն ձեզ: Նկարին կը նայի ու կ’ըսէ` քեռին է, ապա այս քովի ո՞վ է: Կ’ըսենք քեռկին է: քեռկին ի՞նչ է կ’ըսէ: Տէհ եկէք ու ասոր բան հասկցուցէք: Անպիտանը առաւօտից մինչեւ իրիկուն հարցեր կու տայ: Այնքան որ երբեմն կը ջղայնանամ: Այս երկու ամիսը շատ նիհարեց, երեք քիլօ պակսած է առանց պատճառի: Իսկ ես շատ եմ աւելացած: Ամառը 62 քիլօ էի հիմակ 67 եմ: Իմ նախկին կշիռէս 2 քիլօ միայն պակաս: Իսկ անցեալ տարի 57-58 քիլօ էի: Ուրեմն համոզուեցիք որ ես շատ առողջ եմ:

byurakn tiflis

Բիւրակնը Թիֆլիսում

Մայիս 15

Անցյալ օրը Մարգարիտէն նամակ առինք եւ տեսանք որ հարսանիքի կը պատրաստուիք, բայց հարսանիքը մինակ չուտէք, թէ չէ իմ փորս հոս հանգիստ չի մնար, ես երեւի ձեր հարսանիքին չհասնիմ, բայց հարսանիքէն քիչ ետքը կուգամ, բայց ափսոս որ փորս հետս կռիւ կ’ընէ, կ’ըսէ շուտ գնա բայց շուտ գալս ինձնից չի կախուած: Մենք բոլորս շատ լաւ ենք եւ առողջ այնպէս որ դուք ձեր մասին մտածեցէք:

Բիւրակնի մասին ի՞նչ խօսք, նա էլ փոքր հալովը կ’ըսէ երթամ քեռիին հարսնիքը տեսնեմ, երեւի նրա փորն էլ հանգիստ չի մնար եւ կ’ուզէ որ անպայման իր գիտցած ոտանաւորներով ձեր հանդէսը ուրախացնել: Մաման շատ լաւ է եւ կ’ողջունէ:

Մայիս 22

Անցեալ օրը երկար նամակ մը գրեցի իմ սիրտն ալ ներփակելով մէջը, չափազանց ուրախացած էի: Ի հարկէ այդ անբնական էր ինձի պէս դժբաղդի համար, ուրեմն ատոր հակառակը պիտի ըլլար եւ եղաւ: Երէկ մերժում ստացանք Վարդգէսին դիմումին: Ի հարկէ պատճառը չէինք գիտեր, բայց այս անգամ բոլորիս միասին պիտի դիմեմ, որպէսզի խիղճս հանգսանայ, չեմ ուզեր ձեզ յուսադրել: Բայց յոյս ունեմ որ պիտի յաջողուենք: Անհոգ եղէք, եւ այս առաջին փորձին անյաջողութենէն մի յուսահատուէք: Սիրելի մայրիկս բնաւ չի լաս, համբերութիւն ունեցիր: Դեռ շատ երիտասարդ ես, ուշ կամ կանուխ հաւատացիր բոլորիս ալ կը տեսնես: Ես եթէ առաջին րոպէի ազդուեցի քեզ համար էր միայն, չէ իմ կարծիքով մենք աւելի լավ տեղ կ’ապրենք քան դուք: Եթէ կարօտը չըլլար ես երբեք չէի ուզեր գալ: Կարծեմ դուն աւելի գոհ պիտի ըլլաս որ ես մենակ չի մնացի: Վարդգէսը մեծ մխիթարանք է ինձ համար եւ ամէն անգամ երբ կը մտածէի թէ պիտի բաժանուեմ սառսուռ կը զգայի: Իմ կարծիքով ինչ որ կըլլայ լաւ կ’ըլլայ: Միեւնոյն չէր ձեզ համար, եթէ Վարդգէսը գար ինձ համար աւելի պիտի տանջուէիք, որ մենակ մնացի, աւելի լաւ է միասին ըլլանք միշտ եւ եթէ յաջողենք միասին գանք: Հօրեղբայրս ալ 7 տարի չարչարուեցաւ վերջապէս յաջողուեց տղաքը քովը հաւաքելու եւ հիմակ մոռցած կ’ըլլայ անցեալի չարչարանքնին:

mayrikis het ushanik mayrik baku 1931 kam 1932

Վարդանոյշ, Բիւրակն, Շուշանիկ Տէր-Գրիգորեան

1932

Յունուար 6

Մարգարիտ, Վազգէն եւ անուշիկ Շուշիկ

Նամակը եւ Շուշիկի նկարը միանգամայն ստացայ: Շատ պարզ էր որ խելքս պիտի թռցընէի եթէ դեռ խելք մնացած ըլլար գլուխս: Անկարելի է յայտնել իմ սրտի բուռն տենչն ու անսահման կարօտը, ես նրա կեցուածքին մատաղ որ հoրը նման է, խիտ խիտ մազերին որ մեծ մայրիկինն է, նուշ աչքերին որ Վարդգէս դեռ կ’ըսէ թէ իմ աչքերին նման չի, թումբուլիկ այտերին եւ արտայայտութեանը որ մօրը կը նմանի, սիրուն թաթիկներին որ իրար մէջ է անցուցեր մատիկները: Մի խօսքով որ կողմին մատաղ ըլլամ: Ամէն կողմից խելքս կը տանք: Բիւրակնս խելքը կը թռցնէ, առաջ կը խանդէր, հիմակ խանդ մանդ մի կողմ է թողեր, ինքը բոլորիս շատ կը գժուի: Անդադար կը համբուրէ եւ կ’ըսէ գրէ թող անպայման Շուշիկին ուղարկեն: Տատիկն ալ հա~, հա~ ալ իշտենիմ որ ի՞նչ ալ ըլլայ իմ Բիւրակիս չի հասներ: Նկարը ստանալէս ի վեր մեր տանը ուրիշ խօսք չիկայ Շուշիկ կը հոլովենք եկող գնացողին զարմացուցինք մեր Շուշիկով: Միայն Բիւրակնը մի նկատողութիւն ըրաւ թէ ինչու Շուշանիկ տատիկին համար ալ նկար չի ուղարկեր: Կարծեմ նկատողութիւնը տեղին է, չէ Վազգէն:

Սիրելի Մարգարիտ խնդրեմ իրար չ’անցնէք Բիւրակնի համար հագուստ ղրկելու մի բան էր գրեցի: Անհրաժեշտութիւն չէ: Սրանից յետոյ լաւ միջոց ստեղծուեց: Եթէ կարիք ունեցայ կը գրեմ: Կարծեմ շուտով այստեղ կը բացուի մի կէտ (առեւտրական) որի հասցէով փող կ’ուղարկէք եւ ես այստեղ ինձ պէտք եղած հագուստեղէնը կ’առնեմ, ճիշտ այդտեղի արժէքով: Եթէ բացուեց ես հասցէն կ’ուղարկեմ:

Բոլորս ալ շատ լաւ ենք մեզ համար անհոգ եղէք եթէ Պետրոսէն տեղեկութիւն ունէք ինձ գրեցէք: Նա ինծ չի գրեր այլեւս:

Բիւրակն Չերազ. Ո՞վ է տատիկը

Էջոն տատիկս էր: Հարազատ տատից աւելին: Իմ սիրելի տատիկս: Էջոն մամայիս առաջին ամուսնու Պօղոս Զէննէեանի եղբօր կինն էր: Նրանք կողքի գիւղից էին: Պօղոսը Եւրոպայում կրթուած մարդ էր, եկել էր իր գիւղը զարգացնելու, դպրոցում ուսուցիչ էր: Ջարդերի ժամանակ մամաս հօրանց տուն է եկած լինում, թուրքերը մտնում են գիւղ, Պօղոսին աշակերտների հետ դպրոցում վառում են: Ամբողջ էդ գաղթի ճամբէքը մամաս Էջոյի հետ է անցնում:

-Ասում են, որ Էջոն ճաշ էր սարքում ամբողջ թաղը բոյրը բռնում էր:

-ԷԷ, տատիկս ինչ ճաշեր էր սարքում, ասում էի` տատի, դու ի՞նչ համալսարան ես աւարտել որ էսպէս ճաշեր ես սովորել, քթի տակ ժպտում էր:

Վարդնաուշի նամակները եղբօրը՝ Վազգէնին, Փարիզ

նկարի հետևի մակագրութիւնը. Տատիկսէ Էջո՝ Նարդուհի Զեննեյան, Վարգես Անդրեասյան, Բյուրակն Չերազ, Լիզա Մրիկյան, մայրս՝ Վարդանույշ

նկարի հետևի մակագրութիւնը. Տատիկսէ Էջո՝ Նարդուհի Զեննեյան, Վարգես Անդրեասյան, Բյուրակն Չերազ, Լիզա Մրիկյան, մայրս՝ Վարդանույշ

Յունուար 22

Մինչեւ նամակս ձեզ հասնելը գուցէ տօնած կ’ըլլաք Շուշիկիս 2րդ տարեդարձը: Ինչ երջանկութիւն պիտի ըլլար ինձ համար եթէ հնարաւոր ըլլար Բիւրակնի ցանկացած նուէրները ուղարկել: Նկարն ալ գոնէ յաջող դուրս չեկաւ: Թէեւ մի քանի տեսակ նկարեցինք: Շատ ջղայնացայ գոնէ ժամանակին հասնէր: Անուշիկ Շուշիկս տեսնես ինչ անշնորհք է հօրաքոյրդ, որ չի կարողացաւ տարեդարձիդ առթիւ քեզ ուրախացնել: Ը՛հ, հոգեակս հօրաքոյրիդ բոլոր բաղձանքները փորն է մնացել: Ջանիդ մատաղ, երկու օր յետոյ ալ Բիւրակնի հինգ տարին կը լրանայ: Բիւրակը իւր սովորական պահանջկոտ թոնով կը հրամայէ որ անպատճառ փոստով գաս, հասկանո՞ւմ ես, անպատճառ, եթէ չի գաս կը խռովի եւ քո տարեդարձիդ ինքը նամակի միջից կը փախչի: Ինչպէս որ նկարիչների մօտից կը փախչի: Թիֆլիսէն մեզ ծանօթ մի նկարիչ եկած էր, այսօր այնքան չարչարուեց չի կարողացաւ մի կարգին նկարել: Եթէ յաջող լինի ուրեմն կը ստանաք Բիւրակնի տարեդարձի առթիւ մամային հետ նկարուած լուսանկարը: Բոլոր ցաւերս փորս լեցնելով, նամանաւանդ անհուն կարօտս կը շնորհաւորեմ Բիւրակնիս հետ միասին Շուշիկիս երկրորդ տարեդարձը: Միայն յուսալով որ մի օր պիտի տեսնինք իրար առանց կարօտ մեռնելու:

Համբոյրներով Վարդանոյշ

Յունուար 25

Մակագրութիւն. իմ սիրելի ջանիկս իր անտրամադիր ժամին: Վ. Չերազ, 1932 յուն.

Փետրուար 10

Սիրտս կտոր կտոր կ’ըլլայ, խեղճ մայրիկ կարօտից եթէ չի գժուի լաւ է: Ես չեմ գիտեր սրա վերջը ո՞ւր պիտի հասնի: Այս ամսու վերջ Վարդգէսին ալ կ’ուղարկեն Ռուսաստան արդէն կ’աւարտէ ամսիս 24ին իրենց աւարտական հանդէսն է: Նա ալ կը հեռանայ դէ սրան ալ դիմացիր չեմ գիտեր ինչ ընեմ: Այս արդէն շատ ծանր է ինձ համար, մանաւանդ Բիւրակնս եթէ մի օր չի տեսնի յաջորդ օրը տուն գալուն ուղակի չի գիտեր ինչ ընելը: Մի խօսքով այս բոլորը իմ մէջքիս պիտի քաշեմ ուրիշ ի՞նչ ճար ունեմ: Բիւրակնս անընդհատ կը խօսի Շուշիկի մասին, շատ եմ կարօտել կ’ըսէ թող շուտով շատ շուտով ուղարկեն: Այնպիսի ղալմաղալ կը դընէ որ չեմ կարող ինքզինքս զսպել:

Համբոյրներով Վարդանոյշ

Մայիս 1

Սիրելիք` Մարգարիտ, Վազգէն եւ Շուշիկ

Այսօր Թիֆլիս եմ Բիւրակնի հետ միասին եօթ օրով էքսկուրսիայ ենք եկած: Լաւ ենք, իմ ջանիկի տրամադրութիւնը ինկաւ անձրեւի պատճառով: Շատ էր ուրախացեր որ այգի պիտի գնայ ծաղիկ պիտի տեսնի: Մինչդեռ չենք կարող տանից դուրս գալ:

Մի Վարդգէս կար մօտս հիմակ անոր ալ կարօտը կը քաշեմ: Հայրիկից եւ մայրիկից ալ ստացայ նրանք միշտ գանգատւում են ուշ ուշ գրելուդ: Այդ արդէն չեմ ներեր քեզ այդքան բան զլանալու չես: Խեղճ ծնողներ միշտ կարօտ ու տանջանք մնաց իրենց բաժին: Բիւրակիս հաւասը փորը մնաց անձրեւային եղանակի պատճառով: Մայիս մէկի համար մանկապարտէզը զանազան տարազներ կը հագցնին երեխաներին: Բիւրակնիս ռուսական գիւղական տարազ էի կարեր: Եթէ անձրեւային չըլլար կը նկարէի եւ ձեզ կ’ուղարկէի:

1932

1932

Յուլիս 30

Մինչեւ երբ պիտի այսպէս կարօտ քաշենք: Եւ ամէն րոպէ նամակի ուշանալը մեզ յետին յուսահատութեան մէջ պիտի ձգէ: Շուշիկ ջան այդ ինչ աննման ձեւեր ես ընդունում ամէն նկարի մէջ կարծես մեծացած պզտիկցած ըլլաս: Չլինի՞ հօրեղբօրդ պէս դերասանական հակումներ ունես: Իսկական կինօ արտիստ ես: Ես քո հոգուդ մատաղ: Արդեօք աչքերս քեզ պիտի տեսնէ՞: Ալ համբերութիւն չի մնացեր: Սիրելի Վազգէն բնաւ մի մտահոգուիր մեզ համար, մեզ ոչինչ ալ չի լինիր: Թէեւ անախորժութիւնները միշտ ալ անպակաս են ամէն րոպէ: Բայց ես ամէն բանի դիմացող եմ:

Ամսիս տասնութին Բիւրակին ալ ուղարկեցի Լիզայի հետ Դիլիճանի շրջանը, ընկերուհուս մօտ: Այնտեղ օդը լաւ է եւ բնութիւնը շատ գեղեցիկ: Լիզան գրած էր որ Բիւրակնի բաւականութեան չափ չկայ: Ամբողջ օրը այգիների մէջ ման է գալիս, գառների յետեւից վազվզում, ծաղիկներ քաղում, գորտեր հաւաքում, մի խօսքով բնութեան եւ կենդանիների սիրահար աղջիկս իր ցանկացած տեղը ինկած է: Այդ գիւղի տներից եւ ծառերից նկարներ ուղարկեր էր: Օգոստոսի 15ին կը վերադառնան: Ընկերուհիս կը գրէ թէ թող Բիւրակնը մնայ, տատիկին ղրկէ, թող գայ, մնան մինչեւ սեպտեմբերի վերջը, խաղողների լաւ ժամանակը: Բայց շատ դժուար է ինձ համար, բոլորից հեռու չեմ կարող, բոլորից կարօտ: Գոնէ նրանով մի քիչ կը սփոփեմ ցաւերս: Խեղճ մայրիկս, մենք շատ վատ զաւակներ ենք մինչեւ հիմակ: Միայն կարօտ ու տանջանք ենք պատճառեր նրանց: Էլ չեմ գիտեր մինչեւ երբ պիտի տանջուին: Աւելի լաւ է լռել այդ մասին:

Օգոստոս 21

Նախորդ նամակով գրած էի որ Բիւրակին ուղարկել եմ օդափոխութեան ընկերուհուս մօտ մեր Լիզայի հետ միասին, արդէն վերադարձեր են: Թէեւ չի չաղացել, բայց կազդուրուեր է եւ շատ է ուրախացեր: Իւր ուզած ձեւով բնութեան ծոցում վայելել է ծառէր, ծաղիկներ, հաւեր, ուլիկներ, գառնուկներ, միջատներ եւ այլն: Շուշիկի նկարները տեսաւ, շատ ուրախացաւ: Միայն մի նկատողութիւն ըրաւ որ իր սիրելի Լիզային ալ չէք ղրկեր նկար, եւ առհասարակ շատ է զարմանում որ Լիզային դուք ալ չէք սիրեր իրեն պէս: Կ’ըսէ թէ Շուշիկը տեսնէ Լիզային անպայման իր նկարը կուտայ:

Սիրելի Վազգէն իմ ճակատագիրս է թէ առհասարակ մեր ծնողների բաղդն է, թափառական հրեայի որդիքը դառանք: Ամէն մէկս ամէն կողմ մնացինք: Վարդգէսենց դպրոցը որ անմիջապէս կապուած է Մասկուայի հետ, այնտեղէն կարգադրեր են որ ամէն ուսանող իր փորձնական աշխատանքից յետոյ պարտաւորւում է նոյն տեղը մնալ երկու տարի: Ինձ վրայ շատ է ազդում նրա բացակայութիւնը: Բայց ինչ կարող եմ ընել: Ատոր ալ պիտի համբերեմ:

Նախորդ նամակներովս թէեւ գրեր եմ, բայց նորէն կը կրկնեմ, թէ հնարաւոր է 20 տոլար ուղարկիր տորք.սինի հասցէով: Այսինքն ունիւերսալնի մագազին, Բիւրարկնի համար կարեւոր բաներ կան առնելիք: Տատիկը, Բիւրակնը սիրով կը համբուրեն բոլորիդ: Անթիւ համբոյրներ ձեզ եւ Շուշիկիս:

Սեպտեմբեր 23

Ինչպէս գրած եմ Բիւրակն ու Լիզան եկան ամառանոցից: Բայց Բիւրակնս աւելի նիհարեր է, հիմակ աւելի լաւացել: Առողջութիւնը շատ լաւ է, գուցէ մայրիկին գալէն վերջ ես ալ արձակուրդ առնեմ գնանք միասին Երեւան խաղող ուտինք աւելի լաւ կը կազդուրուի Բիւրակնս: Ինչպէս գրած էի այս ամառ Թոթովենցը ընտանեօք այստեղ անցուց ամառը, նոյնպէս իմ լաւ ընկերուհիս իր երեխաներով: Ամէն օր նամակ նամակի գրած պահանջում են, Վահանը եւ առհասարակ բոլորը, որ անպայման Երեւան տեղափոխուեմ, բայց սենեակ ճարել անհնարին է: Ամէն կողմից աշխատում են գտնել: Տեսնենք պիտի յաջողուի թէ ոչ, շատ լաւ պիտի ըլլար եթէ յաջողուէր յատկապէս Բիւրակնիս համար, մանկական երաժշտական ստուտիայ կը տայի: Մանաւանդ որ վարիչն ալ Լուսիկն է: Ծանօթներս գրեթէ բոլորն ալ դաշնամուր ունին տները առանց դժուարութեան Բիւրակնս կը սովորէր եթէ յաջողուէր: Շուշիկիս անպայման որեւիցէ գործիքի վրայ կը սովրեցնէք:

Վարդգէսին վերջին գրած նամակին նայելով հաւանական է արձակուրդ տան երկու ամսով գայ, այս վերջին գրած նամակը շատ մխիթարական էր, ինչպէս կ’երեւի իրեն գնահատած են եւ խոստացեր են իրենց հաշուին գործուղում տալ եւ ուղարկել համալսարան: Շատ լաւ եղաւ իր ալ բուռն ցանկութիւնն էր ռուսերեն սովորել եւ համալսարան մտնել` Մասկուա կամ Լենինգրադ: Եթէ Վարդգէսն ալ համասարանը աւարտի, այն ատեն է որ ես այլեւս խղճով հանգիստ պիտի ըլլամ: Բիւրակնիս մասին չեմ մտածեր, մինչ այդ ես արդէն կը ծերանամ, անոր հոգսը ձեզ կը յանձնեմ այլեւս, որպէսզի աւելի լաւ մարդ դուրս գայ:

Բիւրակնս չեմ գիտեր ինչու վերջերս շատ աւելի յաճախ կ’ուզէ անպայման Շուշիկին հետ լինել: Թէ ինչպէս է խնդրում ախ մամա ճան գրիր անպայման, թող գան ես շատ եմ կարօտել ինչո՞ւ չեն հասկանար: Շատ է տխրում: Երեւի Վարդգէսի բացակայութիւնն է այդպէս կարօտ առաջացրել: Խեղճ երեխաս բոլորին կարօտով կը տանջուի: Բերանը անդադար Շուշիկս Շուշիկս: Չեմ գիտեր այս ինչ բան է խեղճ երեխայիս առանց ծանօթ լինելու միայն նկարներով այսքան զգացմունքով եւ խորը կապուել: Գուցէ նրա բախտից գա այն երանելի օրը եւ ամէնքս մի տեղ հաւաքուենք եւ այս սրտմաշուքից ազատուենք: Մարգարիտը բոլորովին չի գրեր: Մի աղջկայ հոգս տանելը մի՞թէ այդքան ժամանակ կը խլի որ երկտող մը չես գրեր շատ զարմանալի է որ գրելու համար խօսք կը պակսի, միթէ Շուշիկից լաւ նիւթ կայ: Եթէ նրա օրական ամէն մի նոր արտայայտութեան համար գրես ինծի Բիւրակնիս շատ պիտի ուրախացնես: Դուն երեւի չի գիտես թէ որքան մեծ հրճուանք է մեզ համար Շուշիկը: Մեր տուն եկող հիւրերին Շուշիկի մասին խօսելով կը զբաղեցնենք: Տատիկից, Բիւրակնից եւ Լիզայից անհամար պաչիկներ Շուշիկին եւ ձեզ

mama pokr

Վարդոյշը կենտրոնում, նրա ոտքերի տակ նստած Բիւրակնը

Բիւրակն Չերազ

Մայրս կարծում էր ես չգիտեմ ինչ եմ, բալետի էր տուել, դաշնամուրի էր տուել, հետեւում էր որ նկարեմ, ազատութիւն էր տուել, որ ուզած ժամանակ թափառեմ, դրսից կատունէր ու շներ էի բերում, շերեփուկներ բռնում- բերում տուն, ծնունդս անում էր ու հրաւիրում բոլոր ընկերուհիներիս, նրանց համար էլ նոյն հագուստից էր կարում ինչ ինձ համար, Ջեմմայի, Սիլվային երեքիս նոյն հագուստն էր կարել:

Մամաս ինձ համար տարազներ էր կարում` էսկիմոսի, ուկրաինական, քրդական, նորվեգացու ու տարբեր ժողովուրդների տարազներով մանկապարտէզում հանդէսներին պարում էի: Մեզ տանում էին զբօսանքների, կաւ էին տալիս, կաւով բաներ էինք սարքում:

Մայրս հաշուապահ էր աշխատում պետթատրոնում ու անընդհատ ես գնում նստում էի դահլիճում ու դերասանների փորձերն էի նայում: Քաղաք կրկէս էր գալիս, մայրս անպայման պիտի տանէր, ու գիտէի` կամ կրկէսի արտիստ կը դառնամ կամ դերասանուհի:

Շաբաթը մէկ բաղնիսը մի տօն էր, գնում էինք կառքով, բոխչաները հաւաքած, ուտելիքներով, ամբողջ ընտանիքով, իրար մէջք տրորելով, լինում էր որ քիսաչի էին կանչում: Կաւի հանք կար Գիւմրիի մօտ, ու կանայք էդ կաւով էին մազերը լուանում, ու բաղնիքի յատակին միշտ կաւէ ջուր էր հոսում:

Յիշում եմ մօրս, սեւ մազերը փռած, փառաւոր նստած:

Քանի մայրս կար, հիանալի մանկութիւն եմ ունեցել:

Վարդանոյշի նամակներից եղբօրը Վազգէն Անդրէասեանին Փարիզ

անթուակիր

Ամսիս 17ից Երեւանում եմ Բիւրակնի հետ մէկ ամիս արձակուրդ ունէի: Այս կերպ օգտագործել նպատակայարմար էր: Թէեւ խաղողի ժամանակը անցել է, բայց լաւ եղանակներ է եւ Բիւրակնիս տրամադրութիւնը շատ լաւ է: Երէկ այգիներն էինք գնացեր մեր ծանօթների հետ: Տեսնէիք Բիւրակնիս տեսքը ճղի վրայ նստած կը պարէր: Ափսոս որ նկարիչ չկար այնտեղ որ նկարուէինք: Ներփակ նկարը մեր ծանօթներից մէկի աղջկայ հետ նկարուած ենք այստեղի այգում: Յաջորդ անգամ աւելի շատ նկարներ կ’ուղարկեմ: Մեր ծանօթն է նկարիչը, պոլ պոլ կը նկարէ մեր բոլոր ծանօթների հետ կ’ուզէ նկարել Բիւրակնին, մինչ այդ Բիւրակնս նկարուել չէր սիրեր, հիմակ ամէն ամիս ուզում է նկարուել որ Շուշիկին ուղարկէ: Ձեր խոստացած նկարները չստացանք: Ամէն օր անհամբեր կը սպասենք:

Օգոստոս 28

Երեւան տեղափոխուելս չի յաջողուեց որովհետեւ չուզեցի, այստեղ քաղաքում աւելի լաւ հնարաւորութիւն ստեղծուեց: Լաւ սենեակ ճարեցի յարմարութիւններով: Այգիին մօտ քաղաքի լաւ մասում: Բիւրակիս տրամադրութիւնը շատ լաւ է ամէն առաւօտ ընկերուհին կուգայ միասին կ’երթան մանկական հրապարակ: Ես ալ կ’աշխատեմ բանուորական կօօպերատիւի գծով: Աշխատանքիս տեղը մօտիկ: Մի խօսքով շատ լաւ ենք եւ շատ լաւ կ’ապրենք:

Մեր նոր հասցէն 15 փողոց, 58 տուն, Լենինական

Հոկտեմբեր 10

Երեւան

Երէկ գիշեր Ատոմը բոլորին հաւաքեց իր տունը, երկրի պէս խաւուրման ըրած էր: Ես ալ պատահմամբ գնացի, դուն պէտք էր տեսնէիր թէ ինչ յուզիչ եւ խանդաւառ տեսարան էր: Այդ գիշեր մնացի Ատոմենց Բիւրակնիս տրամադրութիւնը այնքան բարձր էր:

Բիւրակնը բոլորիդ կը համբուրէ այս անգամ պոլ պոլ նկարուեցինք: Բիւրակն ալ իր քեռիին նման շատ նկարուել կը սիրէ:

Դեկտեմբեր 10

Ես արդէն յոյսս կտրեր էի այս տարի Վարդգէս տեսնելու: Երկու ամիս նամակը ուշանալուն շատ անհանգիստ էի, դու մի ըսեր Վարդգէսս սուս ու փուս եկաւ: Մեծացած, գիրցած է եւ աւելի առողջացած: Կատարեալ հսկայ է դարձեր: Ալ երեւակայեր քոյրիկիդ ուրախութիւնը: Բիւրակնս ցնծութեան մէջ է: տեսնելու բան է ինչ լեզու կը թափի: Ինչ պարեր, ոչ մի ժամանակ երեխաս այսքան ուրախ չէր եղած: Դէմքը շողշողում է եւ աչքերը փայլում են: Ափսոս որ նորէն պիտի զրկուի, թէեւ այս անգամ չեմ թողներ որ այդքան հեռու երթայ: Երեւանի շրջանում լաւ եւ մտերիմ ընկերներ ունեմ: Գուցէ յաջողացնենք համալսարան կամ աւելի ճիշտը իրենց մօտ աշխատի: Տեսնենք ինչ կերպ պիտի դասաւորուի: Բիւրակնս անհամբերութիւնից շատ պիտի մաշուէր եթէ իր սիրելի Վաւան շուտ չի հասնէր:

Վազգէն ճան 20 տոլարի դիմաց պէտք եղած մթերքը ստացած եմ տորքսինէն:

1933

Յունուար 5

Փողը թէ նախորդ 20 տոլարը եւ թէ վերջի 10 տոլարը ստացած ենք եւ ծաղսած: Վերջը շատ շուտ ստացուեց: բանկը ինձնից երեք շաբաթ առաջ տեղեկութիւնը ստացեր ուրեմն այս ձմեռուայ համար դրանով ապահոված եղանք եւ որ գլխաւորն է Բիւրակնին բոլ շոգոլաթ կերաւ:

mama vard_0002

կենտրոնում Բիւրակն ու Մանիկը

1934

Յունուար 25

byurak 1934-1-25

Ծննդեան 7 ամեակի առթիւ

1935

Ապրիլ 21

Տորքի տեսքը մեզ բոլորիս սքանչացուց փառաւոր ծնողաց արժանաւոր զաւակ: Ուրիշ կերպ չէր ալ կարող ըլլալ: Ես չեմ ուզում իմ զգացմունքներս ձեզ գրել: Քանի որ աւելորդ է: Միայն Բիւրակնս շատ վիրաւորուած է զգում որ իր տարեդարձը դուք չէք յիշում: Մինչդեռ ինքը Շուշիկին տարեդարձին գրած է եւ հեռագրած: Նամակի պատճէնն ալ ղրկած է Իսկուհի տատիկին: Տորքի նկարով թէեւ շատ ուրախացաւ, միայն Շուշիկին շատ կը սիրէ եւ անմիջապէս լացակումած ըսաւ` է հիմակ դրանք տղայ ունեցան նրան պիտի նկարեն, ես Շուշիկիս նկարն եմ ուզում:

Ներփակ նկարները Բիւրակնիս տարեդարձի առթիւ ընկերուհիներս[8] են Բակտանովկայից եկած, Վարդգէսի հետ միասին: Վարդգէսը իրենց մօտ է, շատ գնահատելի մարդիկ են: Իսկ Բիւրակնի հետ նկարուողը մեր որբերից է: Բիւրակնին այստեղ սիրողներ շատ ունի: Բոլորն ալ ինձնից լաւ գիտեն նրա ծննդեան օրը եւ հաւաքուան ուրախացնում են երեխիս: Ամբողջ տարին այդ օրուան կը սպասի: Դեռ դպրոց չեմ ուղարկած իրեն: Մանկապարտէզ է գնում գրաճանաչ խմբում է, շատ լաւ կարդում եւ գրում եւ նկարում է, ամբողջ օրը ազատ րոպէ չի թողներ: Եթէ այսպէս մնա ծուլութիւն չընէ յետագայում ուրեմն կարելի է յուսալ:

mama vard-vazgen

Նկարի հետևի մակագրութիւն. Վարյա տյոտյա, Վարդգես, Բյուրակն, Վարդանուշ, Հրաչ, Սիրանուշ տյոտյա(նա ում տանը Բոգդանովկայում ապրել է Վարդգսը): Լենինական 1933

Անդրանիկից[9] նամակ ստացայ, շատ սրտաբուխ տողեր էր, որոնց կարօտ էի. որոնք եկան խոր թմրութիւնէ ինձ սթափեցնելու: Ինձ թւում էր թէ ես այլեւս զգացողութիւնէ զրկուած եմ: Տարիների հեռաւորութիւնն ու կարօտը ինձ բթացրեր է, ինձ համար այլեւս մէկ է, ամէն բանի վարժուած եմ, ինչ տեսակ վերաբերմունքի ալ հանդիպեմ միեւնոյն է չեմ յուզիր:

Իսկ Բիւրակնի հետ նկարուողը մեր որբերից է

Իսկ Բիւրակնի հետ նկարուողը մեր որբերից է

Սեպտեմբեր 27

Բիւրակն արդէն դպրոց է գնում: Նա ալ ընդունուեց երաժշտական տեխնիկում: Տեսնելու է թէ ինչ մեծ հաճոյքով կ’երթայ, առտուն կանուխ ամէնքէս շուտ կ’ելլի. ուշացայ ուշացայ ըսելով հոգիս կը հանէ մինչեւ մի քիչ բան կ’ուտէ հակառակ նրան որ դպրոցը շատ մօտիկ է զանգի ձայնը կը հասնի մեզ: Թէ այս թափով շարունակէ ալ ինչ տարտ ունիմ: Տատիկն ալ Վարդգէսին հետ գնաց Երեւան մի երկու շաբաթ մնալու, այնտեղի ծանօթները շատ էին խնդրում, ես ալ ուզեցի որ գնայ մի քիչ հանգստանայ: Խեղճ պառաւը արդէն ուժից ընկեր է այս վերջին տարին համարեայ միշտ տնքում է:

քեռու և մոր հետ

քեռու և մոր հետ

1936

Փետրուար 8

Անդրանիկի գալն ու գնալը ինձ խոր թմրութիւնէ սթափեցրեց, կարծրացած զգացմունքներս քրքրեց: Այժմ ինչ է կատարւում ինձ հետ չեմ կարող հասկանալ: Միայն ես ինձ մեղադրում են որ կամքս թուլացել է եւ ջիղերս չեմ կարող տիրապետել այլեւս: Շատ մը մտահոգութիւններ աւելցեց Անդրանիկը իր գալով: Սպիտակ մազերը, կարիքի անմիջական հոգսը ճզմեր է տղային: Նրա դալուկ դէմքը իմ աչքիս առաջից այլեւս չի հեռանալու: Թէեւ իմ ամայացած կեանքս Անդրանիկի գալով կենդանացաւ, նրան ինձ պատճառած ուրախութիւնը դեռ ոչ ոքից չեմ տեսել, ըսեմ նէ հաւատացէք: Մեր իրականութեան մէջ շատերին չի վիճակուեր այդպիսի ուրախառիթ դէպք: Եթէ օտարներ հիացած են իր վրայ, ապա ես որքան հպարտ եմ: Ուրիշներ մէկը տեսան եւ կը կարօտեն իսկ ես ինչպէս համբերեմ ձեր բոլորի կարօտին ու սիրուն: Թէ որքան ծանր է ինձ համար սրանից յետոյ դեռ յուսալ եւ համբերել նկարագրելու անզօր եմ: Անպիտան Անդրանիկ քանի կ’ուզէր խօսել հետդ որպէս փոքրի. Դէմս կը տեսնէի հասուն եւ խելացի գաղափարներով լեցուն մարդու: Կարող էք երեւակայել որ ես ամաչում էի նրանից եւ դրա համար ալ ոչինչ համարեայ չեմ խօսած իր հետ եւ հիմակ կը տեսնեմ որ շատ բաներ մոռցած եմ իրեն ըսելու կամ հարցնելու:

Բիւրակնը թէեւ կ’ուզէր գրել, բայց ինքը Շուշիկի տարեդարձը շնորհաւորեր էր, պատասխանի կը սպասէ: Ոչ մէկին Շուշիկի չափ կը սիրէ, ոչ Տորքին եւ ոչ Մինուշին: Անհամբեր Շուշիկի նկարին կը սպասէ: Անցեալ նամակով մենք վեց նկարներ ներփակեցինք որոնք Անդրանիկի այստեղ գալուն նկարուեցինք: Ուզում եմ ֆիլմերը ձեզ ուղարկել:

andraniki het

Բիւրակն և Անդրանիկ Անդրեասեան

1937

Յունուար 25

Այսօր Բիւրակնիս տասը տարին լրացաւ: Աւելորդ է գրել նրա մասին կրկնողութիւն կ’ըլլայ. Միայն Շուշիկս թող իմանայ որ Բիւրակնս չկայ մէկը իրեն չափ սիրէ: Ես չեմ հասկանում թէ ինչպէս է որ այդ այդպէս է:

Մայիս 20

Վարդանոյշի նամակը հօրն ու մօրը Փարիզ

Սիրելիք հայրիկ եւ մայրիկ

Բիւրակնս նոյնպէս շատ լաւ է սովորում դպրոցում առաջին աշակերտն է: Նկարեցին որպէսի թերթի տան որպէս գերազանցիկ: Ամբողջ տան խօսքը ձեր շուրջը կը դառնայ այս տարի պիտի գան կ’ըսէ: Մեծ յոյս ունի որ անպայման պիտի գաք: Իսկապէս գրեցէք տեսնենք ինչ մտքի վրայ էք: Ինչ կ’արժէ այդտեղ մնալ, պէտք է մի ելք մտածել որպիսզի այստեղ հաւաքուենք: Անցեալ նամակով ես գրած էի այդ առթիւ: Յոյս ունիմ որ այս տարի մի կերպ Վազգէնը կու գայ: Մեծ անհամբերութեամբ սպասում եմ:

Նամակ եղբօրը Վազգէնին եւ նրա կնոջը Մարգարիտին

Իսկ Բիւրակնս ինձ ապրեցնում է իր յառաջադիմութեամբ: Գերազանցիկ է աղջիկս: Դպրոցից նկարեր են որպէսզի թերթի տան: Լոյս տեսնելուն պէս ձեզ ալ կ’ուղարկեմ: Դաշնամուրի դասերի մէջ նոյնպէս գերազանց է: Այս ձմեռ երկու անգամ ցերեկոյթերին նուագեր է: Գիտէք թէ ինչ է նշանակում այդ ինձ համար: Իսկ եթէ դաշնամուր ունենայինք տանը ալ դուք երեւակայեցէք թէ ինչքան պիտի առաջադիմէր:

Խօսքը մէջերնիս արդեօք այս տարի մտադրութիւն չունիք մեզ այցելելու մենք շատ ենք տրամադրուած: Եթէ յուսախափ չըլլանք:

vardanush byurakn 32

Բիւրակն Չերազը ինը տարեկան.

Մայրս ինձ գեղեցիկ հագցնում էր ու ես բեմ էի բարձանում, նուագում էի ու մայրս առաջին կարգում նստած հիացած ինձ էր նայում:

Մենք դաշնամուր չունէինք, Մկրտիչ Հէքիմեանի տանն էի դասերս սովորում:

Մանիկ Բօյաջեանի հետ մի տարեկանից ընկերուհիներ ենք, միասին գնացինք մանկապարտէզը, յետոյ մինչեւ չորրոդ դասարան դպրոց: Մանիկը չափազանց աշխատասէր էր, ես մի քիչ ուրիշ տեսակ էի, սիրում էի դրսերում խաղալ, ներկայացումներ բեմադրել: Մանկին շատ էի սիրում, վազում գնում էի, կիսանկուղային յարկում էին ապրում, լուսամուտը ծեծում էի մանիկը նուագում է դաշնամուր: Մանիկ ջան Մանիկ, չես գա՞յ մի քիչ խաղանք: Չէ, Բիւրակ ջան, ես սովորում եմ, դասերս եմ անելու: Յաջորդ օրը գալիս էի` Մանիկ արի խաղանք: Չէ, դասերս եմ սովորում: Ինչ ես անում Մանիկ ջան, կարդալ եմ սովորում, ինչի կարդալն էլ են սովորո՞ւմ:

Մանիկի հայրը հօրս մտերիմ ընկերն էր, արաբկիրցի էր` Խաչիկ Բօյաջեան, մասնագիտութեամբ գիւղատնտես էր, Սոֆիկի այգի կար, որտեղ զանազան ծառեր էին աճացնում, էնտեղ էր աշխատում: Իսկ մայրը մամայիս ընկերուհին էր, երկուսն էլ Վարդանոյշ էին: Ես էլ Մանիկն էլ դաշնամուր էինք սովորում Գիւմրիի պրոֆ երաժշտական դպրոցում: Մենք դաշնամուր չունէինք, երբ Մանիկենք դաշնամուր առան, ես գնացել ուրախ զուարթ թռչկոտում էի դաշնամուրի շուրջը: Մէկ էլ Վարդուշ ծեոծեան հարցրեց` Բիւրակ, շատ ես սիրո՞ւմ դաշնամուր: Ասեցի՝ հա, շատ եմ սիրում: Բա գնա ասա թող մամադ էլ առնի: Ասի կ’ասեմ, չգիտեմ ինչի չի առնում: Ուրախ-ուրախ էկայ տուն, ասի՝ մամ գիտես՞ Մանիկը արդէն դաշնամուր ունի: Հա՞, շատ ուրախ եմ: Բա դու ինձ համար ինչի՞ դաշնամուր չես առնում: Ասեց՝ դէ ես էդ հնարաւրութիւնը չունեմ: Բա Մանիկի մաման ասեց` դուք էլ կարող էք առնել, դուք էլ փող ունէք:

Մայրս չհասցրեց դաշնամուր առնել ու, որ իրան տարան, էլ չգնացի դաշնամուրի:

Յունիս 3

Վարդանոյշի նամակը եղբորը Վազգէնին

Ասկից վերջ Վահանն ու Վարդանուշը Բիւրակին մէջ փնտռեցէք:

Նոյեմբեր

«Մեղադրական եզրակացութիւն

«Չերազ Վարդուշ Ալեքսանովնա, կինը գնդակահարուած յայտնի դաշնակ, սկաուտական շարժման կազմակերպիչ եւ անգլիական լրտես Վահան Չերազի: Ինքը, հին, ակտիւ դաշնակ է: Կապ է պահպանում դաշնակցական բիւրոյի հետ, որտեղից ստանում է համապատասխան դիրեկտիւներ եւ իրականում հակայեղափոխական գործ է ծաւալում, ինչպէս քաղաքում այնպէս էլ նրա շրջաններում, լայն կապեր ունի դաշնակ էլեմենտների հետ, մասնաւորապէս նախկին սկաուտների, հետզհետէ նրանց քաշում է դաշնակցական գործունէութեան մէջ: Բաւականին խորամանկ, զգոյշ, փորձուած, կոնսպիրատիւ դաշնակ է: Դաշնակցական գործունէութիւնը տարել է հին ակտիւ դաշնակների միջոցով`մեր կողմից ջախջախուած, որոնք խմբակային մշակուած «ակտիւիստներով»` Յովհաննիսեան Աւետիս, Հէքիմեան Մկրտիչ[10], եւ այլք: Հանդիսանալով ղեկավարը արտասհամանի հետ կապեր պահող բաւականին քօղարկուած դաշնակցական կետնրոնի, գործում է շատ զգոյշ: Ունի մի շարք դաշնակ ազգականներ ինչպէս Փարիզում, այնպէս էլ այլ կապիտալիստական երկրներում` Թուրքիայում, Ամերիկայում եւ այլն, որոնց հետ սիստեմատիկ նամակագրական կապ է պահպանում:

Քննութեամբ պարզուել է, որ այս տարուայ սկզբին, Իրանից եկել է խոշոր դաշնակի կինը Մամբրէ Վարսիկը, ով նրա տանն է մնացել եւ հակայեղափոխական զրոյցներին մասնակցել է Յովհաննիսեան Աւետիսը(մեր կողմից բռնուած), վարել են հակայեղափոխական բնոյթի զրոյցներ, հետաքրքրուել են դաշնակ էմիգրանտների ճակատագրով(բառը չի հասկացւում) Իրանում գտնուող Մուրուք Կարոյով(յայտնի դաշնակ խմբապետ, անլեգալ անցել է Իրանի սահմանը 1925թուին) եւ ուրիշներով:

Շարադրուածը հաստատուել է Հայկազեան Ցոլակ, Յովհաննիսեան Աւետիսի(այս գործով մեղադրուող), Փիրղալամեան Հայկի, Կարապետեան Աբրահամի, Հէքիմեան Մկրտիչի եւ մեղադրեալի` Վարդուշ Չերազ Ալեքսանովնայի մասնակի խոստովանութեամբ:

Որոշեց. Հետաքննուող գործ N1470 Չերազ Վարդուշ Ալեքսանովնայի մեղադրանքով ուղարկել ՆԿՎԴ եռեակի քննութեանը:

ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ

(թարգմանուած ռուսերէն):

Վարդանոյշի կալանաւորման օրդերը

Վարդանոյշի կալանաւորման օրդերը

Բիւրակն Չերազ.

Ախր Հայաստանը մամայիս զգուշացրեց: Հայաստանը որբերից էր եղել, ԿԳԲ-ում մեքենագրուհի էր աշխատում, լաւ յիշում եմ էդ օրը, գիշերով գաղտնի, որ ոչ ոք չտեսնի, էկաւ մեր տուն, Վարդանոյշ քոյրիկ, ասեց, փախի էստեղից քեզ բռնելու են: Մամաս բանի տեղ չդրեց`ի՞նչ եմ արել որ բռնեն, ասեց:

-Մամ, գիտե՞ս մեղադրականում գրուած է թէ մամադ դաշնակցական ժողովներ է արել։

– Մամայիս ընկերուհու աղջիկը` Բեբեկը ընկերուհի ունէր ԿԳԲ-ում` Նորան: Բեբեկին խնդրեցի, ասի`ինչ կը լինի Նորային հարցրու` ինչի՞ են մամայիս տարել: Հարցրել էր, էկաւ ասեց` Բիւրակ, մամադ ձեր նկուղում դաշնակցական գաղտնի ժողովներ է կազմակերպել: Ի՞նչ ժողով, մեր նկուղը աւերակ տեղ է, մի երկու թթու է դրուած, էնտեղ մարդ չի տեղաւորուի,-ասեցի,- Ուրեմն, տանն են արել,- Մեր տանը ոչ մի ժողով չի եղել, մէկ-մէկ հիւրեր էին գալիս, նստում կարտ էին խաղում:

Դեկտեմբերի 26

«ՆԿՎԴ Հայկական ՍՍՀ եռեակի որոշումից քաղուածք.

Լսեցին

Հայկ ՍՍՀ ԺԿՆԳ (ՆԿՎԴ-ի) Լենքաղբաժնի N 1470, մեղադրականը Չերազ Վարդուշ Ալեքսանովնայի, ծնուած 1895թ., Լենինականի բնակիչ, խոշոր առեւտրականի ընտանիքից:

Մեղադրւում է նրանում, որ լինելով դաշնակցական կազմակերպութեան ակտիւ անդամ, կապ է պահպանել արտասհամանեան բիւրոյի հետ: Ամուսինը գնդակահարուած է որպէս Հայաստանում սկաուտական կազմակերպութեան ղեկավար, զբաղւում էր դաշնակցութեան կազմակերպութեան համար նոր անդամներ հաւաքագրելով: Կապուած էր Իրանի հետ, որտեղից նրա մօտ եկել է կապի համար խոշոր դաշնակի կին: Կապ էր պահում արտասահմանեան դաշնակների հետ:

որոշեցին

Չերազ Վարդանոյշ Ալեքսանովնային` ԳՆԴԱԿԱՀԱՐԵԼ, նրան պատկանող գոյքը առգրաւել:

(թարգմանուած ռուսերէն)

Գնդակահարութեան որոշումը

Գնդակահարութեան որոշումը

Բիւրակն Չերազը տասը տարեկան. այն փոքրիկ աղջիկը ու ծեր տատիկը իրար ձեռ բռնած:

Տասը տարեկան աղջիկ տատիս հետ ընկած բանտից Չէկայ, Չէկայից բանտ որ մամայիս ուտելիք հասցնեմ: Գնում էի բանտ, հերթ էի կանգնում, հերթս հասնում էր, ասում էին` էստեղ էդպիսի մարդ չկայ, գնացէք չէկա, գնում էի չէկա, հերթս հասնում էր, ասում էին` էստեղ չի: Էդպէս էլ չկարողացայ մօրս որեւէ բան հասցնել:

Երկու ամիս ուշացումով մօրիցս բացիկ ստացայ` խնդրում էր տաք հագուստ: Գնացինք բանտ, ասացին, որ այլեւս նա Լենինականում չի: Իմ բազմաթիւ դիմումներին պատասխանում էին, որ նա դատապարտուել է տասը տարուայ աքսորի` եռեակի կողմից, առանց նամակագրութեան իրաւունքի: Յետագայում Երեւանի բանտից ազատուած մի կնոջից լսեցի, որ նա սպանուել է Երեւանի բանտերից մէկում:

1938

Բյուրակն Չերազ

-Տասնմէկ տարեկան երեխա, գնացի ԿԳԲ-ի պետի տուն, տեղը ցոյց էին տուել, բարձրացայ երկրորդ հարկ, դուռը ծեծեցի, բացեցին: Հարցրի՝ մամաս ո՞ւր է, ինչո՞ւ եք տարել, ու սկսեցի լաց լինել: Նա բան չասեց, մռայլ նայում էր ինձ։ Ո՜նց էի նվաստացել։

Բիւրակն Անդրէասեան տասնմէկ տարեկան

Քեռուս կինը Լիզան վախեցաւ որ իմ ազգանունը մնայ Չերազ, Գիւմրիի զագսում ընկերուհի ունէր, որդեգրման թուղթ հանեց ու ինձ որդեգրեցին, ես դառա Բիւրակն Անդրէասեան Վարդգէսի:

Ապրիլ 24

Վարդանոյշի մոր՝ Իսկուհի Անդրեասեանի նամակը դստերն ու որդուն

Պոլիս

Սիրելի և անուշիկ զաւակներս Վարդանուշ, Վարդգէս, Լիզա:
Ասով մենք 5 նամակ եղաւ կը գրենք, բոլորն ալ անպատասխան կը մնայ: Ալ երեւակայեցեք, թէ մայր մը ինչ կըլայ: Լիզայ ճանս, անոնք չեն գրեր գոնէ դուն գրէ երկտող մը որ հանգիստ ըլանք մտահոգվելեն խելքիս պիտի գամ: Այսօր վաղը օգոստոս գուքայ տարի մը կըլայ, որ չեք գրեր: Համբերութիւնս հատաւ դիմանալ անկարելի է: Ողջութեան լուր մը գոնէ ուրիշ բան չեմ ուզեր: Աստուած հոգիս առնե ձեր վատ օրը չի տեսնեմ, Կը խորիմ թէ ողջ առողջ եք ամենդ ալ: Մենք ալ լաւ ենք ձեր կարօտին չենք դիմանար: Անհոգ եղեք սիրով կարօտով համբոյրներ ձեզ բոլորիտ Բիւրակիս ու Մանիկիս անհամար: Մայրիկն ալ շատ սիրով ու կարօտով համբոյրներ ունի:

Բոլորիտ սպասող նամակնուտ սրտահատոր մայրիկնիտ Իսկուհի Անդրեասեան
Դարձեալ կը խնդրեմ որ այս նամակս անպատասխան չի ձըգեք հիվանդ եք ինչ եք գրեցեք:

Աստուծոյ առաջեն չի պիտի փախչինք այսչափ:

iskuhi ev aleksan andreasianner

Վարդանոյշի մայրը և հայրը՝ Իսկուհի և Ալեքսան, Փարիզ

1939

Վարդգէս Անդրէասեանը ընտանիքով տեղափոխւում են Երեւան:

Բիւրակն Անդրէասեան տասներկու տարեկան

Երեւանում, հիմիկուայ Այգեստանի, Չարենցի փողոցի տեղը, մեծ այգիներ էին, այդտեղ Մուշեղ Խոռխոռունու տանը սենեակ էինք վարձել: Էդտեղից ոտքով գնում էի դպրոց` Շահումեան դպրոց: Ճանապարհին Ռոզա Ուլիբէկեանին էի հանդիպում, նոյն դասարանում էինք սովորում, իրար հետ գնում էինք դասի: Նրա հայրն էլ էր գնդակահարուած: Վայ, որտեղ էին ապրում խեղճերը, տունը մի կիսանկուղային պատշգամբ էր, նեղ, որ մի թախտ էր դրած վրան մեր ու աղջիկ քնում էին միասին, ու մի պահարան, մէջը շորերը: Նրանց էլ տնից հանել գցել էին դուրս:

1941

Բիւրակն Անդրէասեանը տասնչորս տարեկան

Տատիկս Խոռխոռունու տան մեր սենեակում մահացաւ: Մինչեւ տատիկիս շունչը փչելը ես կողքը նստած եմ եղել: Հարեւանուհին եկաւ, նայեց, տեսաւ էլ տատիկս չկայ, ինձ ուզեց տանի իրանց տուն, չթողեցի, զօռով ուզում էին տանեն, չէի գնում` ես տատիկիս չեմ թողնելու, լացում էի: Էդպէս տատիկս գնաց, խեղճ ու կրակ տատիկիս էրկու հոգի` Համբարձում ձեաձեան Վարդգէս Անդրէասեանի հետ միասին տարան թաղեցին տատիկիս: Ոչ ոք չկար, գերեզմանն էլ կորաւ գնաց: Խեղճ տատիկս:

1939-1949

Բիւրակն Անդրէասեանի պատանեկութիւն ու երիտասարդութիւնը

Տատիկս միշտ վիճում էր Լիզայի հետ` ինչ ես ուզում էդ աղջկանից, նա էլ գոռում էր` ինչ ես երես տալիս դրան: Ես էլ ինձ միշտ մեղաւոր էի զգում, տան պատերին կպչելով մեղաւոր, թէ հիմա մի բան կ’անեմ վրաս կը խօսան:

Դպրոցում ինձ սիրում էին փայփայում էին, գալիս էի տուն, նեղված էի: Ժամանակ էլ չունէի դաս սովորելու, անըդնդհատ գործ էի անում, աղբիւրը հեռո՜ւ, ջուր էի կրում որ լուացք անեմ, յետոյ էլի կրում էի որ էրեխեքին լողացնեմ: Մեր տանիքն էլ հարթ-հարթ էր, անձրեւային եղանակներին կաթում էր, գետինը հողից էր, մտնում էինք սեղանի տակ, որ չթրջուենք ցեխոտուենք: Իսկ ձմեռն էլ կտուրի ձիւնը ես էի թափում, տունն էլ ես էի ռեմոնտ անում, էն ժամանակ կրով էին ռեմոնտ անում, ձեռքերս կրից բորբոքւում էին:

Պահ էի ման գալիս, որ գիրք կարդամ, էդ էլ կատաղացնում էր քեռուս կնոջը` Լիզային, գիրքը առնում էր ձեռիցս շպրտում` գնա տես էրեխեն չիշիկ է արել, տակը փոխի:

էրեխեքին միշտ խնամում էի, Լիզան բուֆէտիչիկ էր աշխատում արուեստի կենտրոն, ես առաջին հերթ էի սովորում, փոխեցին երկրոդ հերթ որ ես Արեսին գրկած տանեմ էդ բուֆէտ, Գնունու վրայի նախկին ԿԳԲ-ի շէնքում, տանում էի, կուրծք էր տալիս, կերակրում էր, յետ էի բերում տուն:

Հերթեր էին մշտապէս, ամէն ինչի հերթ, ժամեր տեւող հերթեր, ես էլ գնում կանգնում էի, մէկ-մէկ էլ ինձ չէր հասնում հաց, կամ էլ դուրս էին անում հերթից, տխուր տրտում տուն էի գալիս, գոռում էր վրաս` քեզ նմանները տուն են պահում, դմբոյի մէկն ես:

1940. Բիւրակնը քեռու դստրերի՝ Նունիկի և Մինուշի հետ

1940. Բիւրակնը քեռու դստրերի՝ Նունիկի և Մինուշի հետ

Մօրեղբայրս սարսափելի խիստ էր իմ նկատմամբ, սարսափելի: Ես էլ սուսիկ-փուսիկ աշխարհից բէխաբար աղջիկ եմ, ըսկի չգիտեմ տղայ- աղջիկ յարաբերութիւնը ինչ է, ես ի՞նչ իմանամ: Վոյնիչի «Բոռն» էի կարդացել, մեր դասարանում Վառուժան Վասիլեան կար, որ իմացաւ «Բոռը» կայ մեր տանը, գժուեց, ասեց՝ կը տաս՞ կարդամ: Ասի` ի հարկէ կը տամ: էկաւ մեր տուն, գիրքը տուեցի, խնդրեցի որ շուտ վերադարձնի: Մէկ էլ Մօրեղբայրս տուն է գալիս, կինը ականջին ինչ որ բան է փսփսում: Տեսնեմ Վարդգէսը գնացել գրադարակների մէջ նայում է` էս որտե՞ղ է «Բոռը»,-հարցնում է, – պէտք ա, չեմ գտնում, ինչ որ մէկին ես տուե՞լ Բիւրակ: Հա, ասեցի, մեր դասարանի Վառուժանը խնդրեց, տուեցի, ասեցի շուտով կը վերադարձնի: Արդէն սկսել ես տղայ խաղցնել՞ ախչի ու շըրխկ, շըրխկ երեսիս: Իսկ որ իմացաւ որ Ռաֆայէլ Իշխանեան կայ, հետը մտերմութիւն եմ անում, ներս մտաւ, գոռաց` ո՞վ է էդ Ռաֆիկը: Վախից տակս չիշիկ արեցի:

Սիրում էի պարել, մեզ մօտ էր պիոնէր պալատը, էրկու քայլ, խնդրեցի որ գնամ պարի, չթողեցին,ասին էնտեղ գնացողները լաւ էրեխեք չեն:

11-22 տարեկան ապրեցի հետները, կեանքիս լաւագոյն տարիները, պատանեկութեան ու երիտասարդութեան տարիներ, ամէն ինչից զրկուած ոչ իրաւունք ունէի կինօ գնամ, ոչ թատրոն, ընկերներս գնում էին Փափազեան էին տեսնում, Արուս Ոսկանեան, ես զրկուած էի, չէին թողնում, իսկ ես ինչքա՜ն էի ուզում: Մի երկու անգամ գաղտնի կինօ գնացել եմ:

Բայց հէնց ակնարկեցին դպրոցից հանել, ապստամբեցի: Պատերազմ էր, Վարդգէս Անդրէասեանին տարել էին բանակ, Բաքւում շինբատալիոնում էր ծառայում: Մուշեղ Խոռխոռունին մի մեքենայ էր առել, սուիտր էր գործում, քեռուս կինն էլ, սուիտրները կարում էր, ես էլ հատ էի հաւաքում, խոտաններն էի ուղղում, փող էինք աշխատում որ էրեխեքին պահենք: Երեք երեխայ կար տանը` երկու աղջիկ մի տղայ: Մի անգամ Մուշեղ Խոռխոռունին սկսեց ինձ խօսացնել, որ էդքան կարդում ես դու գիտե՞ս, թէ հայերի թշնամիները ովքեր են: Ես էլ փոքր աղջիկ եմ, դեսից-դենից լսած բաներ ունեմ, Րաֆֆի կարդացել էի արդէն: Ասի`գիտեմ` թուրքերն ու ռուսներն են մեր թշնամիները: Մուշեղ Խոռոխռունին նայեց Լիզային` էդ աղջիկը փիլիսոփայ պիտի չդառնայ, աղջիկ փիլիոսփայ ոչ մէկին պէտք չի, դրան հանի դպրոցից: Ասեց ու դուրս էկաւ: Լիզան էլ ինձ ասեց` հըը, տեսնո՞ւմ ես, Մուշեղ ձեաձեան ասում է, որ քեզ դպրոցից հանեմ, որ դու մենակ տան գործ անես: Մատս տնկեցի ու սպառնալով ասեցի` դպրոցիս չկպչէք, դպրոցիս չկպչէք:

Բայց երբ, երեւի 1940-ին էր, Բաքուից Շուշանիկ մայրիկը եկաւ, որ ինձ տանի Բաքու, Վադգէսը ասեց որ ինքը առանց ինձ ապրել չի կարող: Երեւի լաւն էլ էդ էր, թէ չէ Բաքուն տեսանք ինչ եղաւ:

1947

1944-1949

Բիւրակն Անդրէասեանը Համալսարանի Բանասիրական ֆակուլտէտի եւրոպական բաժնի ուսանող

rozayi het

Բիւրակն և Ռոզա Ուլիբեկեան

1949

Բիւրակն Անդրէասեանի ամուսնութիւնը.

Ռաֆիկի մօրաքոյրը` Մօքիրը իր տղայի` Ձիկայի հետ եկան ու երեք ընկերուհիներս` Լիդա Խուդոյեանը, Նորա Զիլֆեանը, Ռոզա Ուլիբէկեանը: Լիզան տօլմայ էր էփել, տօլման կերան, յետոյ դուրս եկանք, ամէն մէկը իր տուն գնաց, ես էլ տրամուայ նստեցի ու եկայ Ռաֆայէլ Իշխանեանի տուն: Սա իմ ամուսնութիւնն էր, ոչ մի նուէր չեմ ստացել, միայն ընկերուհիներս մի թէյնիկ նուիրեցին ու մի հայելի:

1951

Բիւրակն Անդրէասեանը 24 տարեկան.

Երբ աղջիկս ծնուեց, բերեցին, միանգամից ասեցի` Վարդանոյշ պիտի անունը լինի, մի չտեսնուած բան զգացի, որ չեմ կարող բացատրել:

Անձնագրում Վարդանոյշ է: Բայց Վարդանոյշ ո՜նց կը լինի, Վարդուհի սարքեց: Երբ գնում է Փարիզ, Վազգէն քեռիս լաւ ջղայնանում է` Վարդուհին ո՞րն է, քո անունը Վարդանոյշ են դրել, քրոջս անունը Վարդանոյշ է:

Ծանօթներ էին հանդիպում` Վարդանո՞ւշ ես դրել աղջկադ անունը, էլ ուրիշ անուն չկա՞ր: Բա ի՞նչ դնէի, էսմերալդա՞:

1951. Ռաֆայէլ և Բիւրակն

1951. Ռաֆայէլ և Բիւրակն

1955

Բիւրակն Անդրէասեանը 28 տարեկան.

Աւոն որ ծնուեց, ես թողեցի հօրդ, որ ինքը դնի: Ինքը ուրիշ անուն էր ուզում, որոշել էր Յովհաննէս դնել: Ճամփին ընկերոջն է հանդիպում` Շահազիզեան Ալբէրտին` Աշտարակցի, էս ո՞ւր ես գնում: Բա գնում եմ տղայիս անուն դնեմ: Եաա՜, ի՞նչ անուն ես դնում:, Յովհաննէս: Յովհաննե՞ս, հօրդ անո՞ւնն է: Չէ, ասում է, հօրս անունը չի: Բա հօրդ անունը ի՞նչ է: Աւետիս[11]: Բա ինչի՞ ես ուրիշ անուն դնում, հօրդ անունը դիր, ամօթ է: Ու որոշում է Աւետիք դնել:

1957. Ավետիքի և Վարդանւյշի հետ

1957. Ավետիքի և Վարդանւյշի հետ

1964

Բիւրակն Անդրէասեանը 37 տարեկան.

Իսկ որ դու ծնուեցիր, ես որոշեցի անունդ՝ Վահան: Չերազը հերդ կպցրեց: Ես դէմ էի, մտածում էի կարող է քեզ դուր չգայ, չլսեց, նոյնիսկ չէին ուզում դնեն, գնաց Զագսի պետի մօտ:

(անձնագրով անունս՝ Վահանչերազ է)

1961

Բիւրակն Անդրեասեան

Աղջկաս գլանները բորբոքուել էին, ու բարդութիւններ էր տուել, ռեւմատիզմ էր սկսւում: Պէտք էր վիրահատել, բայց արիւնը վատ էր մակարդւում, վիրահատութիւնը ձգձգւում էր: Մի ամիս գազարի հիւթ եմ տուել, որ արիւնը թանձրանայ:

Վիրահատութեան օրը մէկ էլ միջանցքում ինձ մօտեցաւ Եսայեան Յասմիկը` ուրախ-ուրախ, վայ Բիւրակ ջան, էստեղ ի՞նչ ես անում: Նայում եմ սառը, ասում եմ` ես ձեզ չեմ ճանաչում: Ո՞նց թէ Բիւրակ ջան, ես ձեր դասարանի Եսայեան Յասմիկն եմ: Ասի` միեւնոյն է, ես ձեզ չեմ ճանաչում: Վաայ, էդ ոնց, որ մոռացել էք,- ասեց: Հա, ասի, ես ձեզ չեմ յիշում:

Հիւանդանոցում ինձ չթողեցին աղջկաս մօտ մնալ, միայն մինչեւ եօթ տարեկան երեխաների մօտ էին թողնում որ ծնողները մնան, իսկ աղջիկս տասն էր:

Վիրահատելուց յետոյ երեկոյեան Վարդուշիկը հանգիստ չի պառկում, վեր է կենում, սկսում է քայլել, ու քանի որ արիւնը վատ էր մակարդւում, ուժեղ արիւնահոսութիւն է սկսւում: Յաջորդ օրը, եկայ, բոլորը սարսափած ինձ նայեցին, խելքս գնաց: Մտայ հիւանդասենեակ, աղջիկս կիսամեռ պառկած է, գունատ, ձեռքերը անգամ շարժել չի կարողանում: Ու ինձ թուլյլ տուեցին, որ մի քանի օր մօտը մնամ-խնամեմ:

Յաջորդ օրը Վարդուշիկը ինձ հարցրեց` էն կինը ո՞վ էր որ մօտեցաւ քեզ, ասեցիր` ձեզ չեմ ճանաչում: Վաղուցուայ բան է,-ասեցի,- մեր դասարանից է եղել, չուզեցի հետը խօսել: Գիտե՞ս, վիրահատութեան ժամանակ անընդհատ կանգնած էր մօտս, յետոյ որ արիւնահոսութիւնը սկսուեց, ինքը խառնուեց իրար, մարդիկ կանչեց, որ ինձ փրկեն, յետոյ կողքս նստել էր երկար ժամանակ ու խնամում էր:

1958

Հոկտեմբեր 27

«Գաղտնի: Որոշում Հայաստանի ՍՍՌ գերագոյն դատարան.

Քննեց դատական նիստում ՀՍՍՌ դատախազի տեղակալի բողոքը ՀՀՍՌ ՆԳԿ-ի նախկին եռեակի 26/12 1937թ. որոշման դէմ, որով պատժի առաւելագոյն չափի գնդակահարութեան է դատապարտուել` Վարդանոյշ Ալեքսանի Չերազը 1895 թ. ծնուած, Թուրքիայում, բնակւում էր Լենինականում, հայ…

Չերազի գործը քննուել է օրէնքի պահանջների կոպիտ խախտումներով, նրա կալանքը դատախազի կողմից չի թոյլատրուած, մեղադրանք չի առաջադրուած, գործը չի ծանօթացուած, թարգմանիչներ չեն հրաւիրուած, օպերատիւ տեղեկութիւնների իսկութիւնը հաւատ չի ներշնչում:

Այսպիսով գործի եւ լրացուցիչ քննութեան տուեալներով Չերազին առաջադրուած մեղադրանքները չեն հիմնաւորուած:

Դատական կոլեգիան որոշեց գործը ըստ մեղադրանքի Վարդանոյշ Չերազի կարճել յանցանքն չապացուցուած լինելու պատճառով:

1962

Բիւրակն Անդրէասեան

Մամաս հաշուապահ էր, վերջին տեղը որ աշխատել էր, հացի գործարանն էր եղել: Երբ արդարացրին վերջին երեք ամսուայ աշխատավարձերը տուեցին: ճիշտն ասած, չէի ուզում վերցնեմ, յետոյ մտածեցի` այ մարդ, մօրս կողմից իրա թոռնիկին մի նուէր անեմ: Աւոն եօթ տարեկան էր, դպրոց էր ընդունուելու, ու էդ փողով Աւոյի հետ գնացինք Լենինգրադ:

1968

Բիւրակն Անդրէասեանը 41 տարեկան.

Մօրեղբայրս` Վազգէն Անդրէասեանը ինձ Ֆրանսիա հրաւիրեց, ժէկից տեղեկանք պիտի տանէի թոյլտուութեան համար: Մտնում եմ ԺԷԿ, տեսնեմ Նուարդ Եսայեանը նստած է` կապոյտ խոշոր աչքերով: Ոտքերս թուլացան: Տեղեկանքը դո՞ւք էք տալու: Այո: Կնքեց տեղեկանքը, վերցրի ու հարցրեցի` ներեցէք, ձեր անունը Նուարդ Եսայեա՞ն է: Այո,-ասեց,- ինձ որտեղի՞ց գիտէք: Ես ձեզ յիշում եմ 1937թ. մի մռայլ օր, դուք եկաք մեր տուն եւ մեր տունը քանդեցիք, ու չգիտեմ թէ ինչպէս եմ դուրս եկել , ոտքերս դողալով, մի կերպ ինձ դուրս գցեցի:

Փարիզ. ձախից՝ Շուշանիկ, Գեղուհի և Արամ Դեդեաններ, Բիւրակն, Ժիրայր Դեդեան, Վազգէն Անդրեասեան

Փարիզ. ձախից՝ Շուշանիկ, Գեղուհի և Արամ Դեդեաններ, Բիւրակն, Ժիրայր Դեդեան, Վազգէն Անդրեասեան

1974

1974, Նիւ Յորք. Գաբրիէլ Մաճառեանի և նրա տիկնոջ հետ

1974, Նիւ Յորք. Գաբրիէլ Մաճառեանի և նրա տիկնոջ հետ

1979

եղբայրս, մայրս, ես, հայրս

եղբայրս, մայրս, ես, հայրս

2007

2006-ին Ազգային անվտանգութեան ծառայութիւն էի դիմել ստանալու համար Վարդանոյշ Չերազի գործը, սակայն մերժում ստացայ եւ մի նամակ որ 1937թ. սեպտեմբերի 7-ին ձերբակալուել է դաշնակցական կուսակցութեան անդամ լինելու համար, ՆԳԺԿ Եռեակի խորհրդակցութեան 1937 թուի դեկտեմբերի 26-ի թիւ 57 որոշումով Վ. Չերազը դատապարտուել է պատժի առաւելագոյն չափի` գնդակահարութեան: ՀՍՍՀ գերագոյն դատարանի քրէական գործերի դատական կոլեգիայի 27.10.58 թուի թիւ 5/766 որոշումով բեկանուել է Եռեակի որոշումը եւ գործը կարճուել յանցանքը ապացուցուած չլինելու պատճառով:

Սակայն այդ թուղթը ինձ չէր բաւարարում: Իմ բարեկամներից մէկը ԱԱԾ-ի պետին ծանօթ էր, միջնոդեց եւ տատիս գործի պատճէնները տուեցին ինձ: Վարդանոյշ Չերազի գործը դժուարընթեռնելի եօթ փաստաթուղթ է: 1949-ին ԿԳԲ-ի մօտով անցնող Գետառ գետը հեղեղել էր, լցուել ԿԳԲ-ի արխիւներ եւ վնասել մեծ թուով փաստաթղթեր, որոնց մէջ տատիս գործը: Պահպանուած թղթերը ձեռագրով էջագրուած են, ամենամեծ էջագիրը 84-ն է: Ուրեմն, տատիս գործը առնուազն 84 էջ է եղել: Պահպանուած են Խուզարկութեան օրդերը թուագրուած 7 հոկտեմբեր 1937թ., խուզարկութեան արձանագրութիւնը, մեղադրական եզրակացութիւնը, գնդակահարութեան որոշման արձանագրութիւնը, Գետառի հեղեղման պատճառով ոչնչացուած փաստաթղթերի մասին ակտը եւ միակ հայերէն փաստաթուղթը` գործը կարճելու, այսինքն Գերագոյն դատարանի արդարացման որոշումը թուագրուած 27 հոկտեմբերի 1958:

Մամաս ասում է, որ մինչեւ 80-ականներ երազում էր, որ մայրը, հնարաւոր է, չի գնդակահարուել, հաւանաբար սիբիրեան աքսորում է, գուցէ ամուսնացել է, երեխաներ ունի: Եւ ամբողջ կեանքը սպասել է, որ մի օր իր քոյրերն ու եղբայրները իրեն կը գտնեն: Եւ միայն այժմ մօրս երազները փլուեցին, երբ ես ԱԱԾ-ից ստացայ փաստաթուղթ, որ տատիս` Վարդանոյշ Անդրէասեանին, գնդակահարել են:

Թոռան, Վահանի դստեր հետ: Բիւրակն և Բիւրակն: 2000

2014

Բիւրակն Անդրէասեանը 87 տարեկան.

Մի քանի օր առաջ Վարդոն ասեց՝ ես սխալուել եմ, որ անունս Վարդուհի եմ դարձրել, Վարդանոյշ շատ լաւ անուն է, պիտի բոլորին ասեմ, որ սրանից յետոյ ինձ Վարդանոյշ ասեն: Ապշեցի-մնացի, էդ ո՞նց է փոխել միտքը, չգիտեմ:

2015

2015. Մանիկ Բոյաջեան Բիւրակն Անդրեասեան

88 տարվա ընկերութիւն. Մանիկ Բոյաջեան Բիւրակն Անդրեասեան


[1] Վարդանոյշի նամակները սկզբում դասական ուղղագրութեամբ են, ապա սովետական ուղղագրական ռեֆորմի ազդեցութեան տակ դառնում է խառն՝ տեղ-տեղ դասական, տեղ-տեղ սովետական: Հարազատ մնալու համար Վարդանոյշի լեզուվին, որոշեցի ամբողջ տեքստը դարձնել դասական ուղղագրությեամբ

[2] Շուշանիկ Տէր-Գրիգորեան, եղել է որբախնամ, Իգդիրում բացել է որբանոց, ապա որբերին տեղափոխել Սանահին: 1920-ին Ալեքսանդրապոլում եղել է որբանոցի կառավարիչ: Որբերը նրան անուանում էին Մայրիկ (Տեղեկութիւնը՝ «Հայկազունք», փետրուար 1991): Վարդանոյշ եւ Վահան Չերազների նամակներում Շուշանիկ Տէր-Գրիգորեանի մասին ասում են մամա, մայրիկ:

[3] Նօնօն՝ Վահան Չերազի հայրը Գասպար Չերազը(1850-1928), որ բնակւում էր Պոլսում

[4] Օրագիրն ամբողջութեամբ «Ընտանեկան ալբոմ. Վահան Չերազ» վավերագրական վիպակի մէջ, որ կհրատրակուի շուտով:

[5] Փինթոնը կամ Փիթը, Վահան Չերազի մտերիմ ընկերը, ում մասին ավելի մանրամասն «Ընտանեկան ալբոմ. Վահան Չերազ»-ում կլինի:

[6] Ծեր մանուկ, նկատի ունի իր նախորդ ամուսնու՝ Պողոս Զեննեանի եղբոր կինը՝ Նարդուհի Զեննեանը: Նամակներում նրան անուանում է հաճախ տատիկ:

[7] Հաւանաբար Գաբրիէլ Մաճառեանի մայրն է կամ էլ ուղղուած է Գաբրիէլ Մաճառեանին, քանի որ, ինչպէս վերը տեսանք, Վարդանոյշը Մաճառեանին նամակ է գրել:

[8] Աստղիկ և Սիրանոյշ Այվազեան քոյրեր:

[9] Անդրանիկ Անդրեաեան(1909-1996), սփյուռքահայ գրող, ապրում էր Լոս Անջելեսում« Վարդանոյշի հորեղբոր որդին է: 1936-ին մի խումբ գրողների հետ, որոնց մէջ Վիլիամ Սարոեանը, այցելում է Հայաստան, այդ մասին Վարդանոյշի հաջորդ նամակում:

[10] Աւետիս Յովհաննիսեանին և Մկրտիչ Հէքիմեանին նոյնպէս գնդակահարում են: Աւետիս հինգ զավակ ուներ չորս տղա մի աղջիկ: Այժմ ողջ են Արտոսը ով Հոլադնաիայում է և Երջանիկը, ով Մոսկուայում է դստեր մօտ: Մկրտիչը ունեցել է հինգ զավակ՝ երկու տղա երեք աղջիկ, այժմ ողջ է մի դուստրը՝ Մելինեն, այս տարի Երևանից տեղափոխվել է Մոսկուա:

[11] Հօրս հայրը՝ Աւետիս Կիրակոսեանը եղել է բօլշևիկ, նրան գնդակահարել են 1937-ին Թիֆլիսում:

Show Comments Hide Comments

One thought on ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ԱԼԲՈՄ ՎԱՐԴԱՆՈՅՇ

  1. […] Վահան Չերազի կնոջ մասին պատմող վավերագրությունը այստեղ՝ «Ընտանեկան Ալբոմ. Վարդանոյշ» […]

Leave a Reply

Your email address will not be published.