1. Առաջին ընթերցում

Անցյալ տարի Մարկ Նշանյանի թարգմանությամբ և ծանոթագրություններով Ինքնագիր գրական ակումբը մեր սեղանին դրեց Ֆրիդրիխ Նիցշեի «Der Antichrist. Fluch auf das Christenthum» գիրքը: Մարկ Նշանյանը գրքի վերնագիրը թարգմանել է՝ «Դերաքրիստոսը: Անէծք քրիստոնեութեան դէմ»: Նա նաև համալրել է գիրքը ընդարձակ ու հետաքրքիր մեկնաբանությամբ կամ էսսեով, որը կոչվում է «Ֆրիդրիխ Նիցչէ՝ վասն ինքնիշխանութեան»։ Նման գրքի հայտնվելը հայերենով նշանակալի հոգևոր իրադարձություն է, որի կողքով կարելի չէ անտարբեր անցնել. անհրաժեշտ է նաև շնորհակալություն հայտնել թարգմանչին՝ ոչ միայն բարեխիղճ աշխատանքի, այլև՝ հետաքրքիր ու բովանդակալից քննարկում սկսելու հնարավորության համար։

Սխալ կլինի կարծելը, թե հավատացյալ քրիստոնյա մարդուն պարտադիր դուր է գալիս այն ամենը, ինչ գրվում է ի գովք և ի պաշտպանություն քրիստոնեության և, նույնաբար, դուր չի գալիս այն ամենը, որ գրվում է ընդդեմ քրիստոնեության։ Քրիստոնեության դեմ որևիցե ընդվզում կարող է շատ բան բացահայտել, նույնիսկ առողջարար լինել հոգևոր կյանքի համար, մինչդեռ կաղապարված ու ինքնաբավ փառաբանումը տանում է լճացման։ Այդուհանդերձ՝ ինչ-որ վանող բան կա, գոնե ինձ համար, քրիստոնեության դեմ ուղղված հարձակումների մեծ մասի մեջ։ Դրանք գրեթե միշտ խնդրո առարկա կրոնը և հավատքը քննարկում են, մի տեսակ… դրսից։ Առանց նեղություն քաշելու հասկանալու համար հավատացյալի փորձառությունը, նրա հավատքը վերածելով կարծրացած դիրքորոշման, քարացած պատկերացումների, օրենքների և դոգմաների մի համախմբության, մոռանալով, որ հավատը նույնպես ճանապարհ է՝ ճանապարհ, որն անցնելիս մարդն ունենում է խիստ անհատական, ինտիմ հայտնագործություններ, մի խոսքով՝ դեն շպրտելով հավատացյալի կյանքի ողջ դինամիկան, ընթացքը, դրական բովանդակությունը և խեղելով ու հարմարեցնելով այդ կյանքը սեփական քննադատական մղմանը ձեռնտու ինչ-որ կարծրատիպերի։ Արդյունքում ստացվում է, որ ոչ թե քրիստոնեությունն են քննադատում, այլ՝ այն քիմեռը, որն իրենք են ստեղծել և մկրտել այդ անվամբ։

Նիցշեն, իր տաղանդով և խորանթափանցությամբ հանդերձ, նույնպես այստեղ շարժվում է տրորված արահետով։ «Դերաքրիստոսը», որոշակի իմաստով, էկլեկտիկ ստեղծագործություն է։ Զարմացնում է նախ և առաջ հեղինակի կամքը՝ ոչնչացնելու, հիմնիվեր ավիրելու քրիստոնեության բազմադարյա կառույցը, այնպես, որ քարը քարին չմնա։ Նույնիսկ ինչ-որ շտապողություն կա նրա շարադրանքի մեջ՝ երբեմն հապճեպության հասնող։ Խորունկ մտքերի, սրամիտ հայտնագործումների կողքին մեկ էլ հայտնվում են գռեհկության ու տափակության հասնող գրոհներ։ Բայց ընդհանուրի մեջ ընթերցվում է լավ մտածված ռազմավարություն և մարտավարություն։

Հիմնական միտքը, թերևս, նոր չէ՝ հայտնի է Նիցշեի մյուս ստեղծագործություններից։ Քրիստոնեությունը կեղծ, մոլորեցնող ուսմունք է։ Այն ստեղծել են թույլ, տկար, հիվանդ ու վախկոտ մարդիկ՝ սեփական թերությունները առաքինությունների վերածելու նպատակով։ Ստեղծել են մարդիկ, որոնց մեջ կյանքը թերի է, ախտաժետված է, մարդիկ, ովքեր ատում են կյանքն՝ իր իսկության մեջ, վախենում են կյանքից, նախընտրում են չգոյությունը։

«Աստուծոյ քրիստոնէական գաղափարը – Աստուած որպէս հիւանդներու աստուած, Աստուած որպէս սարդ, Աստուած որպէս ոգի – Աստուածայինի ամենէն աղաւաղուած գաղափարներէն մեկն է, որ երբեւիցէ տեսնուած է աշխարհի երեսին… Աստուծոյ միջոցավ՝ թշնամութեան հայտարարութիւն մը կեանքին, բնութեան, ապրելու կամքին դէմ»։ (էջ 36, 37) [1]

Իրական կյանքը ենթադրում է հիերարխիա, դասակարգում. հզորների ու գեղեցիկների կաստան իրենից վար ենթադրում է այդ թույլերի ու խեղվածների հոծ բազմությունը, և բոլոր առողջ վարդապետությունները նկատի ունեն նման բնական դասակարգումը։ Հավասարություն քարոզող քրիստոնեությունը իրականում կռիվ է բնության ու կյանքի դեմ, ստորին խավի վրեժն է, կուտակված ատելությունն ու թարախը, որն ի վերջո գլխիվայր է շրջում բոլոր արժեքները՝ կյանքն ու մահը փոխում է տեղերով, այլանդակը համարում է գեղեցիկ, վեհերոտ խոնարհությունը համարում է կրոնական սխրանք, լիարյուն ստեղծագործական կյանքից հրաժարումը՝ սրբություն։ Քրիստոնեությունն աղբանոցն է շպրտում քաղաքակրթության հիասքանչ նվաճումները, անտաղանդ ու ճղճիմ ստորին խավի՝ չանդալայի չափանիշներն է գլուխ կարգում բոլոր արժեքներին։ Ըմբոստացած այդ խավը լցվում է վրեժի ոգով ընդդեմ այն ամենի, որ բացառիկ է իր ուժով, գեղեցկությամբ, օժտվածությամբ, ընդդեմ առ կյանքն ու զորությունը եղած կամքի։

«Քրիստոնէութիւնը բոլոր գետնաքարշներուն ապստամբութիւնն է բարձրին դեմ. «ցածեր»ուն Աւետարանը կդարձնէ ցած…»։ (էջ 82)

«Քրիստոնէութեան խորը՝ կայ հիւանդներուն ոխը, առողջներուն դէմ, առողջութեան դեմ ուղղուած բնազդը։ Ո՛վ որ եւ ի՛նչ որ բարեկազմ էր, հպարտ էր, վեհանձն էր, ու ամէն բանէ առաջ՝ գեղեցկութի՛ւնը անհանդուրժելի էին անոր»։ (էջ 100, 101)

Այս կրոնը նաև խոցում ու թունավորում է լավագույն մարդկանց, կաթվածահար անում նրանց բնածին հակումները՝ մեղքի մտացածին գաղափարով։ Քրիստոնյան ունակ չէ ընկալելու աշխարհն՝ ինչպես որ կա. իրապաշտական բնազդի, ազնիվ գիտության փոխարեն նա առաջ է քաշում հավատը, վախենում է նայել աշխարհին բաց աչքերով, չի կոփում իր ոգին ճշմարտության հանդեպ խստաշունչ սիրո մեջ, այլ մխիթարվում ու խաբվում է անդենականի սին հույսերով։ Շարքային քրիստոնյան մեկն է, ով խոսում է սիրուց և ներումից, սակայն երեսպաշտորեն պահանջում է, որ բոլորն ունենան հենց միայն իրե՛ն հասու «առաքինությունները», իսկ այն ամենը, ինչ մատչելի չէ կամ խորթ է իրեն՝ Աստծո անունից մեղք է սեպում և դատապարտում գեհենի կրակներին։

Միանշանակ է, որ Նիցշեն նպատակ է դրել ջախջախելու քրիստոնեությունը, և առանց խորշանքի օգտվում է ձեռքի տակ եղած բոլոր միջոցներից: Քրիստոնեությունը մարդկության անեծքն ու դիրտն է, ցանկացած կրոն լավ է, քան քրիստոնեությունը.

«Մեր միջեւ ըսուած՝ ո՛չ իսկ արական են անոնք…: Երբ մահմետականութիւնը քրիստոնեութեան արհամարհանքով կը նայի, հազար անգամ իրաւունք ունի. մահեմտականութիւնը արական այրեր կ’ենթադրէ…»: (էջ 124)

Ուշագրավ է Նիցշեի համակրանքն, այս առթիվ, բուդդայականության հանդեպ: Բուդդայականությունը հին մշակույթի կրող, հազարամյակներով հղկված ու նրբացած ժողովրդի կրոնն է, որն այլևս գերբնական հույսեր չի տածում, հասել է զարգացման այն աստիճանին, երբ Աստված՝ որպես գերբնական էակ, որպես փրկիչ, լուծարվել է, պարզ ասած՝ աթեիզմին է հասել, և հետապնդում է մեն-մի պրակտիկ նպատակ՝ նվազագույնի հասցնել մարդու տառապանքն այս կյանքում, հնարավորինս մեղմել գոյության տհաճ ու ցավոտ հարվածները, առողջարար դիետա սահմանել հոգու և մարմնի համար: Բուդդայականությունը չի ցցում մեղքի գռեհիկ-քրիստոնեական գաղափարը, չի թունավորում մարդու խիղճը, հակառակը՝ փորձում է օգնել մարդուն իր ուժերի կարեցած չափով՝ մնալով հանդերձ ազնիվ ու անկեղծ: Հնդիկը, դարերի բովով անցած, չափազանց նրբազգաց է դարձել ցավի հանդեպ, մինչդեռ վայրի ու բարբարոս եվրոպացիները դեռ երկար ճամփա ունեն անցնելու այդ իմաստով: Հնդիկը մշակույթ և քաղաքակրթություն է ստեղծել.– քրիստոնյաները միայն ավիրել են,– ներսից՝ որդի նման կրծելով և թունավորելով,– վեհաշուք հռոմեական քաղաքակրթությունը:

«Բուդթայականութիւնը հարիւր անգամ աւելի իրապաշտ է քան քրիստոնէութիւնը,– որպես ժառանգ ստացած է հարցերը առարկայական ու պաղարիւն ձեւով դիմագրաւելու կարողութիւնը, հարիւրաւոր տարիներու վրայ երկարած փիլիսոփայական շարժումի մը շարունակութիւնն է, հոն «Աստուած» գաղափարը արդէն իսկ լուծուած էր, երբ աշխարհ եկած է ան: Բուդթայականութիւնը պատմութեան ցոյց տուած միակ իսկապէս դրապաշտ կրօնքն է, մինչեւ իսկ իր ճանաչումի տեսաբանութեամբ (խիստ երեւութապաշտ – ), չ’ըսեր «մեղանչումին դէմ պայքար», այլ իրականութեան իրավունքը յարգելով՝ «տառապանքին դէմ պայքար» »: (էջ 38)

Նիցշեն փայլուն ոճաբան է, միայն թե իր ոճաբանական հնարքներն այստեղ կիրառում է ոչ այնքան պատվաբեր ձևով: Անուշադիր ընթերցողը, թերևս, չի էլ նկատի, թե ոնց է Նիցշեն իր քթից բռնած պտտեցնում փակ շրջանով: Այն ամենը, ինչ նա գերազանց ու վսեմ է հայտարարում մյուս կրոնների մեջ, քրիստոնեության մեջ հռչակում է կեղտ ու այլանդակություն: Այս հատվածում հանկարծ հիշում է, որ ինքը պոզիտիվիստ (դրապաշտ) է և փառաբանում իրականության անվերապահ ընդունումն ու հնազանդությունը դրան: Մեկ այլ տեղ կսկսի անիծել չոր դրապաշտությունը և գովերգել դիոնիսոսյան կենսուրախ պարը: Այս հատվածում նա սքանչանում է բացահայտ ոչնչապաշտության վրա հիմնված բուդդայականությամբ, մինչդեռ ընդամենը երկու էջ առաջ նշում էր, որ քրիստոնեությունն էլ, ապրելով իր դարը, հասել է Աստծո վերացարկման և ոչնչացման այդ նույն աստիճանին.

«… այսուհետեւ այլակերպուած է ա՛լ աւելի անգայտ, ա՛լ աւելի տժգոյն էակի մը, եղած է «իտէալ», եղած է «զուտ ոգի», եղած է «absolutum», Բացարձակ, եղած է «ինքնին իր»…: Աստուծոյ մը անկումը. Աստուած դարձած է «ինքնին իր»…»: (էջ 36)

Քրիստոնեությունն, ուրեմն, կյանքից փախչող, կյանքի դրական լիությունը հերքող հիվանդների ու վախկոտների ստեղծած կրոնն է: Իսկ բուդդայականությունը, որն, ըստ նրա իսկ խոսքերի, կյանքի ցավն ու տառապանքը փարատող ոչնչապաշտական կրոն է, վսեմ է ու առողջարար: Եթե քրիստոնեությո՛ւնն է մարդկանց դասակարգում փրկվածների ու կործանվածների, այլև՝ դասակարգում ըստ սրբության աստիճանների,– դա ոխակալությունից բխող կեղծիք է: Երբ բուդդայականությունն է դասակարգում ըստ կաստաների՝ դա կյանքի սրբազան օրենքն է: Երբ քրիստոնեական ս. Գիրքն է, Ժողովողի շուրթերով, ասում, որ այս կյանքում ամեն բան ունայնություն է և սրտի տառապանք, ապա դա կյանքից վախեցած հիվանդների ճղճիմ զրպարտություն է. երբ նո՛ւյնն ասում է բուդդայականությունը – դա կյանքի տառապանքը մեղմելու ազնվական մղում է:

59-րդ էջում կարդում ենք.

«Եպիկուր՝ տիպային décadent մը. իմ կողմէս որպէս այդ ճանչցուած առաջին անգամ ըլլալով:– Տառապելէ, մինչեւ իսկ անհունապէս փոքր ցաւէ մը վախնալը – ուրիշ ինչպէ՞ս կրնար վերջանալ եթէ ոչ սէր քարոզող կրօնքով մը…»:

Այսինքն՝ քրիստոնեությամբ: Զարմանալի հարցադրում… մնում է բացականչել՝ վա՛հ, մի՞թե պարզ չէ, թե «ուրիշ ինչպե՞ս» – բուդդայականությամբ: Եթե խորամուխ լինենք Նիցշեի մինչ այդ ասածների մեջ, ապա ճիշտ պատասխանը ոչ թե «սեր քարոզող կրոնն» է, այլ՝ տառապանքից խուսափելու կրոնը, բուդդայականությունը:

«Բուդթայի ուսմունքին մէջ, եսասիրութիւնը դարձած է պարտականութիւն. «միայն մէկ բան անհրաժեշտ է», «Ինչպէ՞ս դուն պիտի խոյս տաս տառապանքէն» »: (էջ 40)

Ամեն բան, ցանկացած զենք, ցանկացած՝ նույնիսկ ցնորական միտք, Նիցշեի համար պիտանի է քրիստոնեության դեմ կռիվ տալու համար, և փույթ չէ, որ մի քանի էջ առաջ նա լրիվ հակառակն էր պնդում:

«Քրիստոնէական է ոգիին նկատմամբ, ոգիի հպարտութեան, արիութեան, ազատութեան նկատմամբ ատելութիւնը. քրիստոնէական է զգայարանքներուն դէմ, զգայարանքներու հաճոյքին, ընդհանուր առմամբ վայելքին դէմ ատելութիւնը…»: (էջ 42)

Նոր Կտակարանում միայն մեկ հատիկ պատվարժան կերպար կա՝ Պիղատոսը, և միակ արժեքավոր խոսքը նրա հարց-պատասխանն է՝ նետված դատապարտյալ Հիսուսին. «Ի՞նչ է ճշմարտությունը» (էջ 91):

Սակայն ոճաբանական այս կարկատաններն, իհարկե, բավարար չեն. Նիցշեն լավ մտածված ռազմավարություն ունի, և բուդդայականության գովքն՝ ընդդեմ քրիստոնեության, կոչված է ընդամենը ոտքի տեղ պատրաստելու հետագա քայլերի համար: Այնուհետև նա խոսում է հրեության և քահանաների մասին: Հրեաները ժամանակին առողջ ժողովուրդ էին, ունեին իրենց ժողովրդական աստվածը, որն օրհնում, այլ ոչ թե անիծում էր կյանքը, բարեբեր անձրևներ էր ուղարկում, ապահովում էր ժողովրդական ուժերի լիությունը: Հետո, պատմական հանգամանքների՝ ձախողումների, ջարդերի, նեղությունների և հալածանքների բերումով, տեղի ունեցավ եզակի մի բան: Հրեաները գլխիվայր շրջեցին իրենց կրոնը, դարձան դեկադենտներ, կյանքն անիծողներ, կյանքից խորշողներ: Սակայն դա ընդամենը խորամանկ քայլ էր, որն ուղղված էր միայն արտաքին աշխարհի դեմ՝ այն բոլորի, ինչը որ հրեական չէ, հրեա չէ: Հրեան աշխարհը բաժանում է պիղծի և սուրբի. բույսերը, միջատները, կենդանիները, տարվա օրերն ու ամիսները, հագուստը, դաշտանային և ոչ դաշտանային շրջանը և այլն: Խորքում, սակայն, սա մեկ բան էր նշանակում.– սուրբ է այն ամենը, ինչ հրեական է, և պիղծ է մնացյալ ամեն ինչ:

Ինքնապաշտպանության այս հոգեբանական հնարքը, այդուհանդերձ, ճակատագրական շրջադարձ է դառնում, քանի որ առաջ է գալիս քահանայական դասը՝ նրանք, ովքեր օրհնելով սրբագործում են, ովքեր զատում են պիղծն ու սուրբը, և նաև՝ իրենք իրենց համար փեշակ են սարքում դրանից.

«Հրէութեան ինչպէս քրիստոնէութեան մօտ իշխանութեան ձգտող մարդկային տեսակին համար՝ անկումայնութիւնը վարդապետական-քահանայական ձեւակերպութիւն մըն է, միջոց մը միայն. այդ տեսակի մարդիկ կենսական շահագրգռութիւն մը ունին մարդկութիւնը հիւանդացնելու եւ «բարի» ու «չար», «իրաւ» և «սուտ», «ճշմարիտ» և «սխալ» յղացքները կեանքի նկատմամբ վտանգաւոր ու աշխարհի նկատմամբ զրպարտիչ կերպով շրջափոխելու»: (էջ 48)

26-րդ պարբերությունն ամբողջությամբ նվիրված է քահանաների կեղծավորությունը պախարակելուն: Ինձ թվաց, տողերի արանքում, որ Նիցշեն ջերմ զգացմունքներ ունի մարգարեների հանդեպ (ի վերջո, մարգարեներն էլ էին դրանով զբաղվում). մյուս կողմից՝ չէ՞ որ մարգարեն ու քահանան միաժամանակյա իրողություններ էին, հենց սկզբից՝ Մովսեսն ու Ահարոնը: Նիցշեն մարգարեների մասին համարյա բառ չի ասում, քանի որ հստակ գիտակցում է, որ քրիստոնեությունը՝ առաքելական թղթերը, Հովհաննու Հայտնությունը,– հենց մարգարեական ավանդույթի և ոգու շարունակությունն են: Հինկտակարանյան մարգարեությունների և Դավթի սաղմոսների մասին այդ լռումը իրականում շատ ավելի նենգամիտ արարք է, քան կարող է թվալ…

Նիցշեի ծրագիրն, այս կետից սկսած, պարզ է դառնում. նա նախ սևացնում է հրեությունը՝ որպես դեկադենտություն, որպես կյանքը զրպարտող, պիղծ հռչակող մի աշխարհընկալում, որպես կովի միս ուտող ցմփոր քահանայի կեղծավորություն, իսկ հետո հռչակում, որ քրիստոնեությունը դրա տրամաբանական զարգացումն էր, բայց արդեն՝ հրեությունից դուրս, համաշխարհային մակարդակով, արդեն որպես կոսմոպոլիտիզմ.

«Առաջին կարգի իրադարձութիւն մը. Նազովրեցի Յիսուսին անունով կնքուած այդ պզտիկ ապստամբութիւնը կրկին անգամ հրէական բնազդն է,– այլ ձեւով ըսուած՝ վարդապետական բնազդն է, որ այլեւս չի հանդուրժեր վարդապետը որպէս իրականութիւն. հնարքն է գոյութեան ա՛լ աւելի ներքաշուած եղանակի մը. աշխարհի ա՛լ աւելի անիրական հայեցողութեան մը, քան Եկեղեցիի մը կազմակերպութեան պահանջածը»: (էջ 54, 55)

Նիցշեն միտումնավոր լռում է մարգարեների մասին, քանի որ դա չի տեղավորվում հրեականությունը սևացնելու և զրպարտելու իր պարզունակ սխեմայի մեջ: Այլապես նա ստիպված կլիներ հիշելու Ղուկասի ավետարանի 4-րդ գլուխը, ուր պատմվում է, թե ինչպե՛ս Հիսուս սկսեց իր գործունեությունը Նազարեթում. պարզապես մտավ սինագոգ և կարդաց Եսայու մարգարեությունից մի հատված: Եվ, փակելով գիրքը, արտասանեց. «Այսօր այս գրվածքները կատարվեցին, երբ լսում էիք ձեր ականջներով»: Եվ թե ինչ տեղի ունեցավ դրանից հետո:

Իսկ Նիցշեի վճռական գրոհը դեռ առջևում է: 28-րդ պարբերության մեջ նա կասկած է գցում՝ իսկ միգուցե Հիսուս բոլորովին էլ մեր իմացա՞ծը չէ՝ այն, ինչ ներկայացնում է քրիստոնեությունը: Եթե տողերի արանքում ընթերցենք Ավետարանը – ապա բոլորովին այլ մի անձ է հառնում մեր առջև: Ավելի շուտ՝ բուդդայական հեզ մի տիպար, որն այս կյանքին այո՛ ասելու իր ձևն էր գտել: 29-րդ պարբերության մեջ առաջին շտրիխներն են բացվում, ներս է սպրդում Հիսուսի իրական անձի վերծանման տոլստոյական լեյտմոտիվը.

«Ի՞նչ կնշանակէ «աւետիս»: Որ իրական՝ յաւիտենական կեանքը գտնուած է – խոստում չէ՛, հոս է, ձեր մէջն է. որպէս կեանք սիրոյ մէջ, սիրոյ մէջ առանց վերապահութեան, առանց բացառութեան, առանց հեռաւորութեան: Ամէն մարդ Աստուծոյ որդին է – Յիսուսը ինքն իրեն համար ոչի՛նչ կը պահանջէ –, ու որպէս Աստուծոյ որդի՝ ամէն մարդ ամէն մարդու հաւասար է…»: (էջ 57, 58)

Իրական Հիսուսն, ուրեմն, կապ չուներ ո՛չ միայն հրեության հետ,– նրա ուսմունքն ու վարդապետությունը ամբողջապես իմանենտ, այսրաշխարհային են, չեն առնչվում գերբնական իրողությունների հետ: Պարզ ասած՝ Հիսուս Քրիստոս աթեիստ էր և իր աթեիստական ուսմունքն էր տարածում՝ այս երկրային կյանքը, այստեղ և հիմա, ներդաշնակ և երանելի մի վիճակի մեջ ապրելու իր ձևը.

«Խոր բնազդը, թէ մարդ ինչպէ՛ս պէտք է ապրի որպէսզի զգայ «երկնքի մէջ», «յաւերժացած», մինչդեռ ապրելու միւս բոլոր ձեւերով՝ չի զգար «երկնքի մէջ». այդ է միայն «փրկագործութեան» հոգեբանական իրականութիւնը – նոր շրջադարձ մը, ո՛չ թէ նոր հաւատք մը…»: (էջ 65)

Եվ Նիցշեն օպտիկական հրաշք է իրագործում՝ Ավետարանի էջերից մեր առջև բոլորովին ուրիշ, ցարդ անծանոթ Հիսուս է հառնում՝ նկարված ամենախոսուն գույներով: Հիսուսի Ավետարանը զատվում է քրիստոնեությունից. արդյունքում ունենք՝ քրիստոնեություն առանց Քրիստոսի և Հիսուս Քրիստոս, որն ինչ-որ աթեիստական-պանթեիստական նիրվանա է քարոզում: Պետք է խոստովանել՝ փայլո՛ւն մարտավարություն է: Պետք է խոստովանել նաև, որ Նիցշեն այս ամենը ձեռնարկում է ոչ թե ի սեր ճշմարտության, այլ՝ պարզապես քրիստոնեությունը ներսից տրաքացնելու համար:

Մնում է պարզել, թե ինչպես կատարվեց Քրիստոսի անձի խեղաթյուրումը՝ անճանաչելիության աստիճան: Դրա մասին կա 31-րդ պարբերության մեջ. մասնավորապես՝ հասկանալու համար աշակերտների կողմից իրենց վարդապետի ուսմունքը թյուրըմբռնելու հանգամանքը: Աշակերտները խակ էին և առաջնորդվում էին հրեության բնազդներով: Բայց գլխավոր դերն այստեղ վերապահված է Պողոս առաքյալին. 42-րդ պարբերության մեջ խոսվում է, թե ոնց է վրեժի ու չարության առաքյալը հիմնադրել իր սեփական կրոնը:

Վե՛րջ. Նիցշեն համարում է իր նախաձեռնությունն ավարտված, և 45-րդ պարբերությունից սկսած տոնայնությունը կտրուկ փոխվում է: Նա հիմա ուղղակի չարախինդ լուտանքներ է թափում քրիստոնեության հասցեին: Դա, ինչպես ասում են, արդեն պակաս հետաքրքիր է: Գիրքը հենց սկզբից էլ այդպես էր մտածված… Ի դեպ ասած՝ վերնագրում առկա «Fluch» բառը, ինչպես վկայում է բառարանը, ոչ միայն «անեծք» է նշանակում, այլև՝ «հայհոյանք»: Այնպես որ հայերեն ուշունց և լուտանք բառերն ավելի հարմար կգային թերևս. Նիցշեն ուղղակի բռունցք է թափահարում քրիստոնեության վրա (auf das Christenthum) և սրբապղծությունների տարափ տեղում:

54-րդ պարբերության մեջ բացվում է Նիցշեի (ինչպես նաև՝ Մարկ Նշանյանի) նվիրական թեման – ինքնիշխանությունը: Միտքը պարզ է՝ հավատացյալը չի կարող ինքնիշխան լինել, հավատացյալը ճորտ է.

«Հաւատքի մարդը, որեւէ տեսակի «հաւատացեալ»ը ստիպողաբար կախեալ մէկն է,– մէկը որ չի կրնար ինքզինք սահմանել որպէս նպատակ, չի կրնար ինքն իրմէ մեկնելով նպատակներ սահմանել: «Հաւատացեալ»ը չի պատկանիր ինքն իրեն, կրնայ միայն միջոց ըլլալ, պէտք է գործածուի, կարիքն ունի մէկու մը, որ զինք գործածէ»: (էջ 107)

Միտքը ոչ միայն պարզ է, այլև՝ տրիվիալ: Ֆրանսիական էնցիկլոպեդիստներից մինչև Լյուդվիգ Ֆոյերբախ և Մաքս Շտիրներ՝ այն բազմիցս հնչել է:

57-րդ ընդարձակ պարբերության մեջ Նիցշեն, ըստ էության, գովերգում է հնդկական կաստայականությունը և ավարտում սոցիալիստական ու կոմունիստական շարժումները հայհոյելով՝ անվանելով նման համոզմունքներ կրողներին «ընկերավար-խաժամուժ» և «չանդալաների առաքյալներ»:

Թերևս այսքանը՝ որպես առաջին ընթերցում: Հակադարձել Նիցշեին՝ Աստվածաշնչից մեջբերումներ կատարելով, կլիներ ոչ միայն տափակ ու ձանձրալի, այլև՝ ապարդյուն զբաղմունք: Նախ՝ որովհետև այդ դեպքում նման բան նախաձեռնողը հավանաբար ստիպված լիներ մեջ-բերել ողջ Աստվածաշունչը: Երկրորդ՝ որովհետև ս. Գիրքը Նիցշեի կողմից գլխանց անվավեր է ճանաչվում (ողջ Նոր Կտակարանը Պողոսի և կոմպանիայի զեղծարարությունն է), այսինքն՝ չի կարող հակափաստարկ դառնալ:

Շատ ավելի հետաքրքիր է ընդունել Նիցշեի խաղի կանոնները. կանգնել նրա հայեցակետում, որդեգրել նրա հայացքը և զարգացնել այն – մինչև վերջ, թե կուզեք՝ ad absurdum: Ու տեսնել, թե ի՛նչ դուրս կգա դրանից:

2. Ինքնիշխանության բավիղներում

Ենթադրում եմ, որ բոլորը չէ, որ ձեռքի տակ ունեն գիրքը, հետևաբար՝ թեմայի լիարժեք ընկալման համար ես պարտավոր եմ համառոտակի ներկայացնել նաև Մարկ Նշանյանի էսսեն, որ կոչվում է «Ֆրիդրիխ Նիցչէ՝ վասն ինքնիշխանութեան»: Այս շարադրանքը կլինի յուրօրինակ մի սեղմագիր, որում կփորձեմ ամրագրել իմ աչքին կարևոր թվացող մտքերը: Ինչ խոսք, ես չեմ բացառում, որ հնարավոր են թերացումներ ու վրիպումներ իմ կողմից, հնարավոր են նաև խեղաթյուրումներ. այդ բոլորի համար կանխավ ներողություն եմ խնդրում: Իմ շարադրանքը ոչ մի դեպքում չի հավակնում վերարտադրել հեղինակի էսսեն՝ մտքերի իր ողջ նրբությամբ և բարդությամբ, այլ միայն՝ մատնացույց անել ինչ-ինչ առանցքային կետեր: Կպահպանեմ մտքերի զարգացման այն նույն հաջորդականությունը, որ կա բնագրում, սակայն իմ ընկալած մտքերն արտահայտելու եմ սեփական բառերով:

Էսսեում հենց սկզբից բացվում է ինքնիշխանության խնդիրը՝ որպես գլխավորն ու հիմնականը: Շեշտվում է ինքնիշխանության ու գերիշխանության տարբերությունը: Իշխանության սուբյեկտը ինքնակա-ենթական է. ենթակա՝ որովհետև ենթարկվում է օրենքին, ինքնակա՝ որովհետև այդ օրենքը ի՛նքն իսկ է սահմանում: Սա Ռուսոյի «Սոցիալական դաշինք»-ից բխող բանաձևումն է: Սակայն սուբյեկտն այստեղ ոչ թե անհատն է, այլ հավաքական ժողովրդական մարմինը: Որպեսզի անհատը դառնա ինքնիշխան, նա ի՛նքը պիտի սահմանի այդ օրենքը և հենց ի՛նքն էլ վավերացնի այն՝ զոհվելով դրան կամ քավելով իր մեղք-հանդգնությունը, որով ինքն իր համար հեղինակություն էր դարձել (էջ 148). ինքը պիտի դառնա «դատավորը, վրիժառուն և զոհը»:

Նիցշեն ինքնիշխանության ձախողումը տեսնում է երկու չափումներում՝ կրոնական և քաղաքական: Փոխանակ անձամբ օրենք սահմանելու և անձամբ այդ օրենքն իրագործելու (ընդհուպ մինչև «քավություն» սեփական անձը զոհելով), անհատը ներմուծում է մեղքի գաղափարը և մի պարագայում ինքզնինք մեղավոր հռչակում (կրոն, քրիստոնեություն), իսկ մյուս պարագայում մեղքը գցում ուրիշների վրա (ընկերավարություն, քաղաքականություն, Ռուսո): Նիցշեի համար «սուվերենություն» բառը, որպես գերիշխանություն, կորցնում է իր իմաստը քրիստոնեության պատճառով: Քրիստոնեությունը վերացնում է գերիշխանությունը, հիերարխիան, քանի որ ժողովուրդն այլևս ինքն իր գլխի տերն է՝ չկան իշխողն ու ենթական – Ռուսոն և ժողովրդավարությունը քայքայում են այդ եզրերը, հետևաբար՝ քայքայում են բուն իսկ պետությունը: Քրիստոնեությունը, ինչպես կտեսնենք, հընթացս քայքայում է նաև ինքն իրեն՝ հանգեցնում է աթեիզմի: Ուրեմն՝ պետք է հանդես գալ ընդդեմ այդ քայքայման և դրա գլխավոր հեղինակի՝ քրիստոնեական պատմության: Պետք է դո՛ւրս գալ պատմությունից, դառնալ անժամանակյա: Պետք է գլխիվայր շրջել պատմությունը:

Եվ այստեղ Մարկ Նշանյանը սահմանում է վասն ինքնիշխանության Նիցշեի մղած պայքարի երեք թիրախները՝ արվեստ (Der Fall Wagner), քաղաքականություն (Götzen-Dämmerung) և կրոն (Der Antichtist) կամ երեք մեծ հակառակորդներին՝ Ռիխարդ Վագներ, Ժան-Ժակ Ռուսո և Պողոս առաքյալ (էջ 152):

Ինչպե՞ս է քաղաքականի և կրոնականի արանքում սպրդում գեղարվեստականը (Վագները)՝ որպես ևս մեկ հաղթահարվելիք գործոն: Հայտնի է, որ Նիցշեն մի ժամանակ տարված էր Արթուր Շոպենհաուերով: Շոպենհաուերի գլխավոր գիրքը՝ «Աշխարհը որպես կամք և ներկայացում»-ը ենթադրում է աշխարհի մասնատումը երկուսի. մի կողմից Կանտի ինքնին իր-ը, որի տակ հեղինակը հասկանում է Կամքը, աշխարհի հիմքում ընկած համընդհանուր և կույր մղումը, իսկ մյուս կողմից՝ ներկայացումը կամ պատկերացումը, Պլատոնի էյդոսները: Նիցշե-բանասերը սա մեկնաբանում է որպես Դիոնիսոսի և Ապոլոնի հակադրությունը: Դիոնիսոսի կերպարն աստիճանաբար լցվում է նոր բովանդակությամբ Նիցշեի համար: Դիոնիսոսը նա է, ով ունի կյանքի ողջ լիությունը. դիոնիսոսյան դրաման սոսկ թատերականություն կամ դերասանություն չէ, որին հանդիսատեսը չի մասնակցում՝ մնալով լոկ պասիվ հանդիսատես: Դիոնիսոսը միաժամանակ և՛ կյանքի, և՛ մահվան աստվածն է, երկուսին էլ այո՛ է ասում, հաստատում է երկուսի էլ արժեքը՝ սեփական գործով, այլ ոչ թե զուտ խաղով: Դիոնիսոսն այն «կրկնակի այո»-ն է, որը Նիցշեի համար անբաժանելի է ինքնիշխանության գաղափարից:

Բաց աստի՝ հանձինս Դիոնիսոսի Նիցշեն տեսնում է կրոնի, քաղաքականության և գեղարվեստի մի երջանիկ ու ներդաշնակ սինթեզ: Նման իդեալ էր փայփայում Նիցշեն մի ժամանակ՝ կարծելով այն մարմնավորված Վագների անձի մեջ: Այսինքն՝ հին հունական, դիոնիսոսյան, կենսահաստատ սկիզբը՝ մարմնավորված վագներյան երաժշտության մեջ, այդու՝ գերմանական ոգու մեջ:

Այդ դիոնիսոսյան կենարար արվեստին հակադրվում է ապոլոնյանը, պասիվ հայեցողականությունը, այդ թվում՝ հեղափոխությունը՝ որպես զանգվածների համար իրագործվող թատերական ներկայացում, որում իրենք՝ այդ զանգվածները, զուտ հանդիսատես են: Այստեղ Նիցշեն տեսնում է դեկադենտությունը, անկումայնությունը, իր ժամանակների իդեալիզմը, որն ուզում է դառնալ Շոպենհաուերի մաքուր հայեցման սուբյեկտը և դրանում՝ կյանքից այդ օտարվածության մեջ, գտնում է բացարձակ բարոյականության սկզբունքը: Մինչդեռ Նիցշեն այդտեղ տեսնում է միայն քրիստոնեության երկարաձգված ստվերը, պատմությունը: Պատմությունն, ուրեմն, նույնպես պետք է հաղթահարվի: Սակայն այդ պատմությունն ինքնին քրիստոնեական է՝ իր բոլոր իմաստներով, իր լեզվով անգամ:

«Քրիստոնէութեան ոչի՛նչ ունի հակադրելիք Նիցչէն, եթե ոչ նոյն ինքն՝ քրիստոնէութիւնը: Հակադրութեան միակ ձեւը ուրեմն զայն պարզապէս գլխիվայր ընելն է»: (էջ 186)

Վագների պարագան կարևորվում է նրանով, որ Նիցշեն այլևս անժամանակյա չէ՝ ինքն իր ժամանակակիցն է: Սա նրա անձնական գործն է: Բավարար չէ միայն Վագներին դավաճան սեպել՝ այստեղ Նիցշեի սեփական ձախողումն է, որը նա պարտ է ստանձնել, եթե ուզում է հավատարիմ մնալ ինքնիշխանության իր սկզբունքին: «Ecce Homo»-ում, անդրադառնալով իր անցած ստեղծագործական ուղուն, Նիցշեի ինքնիշխանության սկզբունքն, այսպիսով, միս ու արյուն է ստանում, կոնկրետանում է: Ո՛չ թե պարզապես Դիոնիսոսի կենսուրախ սրինգն՝ ընդդեմ Պողոսի կտակած երկուհազարամյա դեկադանսի, այլ՝ Նիցշեն – ընդդեմ Վագների:

«Երաժշտութիւնը ապրիլ պետք է, կ’ըսե Նիցչէ, որպէս քրիստոսաբանական չարչարանք: Դիոնիսեան կերպով՝ պետք է «այո՛» ըսել ո՛չ միայն կեանքին, այլեւ մահուան և չարչարանքին»: (էջ 179)

Նիցշեն, ուրեմն, դիոնիսոսյան թատրոնի ձևով սկսում է խաղալ Խաչյալի դերը. ոչ թե դերասանություն, այլ՝ յուրօրինակ նույնացում Խաչյալի հետ, քանի որ ինքն էլ անցնում է չարչարանաց ուղին, չի՛ մնում զուտ հանդիսատես: Նա սկսում է իր տեքստերը ստորագրել Der Gekreuzigte անվամբ: Այս կերպ է, որ բացվում է «Դերաքրիստոսի» թեման: Նիցշեն պետք է ի՛նքն անձամբ դառնա այն «ուժանյութը», որն ի զորու է հաղթել քրիստոնեությունը:

Լրացում: Ինչո՞ւ հենց երաժշտությունը և ինչո՞ւ հենց Ռիխարդ Վագները: Որոշ ընթերցողի կարող է ուռճացված թվալ այն պաթոսը, որով երաժշտության ապրումն այստեղ համեմատվում է Քրիստոսի չարչարանաց հետ: Բանն այն է, որ Շոպենհաուերն իր համակարգում առանձնահատուկ տեղ էր տալիս երաժշտությանը: Աշխարհը որպես պատկերացում (Vorstellung), անշուշտ, իր մեջ ներառում է ոչ միայն գիտական ճանաչողությունը, այլ նախ և առաջ՝ արվեստը: Սակայն արվեստի բոլոր մյուս ձևերում այդ պատկերացումը միջնորդավորված է՝ բառերի, հասկացությունների, կերպագծերի միջոցով է հանդես գալիս: Եվ միայն երաժշտությունն է, որ անմիջական և ամբողջական կերպով փոխանցում է տիեզերական կամքի բոլոր շարժումները:

Սրան պետք է հավելել, որ Շոպենհաուերի փիլիսոփայության ողջ պաթոսը ազատագրումն է կամքից, անհատի ազատագրումը այն կույր, ստրկական ենթակայությունից, որ նա ունի կամքի հանդեպ: Այլ կերպ ասած՝ նիրվանան: Նման ազատագրման երանելի պահեր է պարգևում արվեստը, և առաջին հերթին՝ երաժշտությունը: Երբ մարդ, վերին մի հայեցման մեջ, տեսնում է կամքն՝ ինչպես որ այն կա, կանգնում է դեմ-դիմաց, դարձնում է այն իր ներաշխարհի սեփականությունը շնորհիվ գեղարվեստի,– նման պահերին մարդն իսկապես ազատ է: Պատռվում է Մայայի շղարշը, դադարում է գործել (ինչպես Շոպենհաուերն էր դա անվանում՝ գործածելով սխոլաստների արտահայտությունը) principium individuationis-ը. մարդն այլևս մի կույր միավոր չէ, կամքի հլու բեկորը չէ, որն իրենով մարմնավորում է կամքի խոլ մղումը՝ մարդը նման պահերին դառնում է հայեցման մաքուր սուբյեկտ: Այլևս ո՛չ թե անհատն է պատկանում կամքին և իրագործում նրա կամքը, այլ, հակառակը՝ կա՛մքն է պատկանում մարդուն կատարյալ գեղարվեստական հայեցման մեջ:

Այս գաղափարը Վագներն, ինչպես ասում են, սրտին մոտ է ընդունում և որոշում է, որ իր՝ որպես արվեստագետի, կոչումն է այն իրագործելը: Հենց այս անցումը, մաքուր, պասիվ հայեցումը՝ ի հակադրություն դիոնիսոսյան լիարյուն արվեստի,– հենց սա՛ է Նիցշեն ընկալում որպես դավաճանություն, որպես փախուստ դեպի իդեալիստների ճամբար Վագների կողմից: [2]

Շոպենհաուերն ինքը աթեիստ էր (արդեն ավանդույթ է դարձել Շոպենհաուերի աթեիզմը «հոռետեսություն» կոչել), իսկ աթեիզմը քրիստոնեական պատմության մեծագույն նվաճումներից է՝ ձեռք բերված դժվարին պայքարի արդյունքում: Սակայն գերմանացիները շարունակում են պատմությունը ձգձգելու անշնորհակալ գործը: Հեգելն օգտագործում է «պատմության զգացողությունը»՝ հապաղեցնելու համար աթեիզմի վերջնական հաղթանակը: Իսկ քրիստոնեական պատմությունը մի ձևով միայն կարող է ավարտվել. նախ պետք է հայտնվի նեռը՝ հակաքրիստոսը, և հետո միայն՝ Փրկիչը, դնելու համար վերջին վերջակետը: Ահա՛, ուրեմն, Նիցշեն ստանձնում է վախճանաբանական այդ առաքելությունը:

«Իր կեդրոնական հարցումն էր՝ ինչպէ՞ս ազատիլ պատմութենէն, ինչպէ՞ս հասկնալ այդ ելքը, ինչպէ՞ս մտածել զայն, ինչպէ՞ս պատահեցնել զայն: Ինչպէ՞ս դուրս ելլել պատմութիւն կոչուած մղձաւանջէն: Դերաքրիստոսը հարցումին պատասխանը բերողը չէ՛ միայն: Ի՛նքն է պատասխանը»: (էջ 208)

Այստեղ տրվում է պարզաբանումը՝ ինչո՞ւ հենց «դերաքրիստոս», այլ ոչ թե «հակաքրիստոս»: Նիցշեն կռիվ էր տալիս ո՛չ թե իրական Հիսուս Նազովրեցու դեմ, այլ նրա կերպարն արմատապես խեղաթյուրած Պողոս առաքյալի դեմ, Պողոսի հորինած Քրիստոս-Մեսիա տիպարի դեմ: Անտիկ-հունական իմաստով, Քրիստոսին փոխարինողը, Քրիստոս-տիպարի տեղը զբաղեցնող դերաքրիստոսն է ասպարեզ իջնում: Իսկ եթե նոր՝ լատինական, «հակա» իմաստով ենք ընկալում, ապա ավելի շուտ՝ հակա-քրիստոնյա, քրիստոնեության դեմ կռիվ տվող:

«Նիցչէ ոգի ի բռին կը հակառակի Պօղոսի մեկնաբանութեան, երբեւիցէ չի խօսիր Յիսուսին դէմ, որպէս անձ, կամ ինքը կ’ըսէ՝ որպէս «տիպար»: Ընդհակառակը, ամբողջ գիրքը գրուած է «տիպար»ը փրկելու համար Պօղոսի մեկնաբանութենէն ու գործածութենէն»: (էջ 212)

Եվ վերջապես Դիոնիսոս-Նիցշեի արդեն վերջնական վերամարմնավորումն ու վերարժևորումը.

«Դանդաղօրէն կերպարանք կը փոխէր: Կը դառնար Դերաքրիստոսը, քաղաքական աստուածաբանութեան ամենէն ազդու կերպարը: Միեւնոյն ատեն, որպէս ինքնիշխանութեան մարմնացումը, կը դառնար ինքն իր օրէնքներուն զոհը, վերջնականապէս: Մինչեւ խելագարութիւն եւ մինչեւ մահ, պիտի ըսեր Ժորժ Բատայլ»: (էջ 224)

Եվ այդ զոհողությունը վասն ինքնիշխանության իր գագաթին է հասնում խելագարության պահին, երբ Նիցշեի գրվածքներին բնորոշ հարերգական (պարոդիական) տոնը վերանում է նրա վերջին շրջանի նամակագրության մեջ, և տեղը բռնում է միանգամայն լուրջ մի շեշտադրում:

Նշանյանը հակադարձում է Նիցշեին քրիստոնյա դարձնելու նկրտումներին, որոնցում Նիցշեն ներկայանում է որպես «ազատագրված քրիստոնեության» ջատագովը: Անդրադառնում է, մասնավորապես, Հայդեգերին, ում համար առաջնային էր ոչ թե քրիստոնեությունը, այլ՝ նիհիլիզմը: Արդյո՞ք այն պատմությունը, որին պատկանում ենք, քրիստոնեական է, թե՞ ոչնչապաշտական.– Նշանյանը գրում է, որ Նիցշեն տատանվել է այս հարցի շուրջ: Տետրակներում մնացած նոթերը, որոնցով առաջնորդվում է Հայդեգերը, շատ բան են ասում նիհիլիզմի մասին: Սակայն Նիցշեն դրանք չի նախատեսում տպագրության համար. վերջնական վճիռը այս հարցում պատկանում է Դերաքրիստոսին:

Նիհիլիզմի և քրիստոնեության փոխադարձ կապի հիմքում ընկած է մեղքի, հանցապարտության խնդիրը (ինչպես նկատում է Նշանյանը՝ գերմաներեն Schuld բառը երկու իմաստով կարող է հասկացվել՝ մեղքի և պարտքի): Հետևաբար՝ դրանից էլ առաջ, անմեղության հարցը: Այստեղ Նշանյանն անդրադառնում է անմեղության հարցի «էաբանական» կողմին: Անմեղության վերականգնումը՝ որպես Նիցշեի գերնպատակ. որպեսզի մարդ արարածը վերջապես ազատագրվի հանցապարտ ստրուկի ստորաքարշ գոյությունից, որպեսզի վերջապես բացվեն նրա ստեղծագործական ընդունակությունները: Այո՛, քրիստոնեությունն, իր ներքին տրամաբանությամբ, հանգեցնում է աթեիզմի. սակայն դրանով թեթևացում չի գալիս՝ պարտքն ու մեղքը աստվածաբանությունից չվում են զուտ բարոյականի, էթիկայի դաշտը, երկարաձգվում է արդեն մեռած Աստծո ստվերը:

Մարդն անմեղ էր մինչև պատմություն թևակոխելը: Նա դաժան էր, բայց դաժան էր մյուսների, այլ ոչ թե ինքն իր հանդեպ: Ներանձնականացումը (իմա՝ ինքնագիտակցությունը) դեռևս չէր թունավորել նրան անմաքուր խղճի խայծով կամ խայթով: Հարց՝ ե՞րբ է երևան գալիս այդ թունավորված խիղճը: Արդյո՞ք առհասարակ մարդկությունն ու քաղաքակրթությունը դրանով են սկսվում և դրանով են պայմանավորված: Հետևաբար՝ ո՞ր պոչից սկսել զտումը, առաջի՞ց, թե՞ հետևից: Նիցշեն, այդուհանդերձ, կուզենար իր ակտիվում, իր զինանոցում պահպանել հին հունական բերկրալի բազմաստվածությունը, «պատմական» Դիոնիսոսին՝ ի հակադրություն Քրիստոսի: Ճշմարիտ Աստվածը նա է, ով ոչ թե պատիժն է ստանձնում (ինչպես Քրիստոս, որ խաչվեց մեր մեղքերը քավելու համար), այլ՝ բուն իսկ մեղքը՝ այդ կերպ մարդկանց ազատություն շնորհելով մեղքից: (Ինձ միշտ թվացել է, որ, համաձայն քրիստոնեական աստվածաբանության, Քրիստոս եկավ հենց մարդկանց մեղքերն իր վրա վերցնելու…):

Սակայն եթե հին աշխարհն էլ է թունավորված անմաքուր խղճով, եթե այդ անիծյալ խիղճը քաղաքակրթության հիմքն է (ըստ իս՝ եվրոպական լեզուներում խիղճն ու գիտակցականությունը նույն բանն են), ուրեմն՝ երկուսից մեկը.– կա՛մ փնտրում ենք առաջին անմեղությունը՝ այն, որ ընկած է նախապատմական, կիսով առասպելական ժամանակներում, կա՛մ հետամուտ ենք երկրորդ անմեղությանը, այսինքն՝ վերջ ենք դնում պատմությանը, դուրս ենք գալիս պատմությունից և դառնում անժամանակյա: Առաջինը ծննդաբանական լուծումն է, երկրորդը՝ վախճանաբանականը:

Թե ինչ բան էր առաջին՝ ծննդաբանական անմեղությունը, դրա վերաբերյալ Մարկ Նշանյանը հղում է տալիս Զիգմունդ Ֆրոյդի՝ Նիցշեի մտքերին համահունչ աշխատություններին: Կարելի է նաև հիշել Ֆրոյդի այդ նույն տեքստերին անդրադարձող Հերբերտ Մարկուզեին («Էրոս և քաղաքակրթություն»), ով վերապատմում է, թե ինչպես է նախնադարյան համայնքում կամ ցեղախմբում բնականորեն ձևավորվել Հոր հանդեպ պաշտամունքն ու երկյուղածությունը: Հոր ընկալումը երկակի էր. մի կողմից՝ մեղավորության զգացում, իսկ մյուս կողմից՝ գորովալից սեր:

Ծննդաբանական-վախճանաբանական մեղքի կամ պարտքի գիտակցումի հետ կա կապված մի կարևոր հանգամանք: Նիցշեն ճշմարտապաշտ չէ: Հակառակը՝ «սուտը», առասպելական կենարար «սուտը», դիոնիսոսյան բեմականացման դիմակների խաղը նրա համար հենց մարդու ստեղծագործ կարողությունների բացահայտման միակ ուղին է: Քրիստոնեությունը մերժեց այդ «սուտը» և դարձավ սեփական գերեզմանափորը: Ճշմարտասիրությունը սպանեց քրիստոնեական Աստծուն. դա քրիստոնեության ամենակարող ստվերն է, Աստծու ստվերը, որը սպանեց իր տիրոջը: Բայց և այնպես՝ սպանեց միայն ավելի համապարփակ կերպով մարդկանց վրա իշխելու համար: Եթե Աստված դեռ գթասիրտ էր, ապա սառնաշունչ կատեգորիկ իմպերատիվը խուլ է մարդու հառաչանքների հանդեպ: Հիմա ժամն է ստվերից ազատվելու, դուրս գալու մեղապարտության լծի տակից:

Այս առումով Մարկ Նշանյանը սահմանազատում է դնում Պլատոնի և Պողոսի միջև: Այո՛, Պլատոնն էլ սառնաշունչ ու հետևողական ճշմարտասիրություն էր քարոզում՝ ետ մղելով, առ ոչինչ դարձնելով դիոնիսոսյան աստվածային «սուտը»: Սակայն նրա մոտ դա զուտ պարտք էր ճշմարտության հանդեպ, տուրք ճշմարտասիրությանը: Մեղքը դեռ չկար, մեղքը Պողոսի նորամուծությունն էր: Երկուսի դեմ էլ, հետևաբար, ասպարեզ է իջնում Նիցշեի կրկնադիմակ Դիոնիսոս-Դերաքրիստոսը:

Եթե Պլատոնի անվան փոխարեն տեղադրենք Սոկրատեսի և Սպինոզայի անունները (ինչն ավելի հարիր է, քանի որ Պլատոնն, այնուամենայնիվ, շատ ջերմ ու մտերմիկ հարաբերություններ ուներ առասպելի հետ), ապա վերոնշյալ մտքերը ամբողջությամբ ընկած են Լև Շեստովի փիլիսոփայության ծիրում, ավելի ստույգ՝ կազմում են այդ փիլիսոփայության հիմնական թեման: Թվում է՝ ոչ ոք այնպիսի էնտուզիազմով չի հնչեցրել այդ մտքերը, որքան Լև Շեստովը՝ «Դոստոևսկին և Նիցշեն», «Աթենք և Երուսաղեմ» գրքերի հեղինակը: Սակայն ի հեճուկս մտքերի հարազատությանը, ի հեճուկս նույնիսկ այն հանգամանքի, որ Մարկ Նշանյանն անդրադառնում է Դոստոևսկու և Նիցշեի կապին՝ նրա վերլուծության մեջ, այդուհանդերձ, ոչ մի տեղ չի հանդիպում Շեստովի անունը…

Մարկ Նշանյանը նաև անդրադառնում է Զրադաշտի հանդիպումներին. դրանք «բարձրագույն մարդիկ» են, որոնք բարձրին, վեհին, գեղեցիկին ու ճշմարիտին ձգտելու իրենց հնարավորությունը կորցրել են, քանի որ քրիստոնեությունը սուտ դուրս եկավ: Դրանց մեջ առանձնանում է ամենատգեղ մարդը՝ նա ինքը, որ սպանեց Աստծուն, որովհետև չէր կարող հանդուրժել նրա ու մարդկանց կարեկցանքը: Կարեկցանքի հակառակ երեսն ամոթն է. մարդիկ չեն ուզում տեսնել, որ իրենք էլ նույն այլանդակության կրողն են, ամաչելու փոխարեն՝ կարեկացանք են խաղում: Իսկ Աստված լկտիաբար թափանցում է քո ամենամութ և այլանդակ խորքերը: Սպանե՛լ Աստծուն, ազատվել այդ լկտի, աննրբանկատ ճշմարտասիրությունից՝ հարգելով ու մեծարելով այսուհետ քո սեփական տգեղությունը… Թե՞ փարվել դիոնիսոսյան թեթև ու փրկարար «ստին», որը չէր ստիպում մարդուն հանապազ զգալ իր մաշկի վրա նվաստացուցիչ կարեկցանքը:

Հաջորդիվ վերահաստատվում են Նիցշեի հետապնդած երեք նպատակները՝ ինքնազոհությամբ ինքնիշխանություն ձեռք բերել, ձերբազատվել հանցապարտությունից, ազատագրվել պատմությունից (էջ 297): Դրան հասնելու կերպը, քանի ինքդ քրիստոնեական պատմության մեջ ես, այդ պատմությունը գլխիվայր շրջելն է կամ՝ քրիստոնեության սրտում պառակտում մտցնելը: Ո՞վ էր քրիստոնեական կրոնի իսկական հիմնադիրը: Այստեղ Մարկ Նշանյանն առանձնացնում է երեք փուլ՝ շփոթություն, զատորոշում և հակադրություն: Նախապես շփոթ կար՝ Նազովրեցին և Պողոսը հավասարապես էին հանդես գալիս մեղադրյալի աթոռին: Սակայն այդուհետև Պողոսը զատորոշվում է՝ որպես «առաջին քրիստոնյա»: 302–307 էջերում Մարկ Նշանյանն ընդարձակ մեջբերում է անում Նիցշեի «Արշալույս»-ից, որը լույս է տեսել 1881-ին: Այստեղ կերտվում է Պողոսի հոգեբանական պատկերը: Մեկը, ում գիտակցությունը խոցված էր մեղքով և հանցապարտությամբ: Պողոսը կռվում է մեղքի դեմ, ի՛ր մեղքի, ի՛ր բղջախոհության դեմ, ուզում է օրենքը պահել, սակայն որքան ավելի է ջանք թափում, այնքան ավելի է խրվում մեղքի՝ ասես ճահճի մեջ: Օրենքը մշտական խայթ է, որ մարմինը խթանում է և դրդում նորից ու նորից մեղանչելու: Այս կերպ, ուրեմն, նրա մոլեռանդությունն ու ատելությունը մեղքից շրջվում են դեպի օրենքը: Օրե՛նքն է, որ պետք է հանվի. հնարավոր չէ պահել օրենքի պատվիրանները՝ հնարավոր է միայն մեռնել օրենքի ու մարմնի համար: Եվ Դամասկոսի ճանապարհին նրան պայծառակերպվում է լուծումը՝ խաչվել Քրիստոս Հիսուսի հետ և նրա հետ միասին հառնել՝ օրենքից փրկված… Բառերն ու մտքերը նույնն են, ինչ և Պողոսի թղթերում. այն տարբերությամբ, որ դրանց վերևը Նիցշեն յուղոտ գիծ է քաշում և խոշոր տառերով գրում՝ անձնական հոգեկան պաթոլոգիա: Նպատակը, սակայն, Պողոսին վարկաբեկելը չէ, հոգեբանությունը չէ, ոչ էլ նրա հետ մրցակցելը: Նպատակը, հակառակը, Պողոսին պատմության մեջ իր ճշգրիտ տեղում դնելն է՝ որպես առաջին քրիստոնյա: Այդու՝ այս հոգեվերլուծական էքսկուրսը պարզապես գործիք է՝ հասկանալու համար, թե ինչպես առանձին մի անհատ կարող է այնչափ հավատալ սեփական ստին (պաթոլոգիային), որ մյուսներին էլ դարձնի իր հավատքին:

Այսպիսով Հիսուս Նազովրեցին զատվում է նրանից՝ կրոնի հիմնադիր, պատմական Պողոսից: Հիսուսն առանձնացվում է որպես անժամանակյա, պատմությունից դուրս կանգնած՝ թեկուզև վիպական կերպար, ով, ուրեմն, կարող է արդեն հակադրվել Պողոսին ու քրիստոնեությանը: Ծննդաբանականն ու վախճանաբանականը այստեղ իրար են հանդիպում և միաժամանակ հակադրվում իրար:

Ուշագրավ մի միտք է հայտնվում դրանից հետո: Հավիտենական վերադարձի գաղափարը Նիցշեին պետք էր ոչ թե ինքն իրենով, այլ՝ որպես նոր հավատ, որը հետևորդներ, հավատացյալներ է պահանջում և այդ կերպ, ուրեմն, պատահար է ստեղծում՝ քրիստոնեական պատմությանը վերջ դնելու համար:

Կարևորն այստեղ Նիցշեի բերած նոր կրոնի դրական, սեփական բովանդակությունն է՝ Դիոնիսոս-Զրադաշտը: Պատմակա՞ն է, իրակա՞ն է, թե՞ պատմությունը քանդող զուտ վիպական կերպար… Քրիստոնեական ավանդույթը սուտ է՝ չի փոխանցում Հիսուսի իրական տիպարը, սակայն քանի որ ուրիշ տեքստ չունենք ձեռքի տակ, ստիպված ենք կարդալ տողերի արանքում, թե ով էր իսկական Նազովրեցին, ստիպված ենք «հոգեվերլուծական» մեթոդ կիրառել: Կռիվ տալ քրիստոնեության դեմ նշանակում է նախ դուրս կորզել այդ ճշմարիտ Հիսուսին քրիստոնեական պատումից: Եվ, ահա, առաջին քայլերը՝ Հիսուս որպես դիոնիսոսյան կենսափիլիսոփայության կրողը, անժամանակյա մեկը, որը կյանքին ու մահվանն ասում է այդ կրկնակի այո՛-ն: Նա ոչ մեկին ու ոչ մի բանի չի հակադրվում, ներդաշնակ է իր և աշխարհի հետ: Ինչպե՞ս, սակայն, պատահեց, որ նա «ընկավ» պատմության մեջ, քրիստոնեական պատմության: Դա տեղի ունեցավ խաչի վրա և խաչի պատճառով: Աշակերտները տեսան նրան խաչին գամված և առաջին անգամը լինելով անդրադարձան՝ ահավասի՛կ մեկը, որ կռվում էր ընդդեմ քահանայական դասի, ընդդեմ հրեության: Այդ կերպ, ուրեմն, ո՛չ-ը վերագրվեց Հիսուսին՝ առաջին սուտը: Քրիստոս այսրաշխարհային, աթեիստական կրոն էր քարոզում, ավելի ճիշտ՝ կրոն չէր դա բնավ, այլ՝ ինքդ քեզ հետ ներդաշնակ ապրելու, կյանքն ու մահը՝ ինչպես որ կան՝ ընդունելու մի զարմանալի ուսմունք, առանց թշնամանքի, առանց հետին մտքի ու քինախնդրության: Մինչդեռ աշակերտները նրան սխալ հասկացան, դատապարտված էին սխալ հասկանալու՝ ընկալեցին որպես ըմբոստ մեկի, որպես ապստամբ: Իսկ Պողոսի թևերն արձակ էին գործն ավարտին հասցնելու, քանի որ անձամբ երբեք չէր տեսել նրան: Պողոսն, ուրեմն, կարող էր խաչին ու խաչյալին տալ իր սրտի ուզած բովանդակությունը, որն, ինչպես տեսանք, պաթոլոգիա էր ծայրեծայր և որի հիմքում օրենքի հանդեպ ատելությունն էր, օրենքի համար մեռնելու ցնորական գաղափարը: Պողոսը գլխիվայր շրջեց ավետիսը, Evangelium-ը Dysangelium դարձրեց՝ ոխի ու չարության կրոն:

«Իրաց այս կացութեան պատճառը այն է, որ Նիցչէ չէր կրնար ինքն իր աչքին համոզիչ հակապատկեր մը ստեղծել, ըսենք՝ դերաքրիստոսեան տիպար մը, եթե չստեղծէր նախ եւ առաջ՝ ճշմարտանման կերպար մը: Հոս է որ երեւան կու գայ ամենէն սուր կերպով «տիպար»ի ու «կերպար»ի տարբերութիւնը յարգելու անհրաժեշտութիւնը և դժուարութիւնը: Ճշմարտանման կերպար մը պիտի ըլլար պատմակա՛ն կերպար մը, իրերու բերմամբ, այսինքն՝ պատմական ճշմարտութեամբ օժտուած կերպար մը»: (էջ 351)

Եվ ամենավերջում՝ Նիցշեի կրկնալեզվության մասին կարևոր մի հատված: Լեզուն ինքնին՝ որպես խնդիր. քանզի լեզուն կոչված է մտքեր և իմաստներ արտահայտելու, սակայն միշտ վրիպում է, քանի որ հնչող խոսքը ոչ թե անմիջական միտքն ու պատկերացումն է, այլ՝ դրա խորհրդանիշը, սիմվոլը: Մարդու շուրթերից հնչելու պահից՝ յուրաքանչյուր բառ կարող է տարբեր կերպ ընկալվել, երկու երես ունի: Լեզվի բնույթն է այդ խորհրդանշականությունը: Խոսացողը, վարպետը, Հիսուս ցանկանում էր անմիջական իմաստներ տեղ հասցնել, խոսել անիջապես իրողությունների մասին: «Հայր», «որդի», «արքայություն» և մյուս բառերը նրա խոսքում այդ իմաստն ունեին: Դրանք ո՛չ էմպիրիկ-զգայական կամ փաստացի իրողություններ էին փոխանցում, ո՛չ էլ ոգու և խորհրդի հետ կապ ունեին: Փորձելով վերականգնել այդ չաղարտված ու չերկատված լեզվի գործառույթը՝ Նիցշեն ակամայից ինքն էլ կրկնալեզու է դառնում: Այս երկատումից, երկերեսանիությունից են ծնվում կրոնն ու միստիֆիկացիան: Մինչդեռ այդ խոսքի հեղինակը (կարևոր չէ՝ Հիսուս, թե Նիցշե-Դերաքրիստոսը) միանգամայն իմանենտ բաներ նկատի ուներ:

3. Մարտադաշտը

Որևիցե մտածողի գրվածքներն ընթերցելիս մենք ավել կամ պակաս ընկալում ենք նրա հոգում իշխող հիմնական գաղափարները, տեսնում ենք այդ հոգին որպես մեկ ամբողջություն՝ իր միտվածությամբ, իր իմացական նախասիրությամբ, տեսնում ենք հեղինակի մղած կռիվը: Նիցշեն միանշանակ չէ այս իմաստով՝ բացառություն է: Նիցշեի ձեռքի տակ գաղափարներն ու հակագաղափարները վերածվում էին այսրոպեական զինանոցի: Նիցշեն դրանք փոխում է ձեռնոցների նման՝ առանց դույզն-ինչ հոգ տանելու որևիցե իմացական հետևողականության մասին: Դա է պատճառը, որ ամենատարբեր ուղղությունների հարող մարդիկ և հոսանքներ միշտ կարողացել են իրենց քիմքին հաճո բաներ գտնել Նիցշեի տեքստերում, դա է պատճառը, որ Նիցշեն մշտապես կռվախնձոր է եղել: Նացիստներ և նացիստներին ատողներ, պոզիտիվիստներ և վերջիններիս քամահրողներ, քրիստոնյաներ ու հակաքրիստոնյաներ, այլև՝ քաղաքակրթության ու պրոգրեսի ջատագովներ՝ ընդդեմ այդ ամենը «շուկայի ճանճեր» սեպողների, որոնք մեծարում են դասականությունը, ինչու չէ՝ ապոլոնյան և դիոնիսոսյան աշխարհընկալումների գոտեմարտ:

Հիրավի, Նիցշեի հոգին մարտադաշտ էր, որում ամենատարբեր գաղափարները իրար դեմ ձեռնամարտի էին դուրս գալիս. և թվում է, թե այդ հոգին որպես իրական կյանք, որպես կյանքի դրական լիություն հենց այդ մարտն էր ընկալում: Հիվանդությունն, ինչ խոսք, շատ կարևոր դեր ունի սրա հոգեբանական կողմը հասկանալու համար: Եթե որևիցե մեկն ապրել է անտանելի գլխացավեր, գոնե մի քանի անգամ՝ երբ նույնիսկ երեք ցավազրկող հաբ խմելուց հետո աներևակայելի ցավը չի ուզում թողնել, ապա այդպիսի մեկը երևի կհասկանա տվյալ ֆենոմենը: Գլխացավն ընդհանրապես իռացիոնալ բան է: Նման չէ սովորական ցավին, որ առաջանում է վնասվածքից, նյարդային իմպուլսներից և այլն: Գլխացավը մտքերի կարգաբերման անկարողությունն է՝ երբ թվում է, թե գլուխդ լողում է վակուումի մեջ, նոսրացել է այն եթերը, որ պիտի ապահովեր անհրաժեշտ արտաքին ճնշումը, և մտքերդ, որ պատասխան չեն գտնում, ուր-որ է ներսից կտրաքացնեն ուղեղդ: Նույնիսկ եթե գլուխդ պատին խփես, չի օգնի: Դրա անբաժան ընկերը սրտխառնոցն է՝ ուզում ես փսխել քո ներսում քեզնից օտարացած սուբստանցը, ազատվել, բայց գիտես, որ հենց ործկալու պահին գլուխդ ուղղակի պայթելու է ցավից: Եվ ահա, դու սկսում ես փնտրել այն փխրուն հավասարակշռության միակ հնարավոր կետը, որում գլխացավ չկա: Կախ ես գցում գլուխդ, ստիպում քեզ գտնել մտապատկերների ու ֆանտազիաների այն միակ լուսեղեն ծիրը, որում քեզ տանն ես զգում: Շատ դժվար է՝ մի միկրոն այսկողմ կամ այնկողմ՝ և դժոխային ցավը վերականգնվում է:

Նիցշեի ողջ ստեղծագործությունն ասես մի քանի միկրոն հաստության ածելու սայրով անցնելիս լինի: Դա՛ էր պատճառը, որ նա ատելով ատում էր ակադեմիական մտածողներին, «շվաբներին», քյոնիգսբերգյան հաստագլուխներին, որոնք գլխացավ չունեին՝ հանգիստ նստում էին իրենց գրասենյակում և էջ էջի ետևից կերտում իրենց միապաղաղ, ներդաշնակ տեսությունները: Հեգելը նրա աչքերում մեկն էր, ով այդպես կառուցել է իր մտավոր բազմահարկ շինությունը և դրա մեջ բազմել՝ խոժոռ ու ինքնագոհ դեմքի արտահայտությամբ: Իսկ Նիցշեն նավավար էր. նրա գլխացավերը փոթորիկներ էին, որոնց նա շարունակ դիմակայում էր: Ճկուն նավավար, որն ամեն պահ պիտի փոխի նավի ուղղությունը՝ խոլ տարերքին կուլ չգնալու համար: Նա հրամաններ է արձակում աջ ու ձախ, իջեցնում մի առագաստը, բարձրացնում մյուսը, շրջում ղեկը: Նրա համար մտածողությունը խաղաղ կառուցում չէ, այլ՝ ամենժամյա կռիվ: Նա արդեն բնազդ ունի՝ մտքի մեջ գնահատելու անսպասելին, շրջադարձը, կռիվը, ոստյունը, պարը, խաղը, արվեստը, այն ամենը, ինչ կոչվում է զվարթ գիտություն: Նա այդպես է զգում, այդպես է մտածում, այդպես է գրում: Նրա մտածողությունը մշտական կռիվ է, նա գնահատում է միայն անակնկալ որսված միտքը:

Եվ որքան ուժգնանում են ցավերը, այնքան ուժերի ավելի հուսահատ պրկում է պետք՝ դրանց դեմն առնելու համար: Պետք է, որ ողջ էությամբ, մի վերջին անգամ, մարտադաշտ դուրս գա, կռվի նետի իր մնացած զորախմբերը: Իսկ դրա համար պետք է ուժեղ հակառակորդ: Ոչ թե պարզապես ուժեղ՝ ամենաուժեղը, ամենաանհաղթելին: Եվ նա գտնում է այդ հակառակորդին՝ ի դեմս Քրիստոսի և քրիստոնեության: Նիցշեին հասկանալու համար հարկ է մի կողմ դնել նրա կոնկրետ խոսքերն ու կառուցած կասկածելի, վայրկենական տեսությունները՝ պետք է որսալ դրանց դինամիկան, «ոճը», լսել դրանց երաժշտությունը, պետք է տեսնել մոլեգնող փոթորկի դեմ միայնակ կռիվ տվող նավավարին:

Այդուհանդերձ՝ կարելի է որոշակի պատկերացում կազմել Նիցշեի կյանքի գործի մասին: Ըստ ամենայնի՝ նա աթեիստ էր, շատ առումներով՝ հակաքրիստոնյա, թեպետ և Կարեն Սվասյանն իրավացիորեն ցույց է տալիս նրա նմանությունները Պողոս առաքյալին: Պոզիտիվիզմը, ճշգրիտ և բնական գիտությունների նետը խորը մխրճված էր Նիցշեի հոգու մեջ. նա իր դարի զավակն է, ով որպես ողբերգություն ու միաժամանակ որպես անժխտելի փաստ է ապրում Աստծո մահը: Նա ելք է փնտրում, նոր հեռուներ է ուզում բացել մարդու առաջ: Միևնույն ժամանակ պնդում է, որ դա այլևս չի լինի առաջվա մարդը, այլ՝ ein Übermensch, մեկը, ով վեր է կանգնել նախկին մարդուց: Նա մինչև իսկ հավիտենական կյանքի փոխարինիչն է գտել, որն, իհարկե, դարձյալ հակագաղափար է: Հավիտենական կյանքը՝ քրիստոնեից խղճուկ մխիթարությունն ու ինքնախաբկանքը, մեզ օրորում էր երանելի գոյության մանկամիտ հույսով: Մինչդեռ նոր մարդը, գերմարդը կսիրի կյանքը՝ ինչպես որ այն կա, կընդունի այդ կյանքն իր քաղցր ու դառն կողմերով, կրկնակի այո՛ կասի, այո կասի նաև մահվանը, այո կասի կյանքի ողբերգությանը և նույնիսկ կփափագի վերապրել այդ կյանքը՝ նորից ու նորից, կօրհնի նույնի հավիտանական վերադարձը, նույնի կրկնությունը:

Մարդն, ուրեմն, պետք է թոթափի անցյալի ժառանգությունը, հրաժարվի սին կրոնական հույսերից, ամուր կանգնի սեփական ոտքերի վրա: Ցայսօր մարդն իր մեջ եղած լավագույնը, իր ողջ գեղեցկությունը պրոյեկտում էր Աստծո վրա, վերագրում նրան, վախենում էր խոսել ինքն իր անունից և, զրկվելով սեփական գեղեցկությունից՝ որպես ամենաայլանդակ մարդը՝ գերադասում խեղճացած կծկվել իրենից մեծ, իրենից բարձր կանգնած այդ մտացածին գերբնական էակի առջև: Սակայն խփել է մարդկության չափահասության ժամը, հիմա հարկ է շտկվել և ապավինել միայն սեփական ուժերին:

«Քրիստոնեությունը մերժված է. մերժված է ոգու և սրտի, գիտության և կյանքի, արվեստի ու արտադրության մեջ, մերժված է հիմնավորապես, անհուսորեն, անվերադարձ կերպով, որովհետև մարդիկ յուրացրել են ճշմարիտը, մարդկայինը, սրբապիղծը. այդ կերպ քրիստոնեությունից խլվում է դիմադրելու ամենայն կարողությունը: Ցայժմ մերժումը չգիտակցված էր, միայն հիմա է այդ մերժումը գիտակցվում, այն սկսում են փափագել, դրան ձգտում են՝ առավել ևս, որ քրիստոնեությունը սկսել է խոչընդոտներ ստեղծել քաղաքական ազատությանը՝ ժամանակակից մարդու այդ հանապազօրյա պահանջմունքին: Քրիստոնեության գիտակցված հերքումը նոր դարաշրջան է բացում, նոր՝ անկեղծ փիլիսոփայության անհրաժեշտությունն է ստեղծում, մի փիլիսոփայության, որ կլինի ո՛չ թե քրիստոնեական, այլ՝ ընդգծված հակաքրիստոնեական»:

Ոչ, սրանք, իհարկե, Նիցշեի խոսքերը չեն: Նշյալ տողերը պատկանում են Լյուդվիգ Ֆոյերբախին[3]: Կարելի է բազմաթիվ այլ մեջբերումներ կատարել Ֆոյերբախից, որոնք՝ համապտասախան ոճավորման և վերամբարձ տոնայնության ավելացման դեպքում՝ մեկին մեկ կհամընկնեին Նիցշեի ասածների հետ: Ֆոյերբախը մահացել է 1872-ին: Հենց նույն թվականին էլ լույս է տեսել Նիցշեի առաջին գիրքը՝ «Ողբերգության ծնունդը երաժշտության ոգուց», որտեղ Նիցշեն տակավին «իդեալիստ» էր: Արդեն հետո նա կսկսի կրկնել իրենից առաջ հնչած մտքերը՝ սակայն այնպիսի պաթետիկ, որոտընդոստ ոճով, ասես մարդկությանը մեծագույն, աննախադեպ հայտնություն ծանուցող օրակուլ է:

Գուցե թե հանդուգն հնչի՝ սակայն Նիցշեի գրվածքներում գրեթե չկան օրիգինալ, սեփական գաղափարներ: Շոպենհաուեր, Վագներ, Ֆոյերբախ, Դարվին, Շտիրներ (հատկապե՛ս Շտիրներ)… իսկ պակասորդը կլրացնեն ռուս դասականները, կլրացնի Դոստոևսկին՝ իր Կիրիլովի տեսությամբ: Սակայն առանձնահատուկ է հենց այն, որ այդ ամենատարբեր գաղափարները ծվատում էին Նիցշեի հոգին:

«… սատիրի դիմակին քաշած արդեն մոլեգնացյալ կինիկականի, վերջինիս դիմակին քաշած արհեստավարժ ցինիկի, վերջինիս դիմակին քաշած ինքնամեծար ծաղրածուի, վերջինիս դիմակին քաշած հակաքրիստոնյա-դևի դիմակը»: [4]

Եթե տիեզերական բանականության կրող որևէ էակ, մեկ այլ գալակտիկայից, ճամփորդելիս լիներ այս կողմերում ու պատահմամբ որոշեր քիթը խոթել մեր երկրային գործերի մեջ, ապա նա հավանաբար խիստ կզարմանար՝ նկատելով, թե որքան վեճ ու կռիվ կա Նիցշեի ժառանգության շուրջ: Այդուհանդերձ, զարմանալու բան չկա. Նիցշեն հրապուրիչ է հենց նրանով, որ իր հոգին սարքել է մարտադաշտ, և «հեղինակային իրավունքները» նվաճելու համար ցայսօր կռիվ է գնում: Հիշենք, թեկուզ, թե ինչպիսի հուսահատ կռիվ էր մղում Ջեք Լոնդոնը Նիցշեի դեմ՝ իր «Ծովագայլը» վեպում:

Հետևաբար՝ փորձենք հասկանալ, թե ինչ կռիվ է գնում կոնկրետ «Դերաքրիստոսի» պարագայում: Ակնհայտ է, որ այստեղ կռվախնձորը հենց քրիստոնեությունն է: Արդյո՞ք Նիցշեն քրիստոնեության երդվյալ թշնամին էր, ոչ միայն պրոֆեսիոնալ աթեիստ, այլև՝ եռանդուն հակաքրիստոնյա… թե՞ նրա ստեղծագործության ոգին ու պաթոսը, այնուամենայնիվ, մինչև ուղն ու ծուծը քրիստոնեական էին, ավելին՝ զուտ պողոսյան:

«Հաշվի առնելով, որ թեմատիկայով և ոճով «ՀակաՔրիստոս»-ը «Ecce Homo»-ի հետ գրեթե մի միասնություն է կազմում, վերջինիս առկայությամբ ես «ՀակաՔրիստոս»-ի թարգմանությունը կարևոր չեմ համարում: Մանավանդ որ, իմ կարծիքով, և՛ ինքնակենսագրության վերջին գլուխներում, և՛ հիշյալ երկում Նիցշեն իր հակաքրիստոնեական նախկին քննական և քննադատական մոտեցումները, որոնց առարկան հիմնականում պաշտոնական և պատմական քրիստոնեությունն էր, արդեն վերածում է քրիստոնեության քստմնելի բանսարկության»: [5]

Հակոբ Մովսեսն, ուրեմն, «Դերաքրիստոսը» համարում է «քրիստոնեության քստմնելի բանսարկություն»՝ հիմնավորելով այդ գրքի թարգմանության անկարևոր լինելը: Անկեղծ ասած՝ ես լիովին համամիտ եմ քրիստոնեության քստմնելի բանսարկություն ձևակերպման հետ. «Դերաքրիստոսը»՝ վերցված ինչպես որ կա՝ հազիվ թե կարող է դիմանալ լուրջ քննադատության: Դրանով հանդերձ՝ գրքի լույս ընծայումը, հատկապես Մարկ Նշանյանի տարողունակ վերլուծությամբ, կարող է հետաքրքիր ու բեղուն քննարկման առիթ դառնալ:

Հակոբ Մովսեսի հրապարակած նշյալ հատորի վերջում, ծանոթագրությունների կազմում, զետեղված է նաև Կարեն Սվասյանի գրությունը՝ նվիրված «Դերաքրիստոս-ՀակաՔրիստոսին»: Այդտեղ կարդում ենք.

«Գիտակցության ախտաբանական մթագնումը, դիվահարության անընդհատ ծամածռությունները, որ էջից էջ են փոխադրվում և ընթերցողին ստիպում են արդեն ո՛չ թե պարզապես փիլիսոփայական, այլ նաև դիվահարական (էքզորցիական) ընթերցանության և, որ կարևորն է, անսովոր խորունկ ներըմբռնումների հաճախակի բռնկումների,– քանի որ ճշմարտությունն ու սուտը հաճախ անտանելիորեն հարևանում են արդեն մի նախադասության սահմաններում,– այս ամենը կասկածի թանձր ստվեր է նետում այսպես կոչված հեղինակային իրավունքի իլյուզիոնի վրա. թույլատրելի է բուն հեղինակային Ես-ի չափազանց ակնհայտ և հաճախակի բացակայության դեպքում խոսել այլ հեղինակության ներկայության մասին (այս կապակցությամբ՝ տե՛ս՝ Ռուդոլֆ Շտայների աներկբա ախտորոշումը. Steiner R. Esoterische Betrachtungen Karmischer Zusammenhänge. Bd 3. Dorcnach, 1975, S. 175–177)»:[6]

Պարզ ասած՝ Նիցշեի նշյալ գործը համարվում է անմեղսունակ, քանի որ հեղինակը արդեն դիվահարվում էր, կորցրել էր իր սուբյեկտի ամբողջականությունը՝ նրա Ես-ի անունից հանդես էին գալիս այլ ոգեղեն էակներ: Եվ հղում է տրված Ռուդոլֆ Շտայների «Քառմայական կապերի էզոթերիկ դիտարկումներ» գրքին:

Շատ կարևոր հղում՝ հասկանալու համար, թե ինչ ուժեր են մտցվում այս անգամ նիցշեական ռազմադաշտ: Շտայների անվան հիշատակումն այստեղ-այնտեղ սպրդում է, սակայն հստակ հղումը միայն ծանոթագրությունների մեջ է: Մարկ Նշանյանը նույնպես, իր պատրաստած «Դերաքրիստոսի» մեջ, ունի երկու խոսք Շտայների մասին: Եվ ես դարձյալ ստիպված եմ հղում տալ ծանոթագրությանը՝ նրա ծավալուն էսսեի 4-րդ գլխի համար 6 ծանոթագրությանը, ուր խոսքը գնում է Շտայների «Ազատության փիլիսոփայությունը» տրակտատի մասին.

«Գիրքը անշուշտ չէ թափանցած փիլիսոփայական շրջանակներուն մեջ, բայց ամենէն շատ կարդացուած «փիլիսոփայական» գիրքերէն մեկը եղած է Ի դարուն»: (էջ 261)

Չէի ուզենա վստահաբար պնդել՝ սակայն Մարկ Նշանյանը ոնց որ թե քամահրական վերաբերմունք է ցույց տալիս Շտայների այս երկի (իսկ միգուցեև՝ առհասարակ հեղինակի) հանդեպ՝ շեշտելով «անշուշտ» բառը և «փիլիսոփայական»-ը առնելով չակերտների մեջ: Ենթադրաբար ընթերցողի վրա սա պիտի այնպիսի տպավորություն գործի, թե Շտայները, որպես մտածող, որևիցե լուրջ արժեք չի ներկայացնում, խոստովանված չէ լրջմիտ ակադեմիական-փիլիսոփայական շրջանակների կողմից, իսկ բուն գիրքը լայն տարածում է գտել միայն շնորհիվ իր հանրամատչելի լեզվի և բովանդակության: Ես չգիտեմ, թե ակադեմիական-փիլիսոփայական շրջանակների գիրկընդբաց ընդունելությունը որքանով է տալիս այս կամ այն մտածողի (ասենք՝ նույն Շոպենհաուերի) ճշգրիտ գնահատականը և թե արդյոք Շտայների պոպուլյարությունը պայմանավորված չէր նախ և առաջ իր անթրոպոսոֆիական գործունեությամբ.– այդուհանդերձ, շուրջ 350 հատոր գրական ժառանգություն թողած մարդու մասին ես այդ կերպ չէի արտահայտվի: Հանուն ճշմարտության նշենք մի երկու փաստ. «Ազատության փիլիսոփայությանը» Շտայները նախադրել է «Ճշմարտությունը և գիտությունը» 50-էջանոց տրակտատը, որում ձևակերպում է իմացաբանության իր հիմունքները, և դա ամենևին էլ դյուրըմբռնելի աշխատություն չէ: Բուն «Philosophie der Freiheit»-ը, միանգամայն գերմանական փիլիսոփայության ոգով, բաղկացած է երկու մասից՝ «Ազատության գիտությունը» և «Ազատության իրականությունը». այսինքն՝ տեսական և պրակտիկ մասերից: Պրակտիկ տվյալ դեպքում, բնականաբար, նշանակում է էթիկական-բարոյական: Շտայներն իր այդ երկրորդ մասում ձևակերպում է բարոյական ֆանտազիայի գաղափարը:

Կարևոր է անդրադառնալ Նիցշե-Շտայներ առնչություններին. ոչ միայն այն պատճառով, որ Շտայները Նիցշեին նվիրված բավականաչափ գրություններ ունի, այլև՝ որ այդ առնչությունները վճռորոշ դեր ունեն մեր քննարկման ծիրում:

Նախ և առաջ, Ռուդոլֆ Շտայները, Գյոթեի գործերի ամբողջական հրատարակության աշխատակազմում աշխատելիս, հրավեր է ստանում Էլիզաբեթ Ֆյորստեր-Նիցշեի կողմից՝ աշխատելու Նիցշեի արխիվում և, իսկապես, մի որոշ ժամանակ աշխատում է այնտեղ: Նույնիսկ պատեհությունն է ունենում անձամբ տեսնելու՝ արդեն ճակատագրական հարվածը տարած և անշարժացած Նիցշեին: Այդ մասին նա ինքն է պատմում «Իմ կյանքի ուղին»[7] ինքնակենսագրական գրքի տասնութերորդ գլխում:

Շտայները հեղինակել է «Ֆրիդրիխ Նիցշե: Մարտիկ ընդդեմ յուր ժամանակի» գիրքը, որում չկա Նիցշեի հասցեին ոչ մի քննադատական խոսք՝ միմիայն օբյեկտիվ-հիացական նկարագրությունը նիցշեական գաղափարների և դրանց ինքնատիպության (թեպետ Շտայներն ինքը հետագայում կասի, որ իր այդ երկում ավելի շատ թոթովանք էր՝ անկեղծ թոթովանք):

Այնուհետև՝ Շտայների գրչին են պատկանում Նիցշեի հոգեախտաբանական վերլուծությանը նվիրված երկու հոդվածները. «Ֆրիդրիխ Նիցշեի փիլիսոփայությունը որպես հոգեախտաբանական խնդիր» և «Ֆրիդրիխ Նիցշեի անձը և հոգեախտաբանությունը»: Շտայներին է պատկանում նաև Նիցշեի մահվան առթիվ արտասանված մեմորիալ ճառը: Քառմայական դիտարկումների մասին արդեն հիշատակվեց (այդ դասախոսությունների շարքում, որոնք նախատեսված էին փակ անթրոպոսոֆիական շրջանակի համար, Շտայներն, ի դեպ, ասում է, որ Նիցշեն իր նախորդ երկրային կյանքում ֆրանցիսկյան ուխտի ճգնակենցաղ վանական է եղել):

Իր հոգեախտաբանական վերլուծության մեջ Շտայները տալիս է Նիցշեի բնութագիրը՝ որպես մի մարդու, ով օրգանապես ընդունակ չէր կրել համոզմունքներ և վերջիններս փոխում էր ձեռնոցների նման: Չափազանց դյուրասահ է տեղի ունենում Նիցշեի անցումը քրիստոնեական բարեպաշտությունից դեպի աթեիզմ. և առհասարակ՝ Վագների պաշտամունքն ու թշնամանքն ընդդեմ Վագների, պոզիտիվիզմն ու հակա-պոզիտիվիզմը, նվիրվածությունը Շոպենհաուերին և նրա անգոսնումը և այլն,– այս ամենը վկայում է, որ Նիցշեին հրապուրում էր այլազան գաղափարների միայն էսթետիկ կողմը:

Շտայները շեշտում է, որ Նիցշեն ստեղծագործում էր՝ հրվելով որոշակի գաղափարներից, կռիվ տալով դրանց դեմ և ստեղծելով հակա-գաղափարներ: Օրինակ՝ նրա նույնի հավիտենական վերադարձը ոչ այլ ինչ է, քան Եվգենի Դյուրինգի առաջ քաշած թեզի հակաթեզը: Խոսքը գնում է Դյուրինգի «Փիլիսոփայության՝ որպես խիստ գիտական աշխարհայացքի և կենսաձևավորման դասընթաց» (կրճատ՝ «Փիլիսոփայության դասընթաց», Լայպցիգ, 1875) գրքի մասին, որում հեղինակն առաջ է քաշում սահմանափակ տարածության մեջ սահմանափակ թվով մասնիկների նույնական փոխդասավորվածության հնարավորության վարկածը, այլ կերպ ասած՝ անվերջ երկար ժամանակահատվածներում նույնի ճշտիվ կրկնության վարկածը: Դյուրինգը հերքում է դրա հնարավորությունը, հերքում՝ իր ոգու ողջ եռանդով: Նիցշեն, ըստ Շտայների վկայության, Դյուրինգի գրքի իր օրինակի լուսանցքում գրառում է թողնում՝ «Ավանակ»: Եվ հենց նույնի վերադարձն է դառնում նրա գլխավոր գաղափարներից մեկը:

Եվ վերջապես ու, թերևս, ամենակարևոր առնչությունը. Կարեն Սվասյանը գտնում է, որ Նիցշեի ապաբարոյականության (սակայն երբեք ոչ՝ անբարոյականության) քարոզը պետք է հասկանալ հենց Ռուդոլֆ Շտայների «Ազատության փիլիսոփայությունը» գրքի բարոյական ֆանտազիայի իմաստով: Այսինքն՝ բարոյականությունը ո՛չ թե որպես դրսից մարդուն թելադրվող օրենքների ու կանոնների համախումբ, այլ՝ որպես մարդու ներքին, ինքնաբուխ և ազատ ստեղծագործություն, որպես «չարից և բարուց անդին» հայտնված մարդու ինքնուրույն կողմնորոշում: Այստեղ է Շտայների գլխավոր նմանությունն ու հարազատությունը Նիցշեին:

Ամփոփելով ասենք՝ Նիցշե-ռազմադաշտ այս անկյունից մտցվող զորախմբերը կրում են Շտայների դրոշը: Եկե՛ք բարձրաձայնենք այդ փաստը: Վիճարկման խնդիրն ինքնին երկրորդական է՝ մենք, իբր, չենք թարգմանում «Der Antichrist»-ը, որովհետև այն գրելիս հեղինակն արդեն դիվահարվում էր, հեղինակն ինքն ինքը չէր: Սա միայն դրվագն է իրական մարտի, քանզի կարելի է նորից ու նորից հրապարակել «Դերաքրիստոսը», կամ գոնե այն մատչելի է այլ լեզուներով: Սակայն պարզ է, որ կռիվը գնում է հենց քրիստոնեության շուրջ: Եթե Շտայների նման Նիցշեին ընկալենք որպես գաղափարների էսթետիկայով տարված ազատ արվեստագետի, ուրեմն պիտի պնդենք, ինչպես Կարեն Սվասյանը, որ Նիցշեի տեքստերը պետք է նախ և առաջ լսել, լսել և ընկալել որպես երաժշտություն, որպես պոլիֆոնիա. պետք է ըմբռնել դրանց ներքին ռիթմն ու լեյտմոտիվը, այլ ոչ թե կառչել տառից:

Մյուս կողմից՝ ի՞նչն է խանգարում Նիցշեի ասածները տառացի ընկալելու, նրա գրվածքները որպես հետևողականորեն մտածված հակաքրիստոնեական գրոհ կարդալու համար: «Der Antichtist»-ը միանգամայն հարմար է գալիս դրան: Կարդա՛նք այն որպես հարերգություն, և բոլոր գաղտնագրերը մեկեն կբացվեն: Ինչը և անում է Մարկ Նշանյանը:

Քրիստոնեական ախոյանին ոչնչացնելու մի պարզ ձև, ռազմավարություն կա՝ տարանջատել քրիստոնեության պաշտոնական հիմնադիրը համարվող հյուսնի որդուն՝ բուն քրիստոնեությունից: Ցույց տալ, որ Նազովրեցի Հիսուսը ո՛չ մի առնչություն չունի մեր իմացած «դասական» Մեսիայի հետ, որ վերջինիս հորինել ու փոխանցել է եկեղեցու ավանդույթը: Մինչդեռ Նազովրեցին այլ բան էր ուսուցանոմ… Մարկ Նշանյանը ոչ միայն չի թաքցնում՝ մանրամասն բացում է այս թեման. կերպարի ու տիպարի տարբերությունը, իրական-պատմական Հիսուսն ու ոխակալությամբ տոգորված Պողոսը՝ առաջին քրիստոնյան, Նազովրեցին և նրան թյուրըմբռնած աշակերտները:

Իսկ ո՞ր ուժն է, որ ռազմադաշտ է մտցվում հակառակ կողմից: Արդյո՞ք դա Դոստոևսկու «Ապուշ»-ն է: Ոչ ամենևին: Ոչ իսկ նշյալ գաղափարի ավելի ուշ մեկնաբանությունը՝ Միխայիլ Բուլգակովի կերտած Յեշուան: Անգամ եթե Մարկ Նշանյանը դրա մասին ոչ մի խոսք ասած չլիներ (իսկ նա, կարծեմ, ակնարկում է Նիցշեի ծանոթությունը Լև Տոլստոյի «Իմ կրոնը» գրքին), միևնույնն է՝ դժվար չէ կռահել, որ այստեղ ներմուծվող զորախմբերի դրոշին փողփողում է ռուս մեծանուն կոմսի ազգանունը:

4. Լև Տոլստոյ

Եթե Ռուդոլֆ Շտայների դեպքում բավական էր միայն մատնացույց անել Նիցշեի հետ ունեցած առնչությունները, ապա Տոլստոյի դեպքում արդեն խորքային դիտարկում է պահանջվում: Նախ և առաջ՝ որովհետև առնչություններ, համենայն դեպս՝ փաստացի, արտաքին աչքի համար տեսանելի առնչություններ, չկան էլ: Մեզ պետք է պարզել, թե ով էր կոմս Տոլստոյը և ինչ ուներ ասելու աշխարհին: Պետք է պարզել այդ բանը՝ մի կողմ դնելով բանասիրական-գրականագիտական հմտությունները և փորձելով ընթերցել նրա հոգին:

Այնքան էլ շնորհակալ գործ չէ, ու միշտ կարող են հարցնել՝ իսկ ո՞վ է տողերիս հեղինակը, որ հանդգնում է նման «հոգեվերլուծություն» ձեռնարկել: Տոլստոյն, իսկապես, վիթխարի տաղանդի տեր մարդ էր, սակայն մեզ այստեղ նրա ստեղծագործության գեղարվեստական կողմը չի, որ հետաքրքրում է, և նման էքսկուրս կարող է ձեռնարկել դիտողականությամբ օժտված յուրաքանչյուր մարդ: Թե ինչի համար էր դա անհրաժեշտ՝ պարզ կդառնա արդյունքները ձևակերպելուն պես:

Տոլստոյը մեկն էր, ում գրվածքներից և ապրած կյանքից, ի տարբերություն Նիցշեի, կարելի է հստակ պատկերացում դուրս բերել նրա հոգեկերտվածքի մասին: Այդ հարցում շատ գործ է արել Լև Շեստովը: Միայն թե Շեստովը, զարմանալի պարադոքս, իր ողջ ստեղծագործության մեջ դառնում է սեփական ռացիոնալ սխեմայի գերին: Նա ասում է՝ մարդը բանականության, ratio-ի ստրուկն է, բանական չոր դատողությունների ողջ մեռցնող ուժը մարդու կյանքը վերածել է դիակի: Հետևաբար՝ վերստին ազատություն ստանալու, դրախտային վիճակին վերադառնալու համար մարդուն պետք է հրաժարվել բանականությունից և ընտրել աբսուրդը: Ու չի նկատում, որ այդ հետևաբար-ը նույնքան ռացիոնալ է ու բնորոշ իր դարին, որքան այն ամենը, ինչի դեմ Շեստովը մարտնչում է:

Իսկ եթե փորձենք սեփական ուժերով նախնական բնորոշում տալ Տոլստոյի հոգուն, ապա մի բան կարելի է ասել հենց սկզբից, առանց այլևայլության: Դա մի հոգի էր, որ այս կամ այն գաղափարով, կրքով կամ մտայնությամբ տոգորվելիս, ամբողջությամբ բռնկվում ու բոցավառվում էր դրանով, համակվում էր ոտքից գլուխ՝ այնպես, որ ուրիշ բանի համար տեղ չէր մնում նրա գիտակցության մեջ: Տոլստոյն իր հոգին գրաված յուրաքանչյուր մտքի տրվում էր բոլորանվեր, կրքոտ կերպով: Սա շատ առանձնահատուկ որակ է: Տոլստոյի հոգին նման է խելահեղ արագությամբ սուրացող մի ավտոմեքենայի, որի արգելակները չեն աշխատում, ավելին՝ ղեկն էլ դադարել է ենթարկվել վարորդին: Մեկ որ նա բռնկվում էր որևիցե գաղափարով՝ այլևս պիտի հետևեր դրան մինչև վերջ, մինչև ֆինիշ, գուցե թե՝ մինչև վթար,– այլ կերպ Տոլստոյն ի վիճակի չէր: Նրանք, ովքեր կարդացել են Տոլստոյի հայտնի վիպակները, օրինակ՝ «Սատանան», «Ձյունամրրիկը» կամ «Հայր Սերգին», կնկատեն այդ բանը: Բավական է հիշել միայն «Կրեյցերյան Սոնատը» վիպակը… Իհարկե, կարելի է կապել երաժշտությունը ցանկասիրության հետ, սակայն զարգացնել այդ գաղափարը մինչև վերջ, մինչև խելահեղություն, մինչև ընդհուպ սպանություն՝ դրան ընդունակ էր միայն Տոլստոյը:

Սրան միանում է մեկ այլ որակ՝ Տոլստոյը, իր մտածողության կերպի ու իր վարքի մեջ, կատարյալ բռնապետ էր: Ժամանակակիցները նրա մեջ իրավացիորեն սոլիփսիզմ էին տեսնում. կոմսն իրոք, իր դատողությունների, արարքների ու գրվածքների մեջ, իրեն այնպես էր պահում, ասես թե ողջ աշխարհում իրենից բացի ուրիշ մեկը չկար՝ կարծես մնացյալ աշխարհն ընդամենը իր երևակայության ծնունդն էր, և բանը միայն սեփական հոգին տանջող հանելուկների պատասխանը գտնելն էր: Եվ նա, իսկապես, իր հռչակավոր վեպերում, բարոյական խնդիր էր լուծում ու այդտեղ էլ որպես բռնապետ էր հանդես գալիս: Հենց այս հարցում է, որ Շեստովի գրվածքները Տոլստոյի մասին բավական լույս են սփռում (տարօրինակ կերպով Շեստովին միշտ մոռանում, անգոսնում են, երբեմն տպավորություն է ստեղծվում, թե նա ընդհանրապես գոյություն չի ունեցել): Չէ՞ որ բավական չէ Տոլստոյի հոգու միայն ձևն ու կերպը ուրվագծել՝ հարկ է նաև պատկերացում կազմել, թե ո՞րն էր նրա հիմնական մտասևեռումը: Ասեմ, որ այդ հարցն ունի շատ հստակ պատասխան. ավելին՝ քիչ մարդիկ կճարվեն աշխարհում, ում հոգու նվիրական կոդն այնքան ակնհայտ է, որքան Տոլստոյինը:

Կար մի բան այս կյանքում, որը Տոլստոյին միաժամանակ սարսափ և ատելություն էր ներշնչում: Դա մարմնավորվում էր իր հոգուն խորթ մարդկային տեսակի մեջ. զուտ ռուս գրականության շրջանակներում կարող ենք հիշել Պուշկինին և Լերմոնտովին: Խիզախ, հանդուգն, անկանխատեսելի, կյանքը պռնկեպռունկ, ցմրուր վայելող անհատականություններ, որոնք, այդուհանդերձ, օժտված էին բացառիկ տաղանդներով և բյուրեղյա բարոյականությամբ, մի տեսակ՝ հատուկ ընդգծված ազնվականությամբ ու վեհանձնությամբ: Այդ մարդիկ ասես ամեն րոպե մարտահրավեր էին նետում կյանքին, դրա քաղքենական ընկալմանը, խաղում էին սեփական ճակատագրի հետ (հիշենք նույն Լերմոնտովի «Մեր օրերի հերոսը» վեպը). միաժամանակ հնարավոր չի չխոստովանել, որ լիարժեք, լիարյուն կյանքը հենց նրանք էին վայելում: Սակայն կար մի ուժ, որ դիմադրում էր նրանց՝ այդ մարդիկ ունեին հստակ ախոյան, մեռնում էին երիտասարդ տարիքում, ռազմի դաշտում կամ մենամարտի ժամանակ՝ պատահական փամփուշտից: Եվ Տոլստոյին տանջում էր այս մտասևեռումը. մի՞թե իրական կյանքը այս վեհանձն ու մեծասիրտ խենթերին է պատկանում: Թե՞ կյանքն այն կարգավորված, հարատև ընթացքն է, որն իշխում է սերնդագործության ու սերնդափոխության վրա, որը ներդաշնակ ու խաղաղ կերպով ղեկավարում է սովորական մուժիկի, բյուրգերի, կալվածատիրոջ առօրյան և թույլ է տալիս անշտապ վայելել քեզ բաժին հասած օրերը՝ խուսափելով մեծ փոթորիկներից ու ողբերգություններից, ըմբոշխնելով հասարակ կարտոֆիլի համը, խոտի ու ջրի բուրմունքը:

Տոլստոյին տանջում էր մեկ գլխավոր բարոյական հարց, որը նա դրել է «Աննա Կարենինա» և «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպերի հիմքում: Ինչպե՞ս շարունակել ապրել ու վայելել այս կյանքը, երբ նման վեհանձն ու վտանգավոր հոգիները ողբերգական վախճան են ունենում՝ չեն ստանում կյանքից այն ամենը, ինչին արժանի էին: Եվ նա գտնում է իր պատասխանը: Այո՛, Անդրեյ Բոլկոնսկին զոհվում է մարտի դաշտում ստացած հարվածից, Նիկոլայ Լյովինի եղբայրը մեռնում է՝ ճիշտ ինչպես «Իվան Իլյիչի մահը» վիպակի հերոսը (հիշենք՝ դա միակ վերնագրված գլուխն է վեպում, որ հենց այդպես էլ կոչվում է՝ «Մահը»): Ւսկ Աննա Կարենինային Տոլստոյն ինքն է կործանում: Փոխարենը Պյեռ Բեզուխովը և Լյովինը՝ երկուսն էլ Տոլստոյի մարմնացումները՝ ոչ միայն վերապրում են, այլև ամուսնանում և ըմբոշխնում ընտանեկան հարկի ողջ հրճվանքը: Բեզուխովը մինչև իսկ ամուսնանում է Բոլկոնսկու հարսնացուի՝ Նատաշա Ռոստովայի հետ, և ոչինչ… էլի վայելում և ըմբոշխնում է ընտանեկան մանր ու խաղաղ երջանկությունը, Նատաշան էլ, ինչպես հիշում ենք, դառնում է նրա համար հավատարիմ «բեղուն էգ»:

Եթե անկեղծ լինենք՝ Տոլստոյի եսամոլությունն ու ցինիզմն այստեղ ուղղակի ապշեցուցիչ են: Նա գտել է պատախանը և այդ պատասխանը պարզ է՝ կյանքը շարունակվում է: Կյանքը շարունակվում է, կյանքը մի տիեզերական անկասելի հոսք է, չկա կյանքի ու մահվան հստակ տարանջատում. մեկը մեռնում է՝ մյուսը ծնվում: Եվ մահացող Բոլկոնսկին ուղղակի լուծվում, տարրալուծվում է իր գլխավերևում լողացող ամպերին, իր տակ գտնվող հողին, ողջ մարդկությանը՝ նա սնունդ է տալիս իրենից հետո եկող մարդկությանը: Չէ՞ որ Պյեռ Բեզուխովը շատ երկար չարչարանքների գնով է վաստակել այդ բանաձևը: Նրան տանջել են կասկածները, նա փնտրել է ցոփ կյանքի մեջ, հասարակ մուժիկների մեջ, մասոնների մեջ, նա սովորել է Պլատոն Կարատաևից: Եվ նրան հանկարծ ներկայանում է պատասխանը՝ ջրի կաթիլներից հյուսված գնդի տեսքով: Կյանքը նման մի գունդ է. կաթիլները ծորում են, միաձուլվում, հետո բաժանվում, նորից ձուլվում… չկա սկիզբ և վախճան՝ կա միայն կյանքի հարատև հոսք, որը և սրբագործում է կոմս Տոլստոյը: Այսինքն՝ անհատի ողբերգության հարցը Տոլստոյը լուծում է պարզապես անհատին մեջտեղից հանելով: Չկա անհատ՝ չկա՛ և պրոբլեմ:

Այո, միայն թե այս ինքնախաբեությունը, բնականաբար, չէր կարող երկար տևել: Տոլստոյը խնդիրը լուծում է՝ միայն սեփական գլուխն ազատելու և կյանքը վայելելու համար: Սակայն նա չի ուզում նման կերպ զոհել իր սիրելի Պյեռին ու Լյովինին՝ վերջիններիս անհատականությունները և անհատական երջանկությունը նա շարունակում է փայփայել ու գուրգուրել: Այս բարոյական հակասությունը կամաց-կամաց խորացնում է Տոլստոյի ներքին խռովքը: Նա սկսում է հասկանալ, որ ոչ մի լուծում էլ չի գտել:

Եվ ահա ասպարեզ է իջնում, ավելի ճիշտ՝ ռումբի նման պայթում է նրա հռչակավոր «Խոստովանությունը»: Եթե կա մի գիրք, որ իրավամբ կարող է կոչվել «բոլոր արժեքների վերարժևորում», ապա դա Տոլստոյի «Խոստովանությունն» է: Այստեղ նա դատափիտում է իր ողջ նախընթաց կյանքը, առհասարակ՝ քաղաքակիրթ մարդկության բռնած ուղին, ասում է, որ նախկինում զբաղվել է գրականությամբ միայն սեփական շահամոլությունից և ցանկասիրությունից դրդված, խաչ է քաշում իր բոլոր նախկին գործերի վրա: Միայն թե խաբված կլինեն նրանք, ովքեր կեզրակացնեն, թե Տոլստոյը դարձ է ապրում՝ այդ բառի քրիստոնեական իմաստով: Ոչ՝ սա անկառավարելի դարձած ավտոմեքենայի, արգելակներից զուրկ տոլստոյական հոգու հերթական վթարն էր պարզապես: Տոլստոյը երբեք դարձ չի ապրել, ավելին՝ նրա հոգին բացարձակ խորթ ու անհաղորդ էր քրիստոնեությանը, կարելի է ասել՝ հակաքրիստոնեական էր: Տոլստոյի հոգին երբեք չի փոխվել՝ այն միայն, այսպես ասած, վերանայել է սեփական հայացքները: Սակայն կսխալվեն նաև նրանք, ովքեր կկարծեն, թե Տոլստոյը սովորական եսամոլ էր: Սովորական եսամոլը պարզապես կվայելեր կյանքը՝ ինչի հնարավորությունը Տոլստոյը լիուլի ուներ, մինչդեռ ռուս կոմսին բոլորովին այլ մի մտասևեռում էր հետապնդում ու հալածում ողջ կյանքում:

«Խոստովանություն»-ից հինգ տարի անց Տոլստոյը գրում է իր «Ո՞րն է իմ հավատքը» («В чем моя вера?») գիրքը, իսկն ասած՝ հենց մեր թեմայի համատեքստում մեզ հետաքրքրող գլխավոր գիրքը, որի սկզբում անմիջական ակնարկ կա իր «դարձի» մասին. «Հինգ տարի առաջ ես հավատացի Քրիստոսի ուսմունքին – և իմ կյանքը հանկարծ փոխվեց. ես դադարեցի ցանկանալ այն, ինչ առաջ էի ցանկանում և սկսեցի ցանկանալ այն, ինչ առաջ չէի ցանկանում»:

Տոլստոյն այստեղ ստում է կամ էլ շարունակում ինքնախաբեությամբ զբաղվել՝ ոչ մի նոր ուսմունք, քան Պյեռ Բեզուխովի ջրի կաթիլներից հյուսված գունդն էր, ոչ մի նոր մետաֆիզիկա նա չի հայտնագործում, ավելին՝ վերահաստատում է հինը ավելի մոլեգնորեն: Եվ այստեղ է, որ պետք է ընթերցել Տոլստոյի հոգու գլխավոր մտասևեռումը: Նրան չէին հետաքրքրում անձնական հաճույքներն ու վայելքները (նա նաև ինքնազրպարտությամբ է զբաղվում), չէին հետաքրքրում փառքն ու փողը՝ Տոլստոյի միակ ու մշտական կիրքը շատ պարզ ընթերցվում է նշածս երկու ստեղծագործությունների մեջ: Տոլստոյը միայն մի բան էր բաղձում ողջ ուժով՝ որպեսզի իրեն տրվի կյանքն ապրելու հստակ կանոն, օրենքների ու կանոնների հստակ համախումբ, աներկբայելի, վստահ, տարընթերցում չհանդուրժող հրահանգավորում, միասնական կատեխիզիս՝ բաղկացած փոքրաթիվ պատվիրաններից: Տոլստոյն ուզում էր, որպեսզի իրեն մատնացույց անեն համամարդկային, անվիճարկելի ու միակ մի ուսմունք, մի նորմ,– և միայն այդ նորմը գտնելով, դրան հնազանդվելով է, որ նրա հոգին կկարողանար խաղաղվել իր մշտական խռովքից: «Ասե՛ք ինձ, թե որն է ճիշտը, ու ես այդպես կանեմ՝ եթե նույնիսկ պետք է դրա համար դժոխային տանջանքների ենթարկվել»,– սա՛ է Տոլստոյի հոգու ճիչը: Տոլստոյի կուռքը նորմն է: Եվ նա տանջվում է, քանի դեռ չի գտել այդ նորմը: Եթե կարճ ձևակերպելու լինենք՝ Տոլստոյը բացարձակ թշնամին է շտայներյան «բարոյական ֆանտազիայի» և «ազատության փիլիսոփայության», Տոլստոյն ատում է ազատությունն ու դրանից բխող պատասխանատվությունը, նա հրաժարվում է ընդունել, որ մարդու բարոյական վճիռները կարող են կախված լինել հանգամանքներից, նա համոզված է, որ գոյություն ունի մեկ միասնական կանոն՝ բոլորի համար, որը մարդուն միանգամ առմիշտ ազատում է սեփական որոշումների ծանրությունից:

Բավական է ուշադիր կերպով վերընթերցել Տոլստոյի «Խոստովանությունը» և ակնհայտ կդառնա, որ հեղինակը ապրիորի ընդունում է, պահանջո՛ւմ է նույնիսկ, որ գոյություն ունենա մեկ միասնական նորմ բոլոր մարդկանց համար և խոտանում է ցանկացած ուսմունք, որն այդ նորմը չի տրամադրում: Տոլստոյի կուռքը նորմն է, նորմն է նրա աստվածությունը: Սրա խորունկ իմաստը կհասկանան նրանք, ովքեր թափանցել են Մեծ Հավատաքննիչի մասին Դոստոևսկու դրվագի մեջ: Մարդիկ աղերսագին դիմում էին Խաչյալին՝ վա՛ր իջիր խաչից, ապացուցի՛ր, որ դու ես Տերը, և մենք ընդմիշտ հնազանդ կլինենք քեզ: Սակայն Փրկիչը հրաժարվում է ակնհայտ, իրեղեն ապացույցներ ներկայացնելու իր աստվածության՝ թողնում է մարդկանց ազատ ընտրության, բարոյական ֆանտազիայի հնարավորությունը: Եվ մարդիկ երեսները շուռ են տալիս դեպի Մեծ Հավատաքննիչը՝ հենց դեպի նա, ով կտա մարդկանց հստակ նորմեր ու կանոններ, դեպի նա, ով իրական կրողն է ստրկության ոգու, հակաքրիստոսի ոգու:

Տոլստոյի հոգին նման է կպչուն-մածուցիկ կաուչուկի կամ ծամոնի, որը ողջ ուժով փափագում է առմիշտ կպչել որևիցե նորմի: Ո՞րն է «Խոստովանության» ինքնակենսագրական պատմությունը: Պատանի տարիներին նա տեսնում է, որ բարձրաշխարհիկ դեռահաս արու զավակի համար նորմը զեխություններին տրվելն է, մեղկ ու տարփամոլ կյանքով ապրելը: Որ ամոթ բան է լինել բարեպաշտ, աղոթել Աստծուն, քանզի նորմը պոռնիկների մոտ գնալն է, իսկ ցանկալի է նաև՝ ամուսնացած կնոջ հետ կապ ունենալը: Եվ նա տրվում է այդ ամենին: Եվ նա, իրեն բնորոշ բռնապետական հոգեկերտվածքով, հերքում է, որ իր հասարակության մեջ հնարավոր է այլ կյանք՝ Տոլստոյն ուղղակի հրաժարվում է նկատել, որ իր կողքին շատերն ամենևին էլ այդպես չէին ապրում, նա ուղղակի զրպարտում է թե՛ ռուսական, թե՛ եվրոպական հասարակության նիստուկացը, քանզի իրեն այս պահին պետք է հաստատել, որ արևմտյան ողջ քաղաքակրթությունը կեղտի մեջ կորչում է: Հետո նորմը փոխվում է, նա դառնում է գրող, լուսավորության և պրոգրեսի առաջամարտիկ: Երբ նա որոշում է, որ նորմը ամուսնական հավատարմությունն է, ապա այդ նորմը խախտած Աննա Կարենինային ուղղակի տանում և հրում-գցում է ռելսերի վրա: Միամտություն կլինի մտածելը, թե Փարիզում ականատես լինելով ինչ-որ մեկի մահապատժին կամ ապրելով սեփական եղբոր մահը՝ Տոլստոյը դարձի է գալիս (ինչպես ինքն է պնդում): Ոչ բնավ. նա ուղղակի ապրում է հերթական ցնցումը՝ համոզվելով, որ իր որդեգրած ընթացիկ նորմը սխալ էր, որ դա այն վերջնական, ամրակուռ, անբեկանելի Նորին Պայծառափայլություն ՆՈՐՄ-ը չի, որն ինքը փնտրում էր:

Կարծեմ Սպինոզային է պատկանում այն միտքը, որ եթե վայր ընկնող քարը օժտված լիներ գիտակցությամբ, ապա այն կմտածեր, որ իր անկումը միանգամայն բանական է և համահունչ իր ազատ կամքին: Ազատ անկումը համապատասխանում է վայր ընկնող քարի ազատ կամքին,– գրեթե տավտոլոգիա՝ այս միտքը, սակայն, շատ հարմար է գալիս Լև Տոլստոյին: Ինչպես ազատ անկում իրագործող քարը կամ խափանված արգելակներով սուրացող ավտոմեքենան՝ նրա հոգին, զուտ գրավիտացիոն ուժի բերումով, «ազատորեն» ձգտում էր միայն մի բանի՝ ՆՈՐՄ-ին: Եվ Տոլստոյը հայտնագործում է այդ ՆՈՐՄ-ը՝ գրելով «Ո՞րն է իմ հավատքը» գիրքը: Արտաքուստ տպավորություն է ստեղծվում, թե Տոլստոյը տեր է կանգնում քրիստոնեական Ավետարանին, տալիս է դրա ճիշտ ու չխաթարված ընթերցումը. իրականում, սակայն, նա գրում է իր սեփական ավետարանը: Մյուսը՝ ավանդականը, նրան պետք էր միմիայն մեկ պատճառով. բանն այն է, որ նորմը՝ համընդհանուր ու համամարդկային նորմը հաստատելու համար այդուհանդերձ պետք է որոշակի աստվածային հեղինակություն: Եթե դա լիներ զուտ անհատական ստեղծագործություն, ապա այլևս նորմ չէր լինի: Եվ Տոլստոյը հասնում է իր ուզածին՝ Հիսուսի լեռան քարոզից արտածում է հինգ պատվիրան, որոնց անշեղորեն հետևելու, տառացիորեն իրագործելու մեջ է մարդու բարիքը:

Ի՞նչ բան էր լեռան քարոզը: Չէ՞ որ դրա իմաստն այնքան զուլալ ու թափանցիկ է, որ հազիվ թե կարելի է որևիցե այլ իմաստ հայտնագործել, քան այն, ինչ ասված է այդտեղ: Հիսուս ուղղակի ասում է. դուք օրենքի տառն եք պահպանում՝ շրջանցելով դրա ոգին և բովանդակությունը, իսկ դա կեղծ բարեպաշտություն է: Հետո՞ ինչ, որ մարդ չես սպանել՝ եթե սրտիդ մեջ եղբորդ դեմ քեն ու ատելություն ես պահում, ուրեմն մտովի արդեն սպանություն ես գործել, ուրեմն արդեն իսկ ենթակա ես դատապարտության որպես մարդասպան: Հետո՞ ինչ, որ շնության փաստն առկա չէ. եթե պղտոր ցանկասիրության աչքով ես նայել կնոջը, մի՞թե նույն հանցանքը չես գործել: Եվ այլն: Ու այս ամենն ասում էր մի մարդ, որ իրական մարդասպաններին և շնացողներին ներում էր շնորհում մի ակնթարթում՝ տեսնելով նրանց անկեղծ փոփոխությունը: Այսինքն՝ փաստացի մարդասպանը կարող է ներում ստանալ, իսկ նա, ով եղբորը հանիրավի «հիմար» է անվանում, կարող է դատապարտվել: Քրիստոս, փաստորեն, հանում էր օրենքի տառացի ընթերցումը և տեղը հաստատում հենց այն, ինչ Շտայներն անվանում է բարոյական ֆանտազիա:

Սակայն դա բնավ Տոլստոյի սրտով չէ. ազատությունը, որ բերում էր Քրիստոս, նրան սարսափ ու ատելություն է ներշնչում, և նա գրում է իր սեփական ավետարանը: Հիսուս եկավ օրենքի տառը հանելու համար, Տոլստոյը հաստատեց այդ տառը, քանի որ առաջնորդվում էր լրիվ այլ ոգով: Այստեղ պետք է զգալ տոլստոյական հոգու էությունը: Նա, ով պաշտում է օրենքի տառն ու նորմը, իրականում ցանկանում է, որ ամեն ինչ առմիշտ կարգավորված ու հաստատված լինի, որ ամեն բան իր տեղը գտնի և ընդմիշտ անշարժանա, փայտանա: Տոլստոյն ուզում է, որ մարդու կյանքը ղեկավարվի նույնպիսի անսխալական օրենքներով, ինչպես գրավիտացիայի օրենքն է, որին անշեղորեն ենթարկվում է վայր ընկնող քարը: Տոլստայի հոգին, այդու, սիրահարված էր անկենդան բնությանը, որտեղ չկա ոչ մի շարժում, ոչ մի փոփոխություն՝ ամեն ինչ բյուրեղացած ու անշարժացած է առհավետ:

Այստեղից նաև՝ Տոլստոյի ատելությունը հրաշքների հանդեպ: Ի՞նչ բան է հրաշքը, եթե ոչ՝ նորմի խախտում: Հետևաբար հրաշքը գարշանք ու զարհուրանք է ներշնչում նրան. իսկ իր դարի մարդը հանգիստ կարող է ասել, որ հրաշքները տգետ ամբոխի կողմից կամ այդ ամբոխի համար հորինված հեքիաթներ են, հետագա հավելումներ Հիսուսի ուսմունքին: Իրականում չի՛ եղել ոչ մի հրաշք. հացի և ձկների բազմացումը բացատրվում է այն պարզ փաստով, որ բավարար ուտելիք կար բազմության համար՝ ուղղակի պետք էր պահել պատվիրանները, չխլել միմյանց ձեռքից բարիքը, այլ բաց սրտով բաժանել, և բոլորին կհերիքի: Բնական է, որ Տոլստոյի ավետարանի մեջ տեղ չեն գտնում խոսքերն այն մասին, որ մանանեխի հատիկի չափ հավատը կարող է լեռներ տեղաշարժել: Նորմը պաշտող ու փափագող մարդը ինչի՞ց կարող է խորշել ավելի, եթե ոչ հանկարծակի տեղաշարժվող լեռներից:

Ստույգն ասած՝ Տոլստոյին պետք չէին ո՛չ Աստված, ո՛չ էլ Հիսուս Քրիստոս՝ նա դիմում է քրիստոնեությանը զուտ այն հոգեբանական պահանջմունքից, որ հեղինակության կարիքն ունի: Է՛լ ավելի խորշելի ու անտանելի են նրա համար հավիտենական կյանքի, հոգու անմահության, մեռելների հարության գաղափարները: Միտքը, որ մահվան շեմից անդին կա ոգեղեն անսահման աշխարհ՝ հրեշտակներով, սերովբեներով ու քերովբեներով, դևերով և հանգուցյալների հոգիներով,– այդ միտքը պետք է որ ատելի լիներ Տոլստոյի համար, քանի որ դա մի հզոր հարված է իր կողմից հաստատված նորմի դեմ: Նա ասում է՝ այս հինգ պատվիրանները անխախտ բարիք են դրանց հետևող յուրաքանչյուր մարդու համար՝ անկախ անդենականի հույսերից և կրոնական մխիթարությունից: Եվ ողջ գրքի ընթացքում փորձում է ապացուցել, որ անկախ այն բանից՝ կա՞ վարձատրություն բարեպաշտի համար անդրշիրիմյան կյանքում թե ոչ՝ մարդ պիտի հետևի այս կանոններին, որովհետև դրանցումն է իր ճշմարիտ բարիքն ու երջանկությունը: Կարևոր չէ, թե որքանով են համոզիչ նրա խոսքերը: Արդյո՞ք, եթե Աստված իրոք չկա, եթե չկա մեռելների հարություն ի նոր կյանք, իմաստ ունի դեմ տալ երկրորդ այտը ապտակողին կամ նվիրել շապիկն ու բաճկոնը,– չէ՞ որ այդ դեպքում շատերն իսկույն կհայտնվեն թշվառության մեջ կամ պարզապես կկործանվեն: Հասարակ հավատացյալը կարող է նաև ասել՝ իսկ ո՞վ ինձ կպաշտպանի թեկուզ այս կյանքում, եթե Աստված չկա: Տոլստոյը դրան պատասխանում է. այս իմ նշած պատվիրաններն այնքան իմաստուն են, որ, անգամ զրկանքներ ու անարդարություններ կրելով, դու, միևնույնն է, շահում ես: Մարդկային տեսանկյունից հասկանալի է, որ Տոլստոյն անհեթեթություն էր ասում: Ոչ պակաս անհեթեթություն են նրա պնդումները, որ մարդիկ պետք է լքեն մեծ քաղաքները և բոլորը գյուղում, կուսական բնության գրկում ապրեն կամ այն մյուս պնդումը՝ որ աշխատող մարդը միշտ էլ իր կարիքները կհոգա, քանի որ նրա կարիքը միշտ էլ կունենան մյուս մարդիկ: Այս անհեթեթությունների շարանը չի գալիս Տոլստոյի տգիտությունից, այլ՝ զուտ այն պարզ փաստից, որ մարդիկ, մարդկությունը նրան չեն էլ հետաքրքրում. Տոլստոյն, իր սոլիփսիզմի բարձունքներից, չի նկատում, որ իր շուրջն էլի մարդիկ կան: Նրա համար ողջ մարդկությունը ընդամենը մի աբստրակտ կատեգորիա է, որ կոչված է հաստատելու իր հայտնագործած նորմի «համամարդկային», համընդհանուր լինելու հանգամանքը:

Նա զրպարտում և պախարակում է քաղաքային կյանքը բոլոր հնարավոր ձևերով՝ գործի դնելով իր գրական տաղանդը: Ստացվում է, որ քաղաքում ապրողները, բոլորն անխտիր, փչացած, կաշառակեր, հեշտամոլ, հիվանդ ու կորած մարդիկ են: Ուղղակի այս պահին Տոլստոյին այդպես է պետք: Այն նույն Տոլստոյին, որն այդպես շքեղորեն նկարագրում էր բարձրաշխարհիկ պարահանդեսները… Տոլստոյը խաչ է քաշում առհասարակ մարդկային քաղաքակրթության վրա՝ ներառյալ արվեստը, մշակույթն ու գիտությունը, նա գովերգում է պարզ գեղջկական կենցաղը: Նա նույնիսկ չի անդրադառնում, որ իր այդ պահին գրած գիրքը՝ որպեսզի տարածվի ու հասնի մարդկանց՝ պետք է մտնի տպագրատուն, շարվի տառերի տեսքով, և որ այդ գործն անում են հենց քաղաքային բանվորները: Գրողի ծո՛ցը ողջ աշխարհը և բոլոր մարդկանց՝ միայն թե Լև Նիկոլայևիչը հասնի իր փափագած նորմին ու խաղաղվի:

Երբ Տոլստոյն արտասանում է «Աստված» բառը իր նշյալ գրքում, տարօրինակ զգացում ես ապրում: Իսկական deus ex machina՝ չգիտես որտեղից հայտնված,– այդպես աճպարարն է ճագարներ հանում իր գլխարկից: Տոլստոյի ավետարանում ոչ մի աստված չկա, ավելի ճիշտ՝ միակ աստվածը Նորին Պայծառափայլություն ՆՈՐՄ-ն է, հինգ պատվիրանները, իսկ այն մյուսը – հեչ՝ էնպես, կողքից, այն մյուսը հենց ինքը Տոլստոյն է, որ սահմանել է հինգ պատվիրանները: Սպինոզայի սուբստանցն ավելի շատ կարող է «աստված» կոչվել, որովհետև Տոլստոյի մետաֆիզիկայում աստված նույնիսկ պանթեիստական չէ՝ նա պարզապես չկա:

Իսկ ո՞վ էր Հիսուսը Տոլստոյի ավետարանում: Ուղղակի մի իմաստուն, պարզ սիրտ ունեցող մարդ, ով տեսավ ու հաստատեց մարդկանց համար փրկարար պատվիրանները (կարդա՝ ՆՈՐՄ-ը): Հիսուսը նույնպես չկա՝ նա անարյուն, անկենդան մի խամաճիկ է, և միայն Տոլստոյի գրական տաղանդն ու մեր երևակայությունն են ստիպում այստեղ ինչ-որ վիպական-ռոմանտիկ կերպար-տիպար պեղելու: Հիսուսի և Աստծո տեղակ Տոլստոյը դնում է մի սնամեջ խոռոչ, փուչ բան, անդենականի հույսի տեղակ՝ իր ՆՈՐՄ-ը: Եթե կա մեկը, ով Evangelium-ը իրոք Dysangelium դարձրեց, ավետիսը փոխարինեց փուչ բանով, ապա այդ մեկը ոչ թե Պողոս առաքյալն էր, այլ՝ Լև Նիկոլայևիչը:

Արդյոք հասկացվեցի՞:

Այստեղ է իրական մարտը, որ գնում է Նիցշեի մարտադաշտում: Մի կողմից՝ Շտայների ազատության փիլիսոփայությունը և բարոյական ֆանտազիան, ազատության ոգին, որ գալիս է «Գողգոթայի միստերիայից» կամ «Քրիստոսի իմպուլսից»,– իսկ մյուս կողմից՝ փուչ տեղի և ստրկական նորմի քարոզը: Այստեղ են հենց Քրիստոս և հակաքրիստոս. անկախ նրանից, թե արտաքին աչքին պրոցեսն ինչպես է ներկայանում՝ ընդերքում ընթացող հոգևոր մարտը այս բովանդակությունն ունի: Եվ հարմար է գալիս ռուսական առածը. «Ոնց էլ սատանան չզգեստափոխվի՝ պոզերը, մեկ է, մնում են դուրս ցցված»: Չէ՞ որ միայն ռուս ուղղափառ եկեղեցին չէր, որը՝ վարանումով, բայց և այնպես բանադրեց Տոլստոյին,– չէ՞ որ կային ուրիշները: Տոլստոյի ժամանակակիցները ամենևին էլ հիմար ու միամիտ մարդիկ չէին:

Վլադիմիր Սոլովյովն, ի պատասխան Տոլստոյի գրքի, գրեց իր «Երեք խոսակցություն պատերազմի, պրոգրեսի և համաշխարհային պատմության վախճանի մասին» («Три разговора о войне, прогрессе и конце всемирной истории») երկը: Վերնագիրն ինքնին խոսուն է. գրքի բովանդակության վրա ծավալվելու տեղ չունեմ, միայն նշեմ, որ այն նաև պարունակում է հակաքրիստոսի մասին վիպակը (ռուսերենում антихрист նշանակում է հենց հակաքրիստոս): Գիրքը գրվել է 1899 թվին կամ մի փոքր ավելի ուշ, մի խոսքով՝ քսաներորդ դարասկզբին, Նիցշեի «Հակաքրիստոս»-ից մոտ 12 տարի անց: Ես ինձ թույլ կտամ մի ընդարձակ մեջբերում Սոլովյովի գրքի նախաբանից.

«Շատ տարիներ առաջ ես մի լուր կարդացի նոր կրոնի մասին, որ ծագել էր ինչ-որ տեղ արևելյան նահանգներում: Այդ կրոնը, որի հետևորդները կոչվում էին անցքապտույտներ (вертидырниками) կամ անցքապաշտներ (дыромоляями), ուներ այն իմաստը, որ խրճիթի պատի մեջ ինչ-որ մութ անկյունում միջին չափի մի ծակ փորելով այդ մարդիկ մոտեցնում էին շրթունքները դրան և բազմաթիվ անգամ համառորեն կրկնում. «Խրճի՛թ իմ, ծա՛կ իմ, փրկի՛ր ինձ»: Թվում է, թե երբեք նախկինում աստվածապաշտության առարկան այդաստիճան պարզունակության չէր հասել: Բայց եթե սովորական գեղջկական խրճիթի և դրա պատի մեջ մարդկային ձեռքերով փորված բացվածքի աստվածացումը ակնհայտ մոլորություն է, ապա հարկ է ասել, որ դա գոնե արդարամիտ մոլորություն էր. այդ մարդիկ անասելի մոլեգնում էին, բայց ոչ ոքի չէին մոլորեցնում. խրճիթն էդպես էլ անվանում էին՝ խրճիթ, իսկ դրա պատի մեջ փորված բացվածքն արդարացիորեն անցք էին կոչում:

Սակայն անցքապաշտների կրոնը շուտով «էվոլյուցիա» ապրեց և ենթարկվեց «տրանսֆորմացիայի»: Իր նոր տեսքով էլ այն պահպանեց կրոնական մտքի նախկին թուլությունը և նեղությունը փիլիսոփայական հարցադրումների, նախկին գետնամած ռեալիզմը, բայց կորցրեց առաջվա արդարամտությունը. սեփական խրճիթն այժմ անվանվեց «Աստծո արքայություն երկրի վրա», իսկ ծակը կոչվեց «նոր ավետարան» և, ամենավատը՝ որ այդ կեղծ ավետարանի և իսկականի միջև եղած տարբերությունը՝ մի տարբերություն, որ բացարձակ համարժեք է գերանի մեջ փորված ծակի և կենդանի ու ամբողջական ծառի միջև եղած տարբերությանը,– այդ էական տարբերությունը նոր ավետարանիչները ամեն կերպ ձգտում էին թե՛ լռության մատնել, թե՛ խլացնել:

Ես, անշուշտ, չեմ պնդում, թե անցքապաշտների նախասկզբնական աղանդի և Աստծո հորինովի արքայության ու հորինովի ավետարանի միջև անմիջական պատմական կամ «ծննդաբանական» կապ կա: Դա, ասենք, կարևոր էլ չի իմ պարզ մտադրության համար՝ ակնառու ցուցադրել երկու «ուսմունքների» էական նույնությունը՝ բացառությամբ իմ նշած բարոյական տարբերության: Իսկ նույնությունն այստեղ – երկու «աշխարհայացքների» էլ մաքուր բացասականության և անբովանդակության մեջ է: Թեպետ և «մտավորական» անցքապաշտները ինքզինք ոչ թե անցքապաշտներ են անվանում, այլ՝ քրիստոնյաներ, իրենց քարոզն էլ ավետարան են կոչում, սակայն քրիստոնեությունն առանց Քրիստոսի և ավետարանը, այսինքն՝ բարի լուրը, առանց այն բարիքի, որի մասին արժենար ծանուցել, այն է՝ առանց իրական հարության ի լիությունը երանելի կյանքի,– նույնպիսի փուչ բան է, ինչպես և սովորական մի անցքը՝ փորված գեղջկական խրճիթում: Այս ամենի մասին կարելի էր և չխոսել, եթե ռացիոնալիստական ծակի վերև չդրվեր կեղծ քրիստոնեության դրոշը, որը գայթակղում ու խոտորեցնում է այս փոքրերից շատերին: Երբ այն մարդիկ, որ մտածում ու կամաց-կամաց պնդում են, թե Քրիստոս հնացել է, գերազանցվել կամ թե առհասարակ գոյություն չի ունեցել, թե դա Պողոս առաքյալի հորինած առասպելն է, միաժամանակ համառորեն շարունակում են իրենց «ճշմարիտ քրիստոնյա» անվանել և իրենց փուչ բանի քարոզը սքողել խեղաթյուրված ավետարանական խոսքերով, ապա աստ արդեն անտարբերությունն ու ներողամիտ արհամարհանքը տեղին չեն գալիս. նկատի առնելով, թե ոնց են հետևողական ստի միջոցով թունավորում բարոյական մթնոլորտը, հասարակաց խիղճը բարձրագոչ պահանջում է, որպեսզի հոռի գործն իր ճիշտ անունով կոչվի: Բանավեճի բուն խնդիրն այստեղ՝ ոչ թե կեղծ կրոնի հերքումն է, այլ՝ հայտնաբերումը իրական խաբեության»:

Թերևս պետք է պարզաբանում մտցնել: Խոսքն այստեղ չի գնում Մարկ Նշանյանի և Կարեն Սվասյանի թաքնված բանավեճի մասին. խոսքը գնում է իրական հոգևոր մարտերի մասին, որ ծավալվում էին (են) Նիցշեի հոգում: Մի կողմից Շտայների ազատության փիլիսոփայությունը և բարոյական ֆանտազիան, մյուս կողմից՝ Տոլստոյի ՆՈՐՄ-ը, կամ՝ եթե արդեն անխուսափելի է կրոնական բառերով խոսելը՝ մի կողմից Քրիստոս, մյուսից՝ հակաքրիստոսը: Ես Շտայներից մեջբերումներ չեմ կատարի. պետք է միայն հիշել, որ երբ Շտայները ծանոթացավ Նիցշեի ստեղծագործությանը, «Ազատության փիլիսոփայությունն» արդեն գրված էր, և նա պնդում էր, որ Նիցշեի գրվածքներում գտավ իրեն շատ հոգեհարազատ մի մտածելակերպ՝ անկախ այն բանից, թե որքանով էր համաձայն առանձին գաղափարների հետ: Որ դա իրոք այդպես է՝ դրանում կարող ենք համոզվել՝ ընդամենը մեջբերելով փոքրիկ մի հատված «Դերաքրիստոսից».

««Առաքինութիւն»ը, «պարտականութիւն»ը, «ինքն իրմով բարին», անանձնականութեան ու համընդհանրութեան յատկանիշներով օժտուած բարին – ասոնք բոլորը ուղեղային ուրուականներ են, որոնց մէջ կ’արտահայտուի անկումը, կեանքի վերջին ուժազրկումը, Քէօնիքգսբերգեան չինականութիւնը: Հակառակը կը թելադրեն պահպանումի և աճումի խորագոյն օրէնքները. որ ամեն մեկը ի՛ր առաքինութիւնը, ի՛ր ստորոգութենական հրամայականը հնարէ»: (էջ 26)

Սա ուղղակի բառացի համընկնում է Շտայների՝ ազատությունից և անհատականությունից բխող բարոյականության ձևակերպման հետ:

Սակայն Տոլստոյը նույնպես ներկա է Նիցշեի մարտադաշտում. ընդսմին՝ այնպիսի առարկայական, տառացի վերարտադրությամբ, որ ապշանք է պատճառում՝ Նիցշեն, նույն «Դերաքրիստոսում», ուղղակի ճշտիվ վերաշարադրում է Տոլստոյի հռչակած հինգ պատվիրանները, Տոլստոյի ՆՈՐՄ-ը.

««Հաւատք» մը չէ, որ քրիստոնեան կը զատորոշէ միւսներէն. քրիստոնեան կը գործէ, կը զատորոշուի գործելու իր տարբեր տեսակով: Դէպի չարը հակամիտութիւն ունեցողին դէմ դիմադրութիւն ցոյց չի տար, ո՛չ բառով, ո՛չ ալ ի խորոց սրտի: Տարբերութիւն չի դներ օտարին եւ սեփականին միջեւ, Հրեային եւ ոչ-Հրեային միջեւ («ընկեր»ը, խորքին մէջ՝ նոյն հաւատքը բաժնողն է, Հրեան): Ո՛չ մէկուն դէմ չի զայրանար, ո՛չ մէկը իրմէ ցած չի տեսներ: Չ’այցելեր դատարանները, չի վկայեր ուրիշի հաշուոյն («Երդում պիտի չտաս»): Իր կնոջմէ չի բաժնուիր ինչ որ ալ պատահի, նոյնիսկ եթէ անհավատարմութիւնը փաստուած է:– Բոլորը խորքին մէջ՝ մէ՛կ սկզբունք են, բոլորը մէկ բնազդի հետեւանքն են –»: (էջ 64, 65)

Ճիշտ կլիներ ասել՝ մեկ, համընդհանուր ՆՈՐՄ-ի… Ինչևէ, մեզ մնում է պարզել մի կարևոր հարց՝ թե ի՞նչ առնչություն ունի այստեղ Պողոս առաքյալը: Արդյո՞ք Պողոսը չարության ու վրեժի քարոզ էր կարդում, թե՞ հակառակը՝ ավետիսն էր ծանուցում այն մասին, որ մարդն այսուհետ ազատ է՝ ազատ այդ բառի ամենաընդգրկուն իմաստով: Պողոսի մեջ վրդովմունք էր առաջացնում մարդու ազատության ցանկացած սահմանափակում. ասում էր՝ թույլ մի՛ տվեք, որպեսզի ձեզնից խլեն Քրիստոս Հիսուսով ունեցած ձեր ազատությունը, որպեսզի ձեզ պարտադրեն արտաքին օրենքներ, կանոններ՝ լինի դա թլփատություն կամ արգելանք կարծեցյալ կուռքերին զոհաբերված միսն ուտելու: Ո՛չ մի բան, որ Աստված ստեղծել է, պիղծ չէ՝ ամեն ինչ ինձ համար է: Ամեն բան ինձ թույլատրված է, պարզապես ամեն բան չէ, որ օգտակար է: Եվ առհասարակ՝ մեղք է կոչվում այն ամենը, ինչ հավատից չի բխում, երբ Աստծո ստեղծածին նայում ես գողի աչքերով՝ «որպես հափշտակությամբ ձեռք բերվելիք մի բանի», իսկ մնացած ամեն ինչ ինձ արտոնված է, որպես քրիստոնյայի, քանի որ ես ունեմ կատարյալ ազատություն՝ ի Քրիստոս Հիսուս:

Պողոսն, անկասկած, կրոնական հանճար էր: Եվ նա սրտնեղում էր, երբ իր ունկնդիրները չէին հասկանում իր քարոզը, ասում էր՝ դուք մինչ օրս երեխաներ եք, և ես ստիպված ձեզ կաթով եմ կերակրում: Ճիշտ նույն կերպ սրնեղում էր Հիսուս Քրիստոս. «Մինչև ե՞րբ պիտի հանդուրժեմ ձեր անհավատությունը»… կամ՝ «Դեռ շատ բան ունեմ ձեզ ասելու, որ առայժմ չեք կարող ընդունել: Սակայն կգա Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին, և ձեզ կուսուցանի»:

Պողոսն այս բաներն ասում էր այնպիսի բոցավառ ոգով, որ կարելի է ուղղակի խեղդվել՝ նրա թղթերից մեջբերումներ կատարելով: Բայց մենք արդեն տեսանք, որ ս. Գրքի վկայակոչումը տվյալ դեպքում չի աշխատում: Նիցշեն նախօրոք ծաղրածուի շորեր է հագցրել Պողոսին՝ որպեսզի նրա ասածները գլխիվայր ընթերցվեն: Նիցշեն Պողոսին խորը հոգեկան պաթոլոգիա է վերագրում… Այստեղ է ողբերգական զավեշտը. Պողոսը հոգեկան խանգարում ունեցող մեկն էր, իսկ Նիցշեն, փաստորեն, որ խելագարության շեմին էր գրում այս բաները, օժտված էր կատարյալ հոգեկան առողջությամբ: Մինչդեռ հասկանալի է, որ եթե մեկի հոգին ծվատում են նման իրարամերժ և հուժկու ոգեղեն զորություններ, ապա նրան մի փոքրիկ քայլ է մնում մինչև կատարյալ խելագարությունը:

Այո, Աստվածաշնչից մեջբերումներ անելը Նիցշեի դեպքում, մի տեսակ, չի աշխատում: Բայց երբ այս ամենի մասին մտածում եմ, ակամայից միտս է գալիս «Գործք առաքելոց»-ի 28-րդ գլխում նկարագրված դրվագը: Նավաբեկությունից փրկված Պողոսը ուղեկիցների հետ հանգրվանում է Մալթա կղզում: Եվ երբ խարույկ են վառում և կրակից տաքացած ու կատաղած մի թունավոր օձ՝ իժ, կախ է ընկնում նրա ձեռքից (ու հավանաբար՝ նաև խայթում), բնիկները միմյանց ասում են. «Ուրեմն մարդասպան է այս մարդը, որը թեպետ ծովից փրկվեց, բայց Արդարությունը նրան թույլ չտվեց, որ ապրի»: Իսկ Պողոսը պարզապես թափ է տալիս օձին կրակի մեջ՝ առանց որևիցե վնասի: Էնպես չի, թե Պողոս առաքյալը չէր նկատել իրեն խայթել պատրաստվող օձին՝ շատ էլ լավ նկատել էր:

Ուղղակի կարևորություն չէր տվել:

5. Երկրորդ ընթերցում

Վերը խոսք գնաց այն մասին, որ Մարկ Նշանյանի ընդարձակ վերլուծության մեջ չի հիշատակվում Լև Շեստովի անունը։ Պատճառը կարելի է հասկանալ. Նշանյանն իր երկխոսությունը վարում է Ժորժ Բատայլի հետ և խոսում է ինքնիշխանության մասին։ Ըստ առաջադրված մտակառույցի՝ ինքնիշխանությունը ենթադրում է, որ մարդն ինքն է սահմանում իր կյանքի օրենքը (օրենքն այստեղ հավանաբար մետաֆիզիկական իմաստ ունի), և այդ օրենքն իր լրումին կարող է հասնել միայն եթե մարդը, բացի օրենսդիր լինելուց, նաև ինքն իր սեփական կատարածուն ու վրեժխնդիրն է։ Այլ կերպ ասած՝ Նիցշեի խելագարությունն ու մահը պարտադիր պայման էին՝ այդ օրենքը վավերացնելու, ինքնիշխանությունը կատարյալ դարձնելու համար։ Մինչդեռ Լև Շեստովն ուներ մտածողության մի կերպ (Բեռդյաևն այն կոչում է «հոգեբանական մեթոդ» Շեստովին նվիրված իր «Трагедия и обыденность» հոդվածում), որի միջոցով բոլորովին այլ մեկնաբանություն էր տալիս Նիցշեի տեքստերին։ Այո՛, հարերգություն, սակայն ուրիշ իմաստով։ Ուշագրավ է կերպը, որով Նիցշեի գործերում հանկարծահաս ներխուժում է նույնի հավիտենական վերադարձի մոտիվը։ Շեստովը Նիցշեին ո՛չ միայն չէր հակադրում քրիստոնեությանը, այլև դնում էր Բլեզ Պասկալի, Մարտին Լյութերի և հենց Պողոս առաքյալի հետ նույն շարքում։ «Ո՛չ թե փիլիսոփաների աստվածը, այլ՝ Աստվածը Աբրահամի, Իսահակի և Հակոբի», մարգարեների Աստվածը, Պողոսի Աստվածը։ Այլ կերպ ասած՝ ո՛չ թե Աթենքը, այլ Երուսաղե՛մը (ոմանք թերևս եզրակացնեն, որ այստեղ մեծ դեր է խաղացել Շեստովի հրեա լինելը)։ Եթե հստակեցնենք, ապա ըստ Շեստովի Նիցշեն հենց Աստծու՝ մեռցված, սպանված Աստծու ստվերի դեմ էր կռվում։ Փիլիսոփաների հորինած բարոյականության, Սպինոզայի «amor dei intellectualis»-ի դեմ, ուզում էր վերադարձնել կենդանի Աստծուն, հրաշքներ գործողին՝ նրան, ում հանդեպ հավատը ժամանակակից եվրոպական առաջադիմությունը հիմարություն է համարում, բայց և նրան, ով կարող է բուժել իր հիվանդությունը, նորից կյանքի կոչել, շնորհել կենսական ուժերի լիություն, և այդպես՝ բազմաթիվ անգամներ, նորից ու նորից՝ պարգևելով նույնի հավիտենական վերադարձը։ Եվ այդ նպատակով Նիցշեն կենաց-մահու կռիվ է տալիս հավատից կտրված, անշնչացած, փիլիսոփայական «քրիստոնեության» դեմ։ Կռիվ է տալիս ամենատարբեր ձևերով, բայց վերջնական ձևը այդ նոր քաղաքակրթական կրոնը իր տրամաբանական ավարտին հասցնելն է, իր հանգուցալուծմանը՝ ամենայն հետևողականությամբ ու դաժանությամբ։ Ցույց տալ, որ վերջնակետում այդ նոր կրոնը պահանջում է մարդու ոչնչացումը։

Կարելի է համոզվել, որ Նիցշեի աֆորիստիկ արտահայտչաձևը ամենատարբեր ու հակադիր մեկնաբանություններ է ծնել։ Ըստ Շեստովի՝ Նիցշեն ուզում էր քրիստոնեական ավանդույթի բազմադարյա կույտից դուրս բերել և հարություն տալ այն իրական Աստծուն՝ զորաց Տիրոջը, որը փիլիսոփայում է մուրճով, որը հրաշքներ է գործում, այլ ոչ թե խորհուրդ է տալիս ենթարկվել անհրաժեշտությանը՝ ինտելեկտուալ սեր տածելով «ճշմարտության» հանդեպ և խոնարհաբար ընդունելով, որ «այս աշխարհը լավագույնն է բոլոր հնարավոր աշխարհներից»։ Նշանյանի տեքստում նույնպես կա այդ մոտիվը, բայց՝ բոլորովին այլ իմաստով։ Պեղել-դուրս բերել իրական Հիսուս Նազովրեցուն, ում պատկերը խեղաթյուրել են, նախ՝ աշակերտները, որոնք դատապարտված էին սխալ ըմբռնելու իրենց ուսուցչի պատգամը, ապա և՝ Պողոս առաքյալը, ով չարամիտ վրեժխնդրությամբ ստեղծել էր իր սեփական կրոնը՝ Հիսուսին ուղղակի պատրվակ սարքելով։ Պողոսի թղթերն, ուրեմն, լցված են հրաշունչ վրեժխնդրության ոգով։ (Այստեղ, հանուն ճշմարտության, եկեք խոստովանենք, որ ոչ թե Պողոսի թղթերը ու Նոր Կտակարանն են լցված ատելությամբ և վրեժով, այլ՝ հենց Նիցշեի տեքստերը։) Գալով Հիսուսի իրական տիպարի բացահայտմանը՝ հավանաբար շատ են այդպիսի փորձեր արվել[8]։ Սակայն ինչպիսի՞ եզրահանգման է գալիս Մարկ Նշանյանը։ Ո՞վ էր այդ Հիսուս Նազովրեցին, թափառական վարդապետը, հյուսնի որդին, ում այդպես խեղաթյուրել են բոլորը։ Եթե, իրավամբ, Պողոսն է հնարել Քրիստոսին՝ մեր իմացած Քրիստոսին, ապա Պողոսը, բնականաբար, ոչ միայն քրիստոնեության ճշմարիտ հեղինակն է, այլև՝ ավելի բարձր, քան իր ստեղծագործությունը։ Եթե մի պահ ընդունենք, որ Հիսուս այնուամենայնիվ Աստծու Որդին էր, բնականաբար անհեթեթ կլինի կարծել, որ նա երբևիցե թույլ կտար իր իսկ կողմից կարգված առաքյալին խեղաթյուրել սեփական կերպարը և հազարամյակներով հետաձգել խոստացված երկրորդ գալուստը։ Բայց մենք գործ ունենք աթեիստական տեսանկյան հետ, հերմենևտիկայի հետ, որի համար Աստվածաշունչն էլ, Նիցշեն էլ պարզապես ընթերցման ենթակա տեքստեր են։ Եվ, ահա, այն Հիսուսը, որին արտածում է Մարկ Նշանյանը՝ ինչպիսի՞ն է նա, ո՞վ է նա… Պարզվում է, որ մոտավորապես Դոստոևսկու «Ապուշի» նման մեկն է, իշխան Միշկինը, կյանքի հետ ներդաշնակ լինելու իր կերպը գտած, մարդկային գոյության բոլոր հակասությունները յուրովի լուծած, թե՛ կյանքին, թե՛ մահվանը համահավասար այո ասող մեկը։ Դոստոևսկին ամենից սուր և մոտիկից է կռահել նրա հոգեբանությունը (թերևս՝ նաև Բուլգակովը, ով «Վարպետը և Մարգարիտան» վեպում համանման մի կերպար է ներկայացնում՝ հանձինս իր Յեշուայի)։ Հարց՝ եթե իրական Հիսուսը այդ խեղճուկրակ «իդիոտն» էր, այլ ոչ թե նա, որ մտրակով վտարեց առևտրականներին տաճարից և իր մտքի սրությամբ պարբերաբար խայտառակում էր օրենսգետներին ու փարիսեցիներին, նաև՝ սպառնում վերադառնալ զորությամբ ու փառքով, եթե այդպես է՝ արժե՞ր արդյոք պեղել ու վերակենդանացնել նման անարյուն երանելուն, արդյո՞ք Պողոսի «հորինած» Քրիստոս-Մեսիան շատ ավելի նախընտրելի չէ։

Մյուս հարցը՝ ինչպե՞ս հաջողվեց Պողոսի հորինած կեղծ վարդապետությանը այդքան երկար իշխել մարդկանց սրտերի ու մտքերի վրա։ Կար, ուրեմն, Սողոս անունով ոմն մեկը, ով, լցված վրեժխնդրության ոգով, հալածում էր քրիստոնյաներին, պահում էր Ստեփանոսին քարկոծողների շորերը և հոգով-սրտով քարկոծողների կողմից էր։ Ավելին՝ թղթեր է ստանում, որպեսզի գնա Դամասկոսում էլ քրիստոնյաների քոքը կտրի։ Եվ, ահա, Երուսաղեմից Դամասկոս ճանապարհին նրա հետ ինչ-որ բան է պատահում, Սողոսը վերածնվում է, դառնում Պողոս առաքյալ՝ քրիստոնեության ամենակրակոտ քարոզիչը։ Սա պետք է կարդալ այսպես. պաթոլոգիկ վրեժխնդրությամբ լեցուն այս մարդը հալյուցինացիա է ունենում, ինքն իր համար տեսիլք է հորինում, որը թույլ պիտի տար ավելի կատարյալ ձևով պարպելու իր ատելությունն ու մաղձը մարդկության հանդեպ։ Եվ քանի որ այդ մաղձը միայն իրենը չէր, այլ՝ ողջ մարդկությանը, քանի որ համամարդկային համախտանիշ էր, ուստի նույն մարդկությունը պատրաստակամ ընկալում է իրեն հրամցված կրոնը՝ թույլերի, վախկոտների, կյանքի հանդեպ քինախնդրությամբ լցվածների կրոնը։ Ու հիվանդությունը, բուժում գտնելու փոխարեն, երկարաձգվում է դարեր, խորանում է, հասնում իր ապոթեոզին։ Ապոթեոզը, բնականաբար, Նիցշե-Դերաքրիստոսն է, միակ առողջը, «ապաքինվողը»։ Չէ, իհարկե, եղել են նաև ուրիշ պայծառներ. օրինակ՝ մեր Նարեկացին, ով Աստծու հետ ի խորոց սրտի զրույց էր վարում, պահանջում էր նրան լինել ամենագութ, ողորմած, սիրել ու գթալ կյանքը, այլ ոչ թե՝ դաժան քինախնդրությամբ լցվել այդ կյանքի հանդեպ։ Միայն թե այդ բոլոր պայծառ մարդիկ շարունակում էին պատկանել քրիստոնեական ավանդույթին, չէին կարող լիաթոք շնչել։ Այդ ամոթաբեր վիճակին պետք է վերջ դնել, և Նիցշեն ստանձնում է քրիստոնեությունից ու պատմությունից մեզ ազատագրելու սրբազան գործը։ Էստեղ ես միայն կարող եմ հավելել՝ Ալելո՜ւիա։

Դարձյալ, կարելի է ամենատարբեր կերպ մեկնաբանել Նիցշեին։ Հայդեգերի, Շեստովի կամ Մարկ Նշանյանի հանգույն։ Դա չէ այստեղ էականը, այլ Նիցշեն, հենց Նիցշեն՝ որպես իր դարի համախտանիշ։ Ինձ հետաքրքրողն այստեղ շատ գործնական բնույթ ունի, այն է՝ ապագայի հեռանկարները, որոնք գծագրվում են, այդ թվում՝ և Նիցշեի տեքստերի ծիրում։ Եվ պետք է արժանին մատուցել Մարկ Նշանյանին՝ նա ոչ միայն չի թաքցրել իր ամենակարևոր միտքը, այլև վերնագիր է հանել։ Թեման ինքնիշխանությունն է։ Այո, Նիցշեի առնչությամբ դա է գլխավոր, միգուցեև՝ միակ թեման. դրանում լրիվ համամիտ եմ։ Ուրեմն փորձենք հասկանալ այն՝ զանց չառնելով մեր այսօրը։

Ռուդոլֆ Շտայների «Ֆրիդրիխ Նիցշեն: Մարտիկ ընդդեմ յուր ժամանակի» գրքում կա մի ուշագրավ և չափազանց կարևոր դիտարկում։ Բացի այն, որ դա Նիցշեի մասին առաջին լուրջ և անաչառ գրքերից մեկն է՝ այստեղ թերևս առաջին անգամ նշվում է Նիցշեի և Մաքս Շտիրների զարմանալի նմանությունը։ Նիցշեն, գրում է նա, ծանոթ չէր Շտիրների «Միակը և նրա սեփականությունը» գրքին, որը լույս էր տեսել 1844 թվին։ Շտայներն ասում է, որ եթե Նիցշեն հենց սկզբից կարդար Շտիրներին, ապա նրա գաղափարները կհասունանային ու կփթթեին իրենց հարմար ֆորմայի մեջ[9]։ Ասում է նաև, որ Շտիրների հետևողական փիլիսոփայական կառուցումների կողքին Նիցշեի աֆորիզմներն ուղղակի թոթովանք են թվում։ Միով բանիվ՝ այն, ինչ Նիցշեն խոսել է ցաքուցրիվ ձևով ու շարունակ խզվող ձայնով, Մաքս Շտիրներն արտասանել է լիաշունչ և վստահ՝ որպես ամբողջական և մտածված համակարգ։ Բայց Նիցշեի ճանապարհին հանդիպեց Շոպենհաուերը, և այդուհետ նրա հոգևոր ընթացքը կազմված էր համակ վայրիվերումներից ու տատանումներից, մինչև որ սեփական միջոցներով կհասունանար նրա մեջ ինքնիշխանության գաղափարը։

Ի՞նչ էր ասում Մաքս Շտիրները։ Եկել է ժամանակը մարդու վերջնական ազատագրման։ Ոչ միայն կրոնից, այլև՝ իդեալիզմի հրամցրած բոլոր ընդհանրական պատկերացումներից ու կատեգորիաներից։ Մարդու ազատագրումը բարոյականությունից, քանզի չարից և բարուց անդին միայն նա կվերստանա սեփական գոյության ամբողջականությունը։ Չկա՛ մարդկություն, ասում է Շտիրները, չկա՛ մարդ որպես այդպիսին, կա միայն իմ կոնկրետ Ես-ը, կամ միայն ես՝ որպես էգոիստ, որպես մեկը, ով տեր է կանգնում իր սեփականությանը, ձգտում է իր ներհատուկ պոտենցիաների լիարժեք բացահայտմանը, ամեն ինչ կշռում է սեփական ուժով ու կամքով, քանզի կամեցողն է և թքա՛ծ ունի մնացյալ աշխարհի վրա, ներառյալ՝ այդ աշխարհի կողմից պարտադրվող բարոյական նորմերի ու գաղափարների։ Այս ուսմունքը, որ կնքվեց անարխո-ինդիվիդուալիզմ անվամբ, ըստ էության տալիս է հենց ինքնիշխանության համապարփակ բանաձևը։ Եթե մարդը հրաժարվում է մարդկության կողմից դարերով ստեղծված բոլոր ընդհանրական արժեքներից, եթե իր Ես-ն ու էգոիզմն է դնում որպես անկյունաքար, ապա նա ուրիշ հենման կետ չունի, բացի ինքն իրենից։ Նման Մյունհաուզենին, որ սեփական մազերից բռնած ինքն իրեն վեր է քաշում… Այո, չունի հենման կետ, և Շտիրները հենց այդպես էլ արտահայտվում է. «Ես իմ գործը Ոչինչի վրա հիմնեցի» (Ich habe meine Sache auf Nicths gestellt!)։ Հիշե՛նք այս խոսքը, քանի որ հենց սա է ինքնիշխանության ամենաճշգրիտ բանաձևումը։

Դժվար չի նկատել, որ նման կենսական սկզբունք հռչակող մարդու համար առաջին թշնամին, երդվյա՛լ թշնամին քրիստոնեությունն է։ Հիշենք Հիսուսի ասածը. «Ով որ լսում է իմ այս խոսքերը և կատարում է դրանք, կնմանվի մի իմաստուն մարդու, որ իր տունը շինեց ժայռի վրա. անձրևերը թափվեցին, և գետերը հորդեցին, հողմերը փչեցին և զարկեցին այդ տանը, բայց չկործանեցին, որովհետև ժայռի վրա էր հաստատված: Իսկ ով որ լսում է այս խոսքերը և դրանք չի կատարում, կնմանվի մի հիմար մարդու, որ իր տունը շինեց ավազի վրա»… և այլն։ Եվ արդ, խոսքը գնում է ոչ թե ավազի, այլ՝ Ոչինչի վրա սեփական տունը (գործը) հիմնելու մասին։ Էստեղ պետք է նշել, որ Նիցշեի հոգեբանական վերլուծությունները, նրան քրիստոնեության համար շահելու, քրիստոնյա սրբերի դասում պահելու բոլոր նկրտումները բավականին անհետաքրքիր, ես կասեի՝ պարապ զբաղմունք են։ Հավանաբար նաև՝ Նիցշեի հակաքրիստոնեական բոլոր գրոհներից քրիստոնեությունը պաշտպանելու ջանքերը։ Պետք է պարզապես մոտիկից զննել հնչած խոսքը, փորձել հասկանալ, թափանցել։ Մենք ունենք, ըստ էության, երկու խոշոր նախագիծ՝ քրիստոնեականը և մյուսը, որը կարևոր չի, թե ոնց ենք անվանում՝ նիհիլիզմ, անարխիզմ, դերաքրիստոսականություն, դիոնիսոսականություն, սատանիզմ թե ուրիշ ինչ։ Եվ այստեղ մենք վերջապես մոտենում ենք բուն հարցին։ Ինչպես ասացի՝ ինձ հետաքրքրում է խնդրի գործնական կողմը.– թե ինչ է առաջարկվում և ինչի փոխարեն։ Բոլոր հնարավոր մեղադրանքները բարոյապաշտության, խրատաբանության և խանժայության մեջ ես գլխանց մի կողմ եմ դնում՝ դրանք հետաքրքիր չեն։ Հետաքրքիր են միայն բացվող հեռանկարները։ Եվ այս առումով հնարավոր չէ ուրանալ, որ Նիցշեն իրոք զմայլանքով էր դիտում քրիստոնեությունից ու դրա ստվերից մարդու վերջնական ազատագրման հեռանկարը։ Մարկ Նշանյանը շատ դիպուկ մեջբերում է կատարում Նիցշեից (գլուխ 5, էջ 266). մեջբերում, որը ցույց է տալիս Նիցշեի իրական զմայլանքն ու ոգևորությունը՝ վասն այդ բացվող հեռանկարի։ «… ծովը, մե՛ր ծովը վերջապէս մեր առջեւը բացուած է, թերեւս երբեք չէ եղած այսքան «բաց ծով» մը»։ Եվս մեկ ուշագրավ մեջբերում, այս անգամ՝ հենց Մարկ Նշանյանի հեղինակային խոսքը, 4-րդ գլխի սկզբում (էջ 238). «[Նիցչէ] Կը խորհի որ եթէ ունենայ ընթերցողներ՝ ազատամիտներ պիտի ըլլան այդ ընթերցողները, անոնոք՝ որ չեն հաւատար այլեւս, որոնց համար աստուածները հնարովի են»։ Հստակ է ասված, անկոմպրոմիս՝ Նիցշեին կարող են կարդալ միայն «ազատամիտները», այսինքն՝ աթեիստները, որովհետև հավատացյալները ապրիորի ստրկամիտներ են։

Աթեիստը, որ խզում է իր կապերը մարդկության ողջ կրոնա-բարոյական ավանդույթի հետ՝ նրա մտածողությունն ազատ է այլևս, նրա գործողությունները կաշկանդված չեն ոչ մի բանով, նա այսուհետ իր գլխի տերն է և կիրագործի այն, ինչ ճիշտ է գտնում։ Նա ի՛նքն է իր համար բարոյական օրենք սահմանում, հարկ եղած դեպքում՝ զոհվում է այդ օրենքին։ Նա դուրս է գալիս հասարակական կառույցների, բարոյախրատական հեքիաթների և այլն, լծի տակից։ Նա ունի կյանքի իր սեփական ծրագիրը։ Այո, բայց գործնական առումով՝ պետք է դիտել, թե ինչի հանգեցրեց այդ ծրագիրը՝ ազատության ավելացմա՞նը, թե՞ հակառակը։ Կամ միգուցե՝ բոլորովին անսպասելի մի բանի։ Չէ՞ որ բավարար չէ հռչակել՝ ես իմ գործը ոչինչի վրա հիմնեցի. հարկ է նաև սեփական օրինակով կյանքի կոչել այդ սկզբունքը։ Ես գիտեմ առնվազն երկու նման հանդուգն կենսագրություն։ Մեկը հենց Մաքս Շտիրներինն է։ Նա գրում է իր գլխավոր երկը կեղծանվան տակ (իրական անունը՝ Կասպար Շմիդտ) և խզում կապերը ինտելեկտուալ շրջանակների հետ, զբաղվում կաթի առևտրով և այլն, ձախողում ապրում, սնանկանում և մեռնում չքավորության մեջ։ Այլև՝ ֆրանսիացի հռչակավոր պոետ Արթյուր Ռեմբոն։ Նա էլ, գրելով իր «Մի շրջան դժոխքում»-ը և «Պայծառացումներ»-ը, կապերը խզում է բոհեմի հետ, Աֆրիկայում և այլուր երկար տարիներ զբաղվում սուրճի, քաղցրավենիքի, զենքի և այլն, առևտրով, ի վերջո ծնկի ծանր հիվանդություն ստանում և մահանում ցավերի մեջ։ Ինչ-որ ակնբախ նմանություն են պարունակում այս երկու ճակատագրերը:

Քավ լիցի՝ չեմ ուզում ասել, թե Աստծու կողմից արժանի պատիժ ստացան: Չեմ ուզում ասել նաև, որ նման ձեռնարկը՝ ապրել ինքնիշխան, անպայման դատապարտված է անհաջողության։ Ուղղակի այդ մարդիկ տվյալ նպատակի համար դեռևս անպատրաստ միջավայրում էին ապրում։ Այսօր, թերևս, նրանց «բիզնեսը» կծաղկեր։ Բաց աստի՝ ունեին մի կարևոր թերացում. ուզում էին լինել ինքնուրույն, միայնակ, սեփական գլխի տերը, այսինքն՝ չէին հասկացել կարևորը՝ Նիցշեի ու Շտիրների կենսական ծրագիրը լավագույնս իրագործելի է դառնում հենց լայն զանգածների մեջ։ Ինչ ուզում եք արեք դրա հետ՝ երբ որևիցե գաղափար ընկալվում է բոլորի կաղմից, այն այլևս բոլորի սեփականությունն է, բոլորն են միահամուռ լծվում այդ գործին։ Նույնիսկ եթե այդ «բոլոր»-ը Նիցշեի համար ատելի պլեբսն ու չանդալան է։

Սկսենք, ուրեմն, քրիստոնեական նախագծից: Այդ նախագիծն իր բնույթով մարդկային է, այսինքն՝ որպես նպատակ ունի մարդուն: Իհարկե, բնականոն հարց է ծագում՝ իսկ ի՞նչ բան է մարդը, ո՞վ է մարդը: Ողջ քննարկումը իմաստազրկվում է, եթե նկատի չունենանք, որ կենտրոնում մարդաբանական հարց է դրված: Ըստ քրիստոնեության (այդ բառի ամենալայն իմաստով)՝ մարդը մի արարած է, որ մասամբ պատկանում է կենդանական աշխարհին, ընկած է բնական կարգի մեջ: Մարդու օրգանիզմը սկզբունքորեն չի տարբերվում գազանների, չորքոտանիների օրգանիզմից: Մարդն էլ ունի բնական կարիքներ, որոնց մասին պիտի հոգ տանի: Սակայն մարդն ունի նաև ուղղաձիգ կառուցվածք՝ նրանում նկատելի է բնածին հակվածությունը արժեքային հիերարխիայի հանդեպ: Մարդը մասամբ կենդանի է, գազան է, բայց միայն մասամբ, որովհետև նա ստեղծված է Աստուծո պատկերով ու նմանությամբ: Այդ պատկեր-նմանությունը հանգիստ չեն տալիս մարդուն, մարդն անավարտ նախագիծ է, նա դատապարտված է հավերժ ձգտելու դեպի այն գերբնական, բարձրագույն ու կատարյալ էակը, ում պատկերն ու նմանությունն է նա կրում: Մարդը, հետևաբար, ինքն իր վրա փակված, վերջնական, ինքն իր մեջ սեփական ուժերի լիությունը հայտնաբերող իմանենտ արարած չէ՝ մարդը դինամիկ էակ է, թե կուզեք՝ գերբարդ դիֆերենցիալ հավասարումների մի դինամիկ համակարգ: Այլ կերպ ասած՝ մարդը մարդ է այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրենից դուրս ու իրենից վեր հայտնաբերում է մի տրանսցենդենտ, կատարյալ Ուրիշին, ում կարող է հավերժ ձգտել: Հենց որ մարդը որոշում է, որ էլ ձգտելու տեղ չունի, աճելու տեղ չունի, նա որպես մարդ սկսում է քայքայվել ու դեգրադացվել: Մարդը մի տարօրինակ էակ է, ով շարունակ ինքն իրեն տրանսցենդում է եղածից անդին, ոչ մի վայրկյան ինքն իրեն հավասար չէ: Մարդը գազանից տարբերվում է նրանով, որ կարող է երազել, որ իր հայացքի առջև բացվում են նորանոր արձակ հորիզոններ, որ նա երբեք տեղում չի դոփում՝ շարունակ աշխատում է իր վրա: Սա է Պողոսի «հորինած», իսկ ավելի ստույգ՝ հավատարմորեն քարոզած կրոնը: Ի՞նչ էր ասում Պողոսը… «Ես վազում եմ, ինչպես մրցավազքի ելած մարզիկը՝ ետև մնացած բաները մոռանալով, հայացքս հառած իմ նպատակակետին՝ Քրիստոս Հիսուսին: Ո՛չ թե անիմաստ օդն եմ կռփահարում, այլ սլանում եմ դեպի իմ նպատակակետը: Եվ պատկերից պատկեր նորոգվելով՝ հետզհետե նմանվում եմ իմ իդեալին»: Նաև մեկ այլ տեղ՝ «… որպեսզի նորոգվի ձեր ներքին մարդն օրեցօր»: Սա է քրիստոնեությունը՝ մարդը որպես դինամիկ համակարգ, որը միշտ ձգտելու, աճելու, զարգանալու, կատարելագործվելու և մաքրագործվելու տեղ ունի: Եվ դրա համար երկու անհրաժեշտ նախապայման կա. մեկը՝ Երկնավոր Հայրը, որ վերևում է, որպես նպատակ, որպես շարունակական վերընթաց երթի ուղենիշ, մյուսը՝ ամուր հող ոտքերի տակ, կարծր ապառաժ, հենման կետ, այլ կերպ ասած՝ մարդացյալ Աստված, Բանը, որ մարմին եղև, Հիսուս Քրիստոս՝ եկեղեցու հիմանդիրը: Քանի դեռ այս երկու պայմանը կա, մարդը գիտի, թե ինչից հրվի ու ինչին ձգտի: Նա աստիճանաբար, քայլ առ քայլ, անասունից ու գազանից վերածվում է աստվածային մի էակի՝ «պատկերից պատկեր նորոգվելով», քանի որ ստեղծված է Արարչի «պատկերով ու նմանությամբ»: Մարդը գազան չէ, բայց նաև Աստված չէ: Այսինքն՝ երկու պարագայում էլ վերջնական, ինքն իր վրա փակված, իմանենտ մեկը չէ: Մարդը դինամիկ համակարգ է, մշտական շարժում, մշտական նորանոր նվաճումներ, փորձեր, ձախողումներ, մարդը ողբերգական էակ է, քանի որ ձախողումներից ապահովագրված չէ: Եվ իր վերընթաց ուղու մեջ, գազանից առ Աստված հառնումի մեջ մարդը տարբեր միջոցների է դիմում, տարբեր ունակություններ է ակտուալացնում: Այդ բոլորը կազմում է քրիստոնեական պատմության և մշակույթի հարստությունը. ճգնակեցություն, ասկետիկ հրաժարում կենդանական վայելքներից՝ սեփական ոգին ու կամքը կոփելու համար, գեղարվեստական ստեղծագործություն, փիլիսոփայական ճանաչողություն, գիտություն, քաղաքականություն և այլն: Ամենուր մարդը իր ուժերը կիրառելու դաշտ է գտնում, ամենուր նրա հայացքի առջև նորանոր հորիզոններ են բացվում,– քանի դեռ կան այս երկուսը՝ նպատակը վերևում և՝ ամուր հիմքը ոտքերի տակ: Հայրը և Որդին: Եվ մարդու ստեղծագործական այս ուղուն, որպես հաջողության առհավատչյա, որպես Աստծո և մարդու ինտիմ միասնության նոր չափողություն, նաև՝ որպես Մխիթարիչ դժվար պահերին՝ միանում է նաև երրորդը՝ Սուրբ Ոգին:

Ուզում եմ շեշտել նորից՝ դա քրիստոնեության ծրագիրն է, որը խորքում մարդու ծրագիրն է և դրա հիմադիրն էլ կոչվում է «մարդու Որդի», այսինքն՝ սա մի ծրագիր է, որը պատասխանում է գլխավոր մարդաբանական հարցին՝ ո՞վ է մարդը: Մարդը ո՛չ գազան է, ո՛չ էլ Աստված – մարդը դինամիկ ընթացք է, վերելք՝ գազանից առ Աստված: Ոչ մի ստորացուցիչ բան չկա մարդու համար, որ իր վերևն Աստված կա: Ավելին՝ միայն այդ կերպ ես կարող եմ տարբերել վերևն ու ներքևը: Եվ այդ կերպ իմ առջև բացվում է ստեղծագործական ինքնազարգացման մի անսպառ ուղի: Ու եթե նորից անդրադառնանք ս. Գրքին՝ այնտեղ կա նաև գայթակղության մասին խոսքը, դարձյալ՝ Ծննդոց գրքի սկզբում: Մոտենում է Լյուցիֆերի ոգին՝ օձի կերպարանքով, ու ասում. «Իսկ ինչների՞դ է պետք այդ վերընթաց ուղին, եթե կարող եք ինքներդ լինել աստվածների նման, միանգամից, այստեղ ու հիմա»: Ի՞նչ է նշանակում այս «աստվածների նման»-ը: Ո՛չ գազան, ո՛չ էլ Աստված, այլ՝ միանգամից ցատկ կատարելով, միանգամից ժխտելով Աստծու կողմից մարդու համար նախանշված ուղին՝ դառնալ այն… չգիտեմ ինչը: Հասկանալի է, որ այլևս ոչ մարդ: Հասկանալի է, որ այստեղ մարդաբանական խնդիր ընդհանրապես չկա՝ մարդը հանվում է, մարդը պիտանի չէ այս նոր նախագծի համար, քանի որ մարդը մեր նշած դինամիկ, անվերջանալի ու ստեղծագործական ուղին էր: Իսկ փոխարենն առաջարկվում է ցատկ: Դուրս գալ ուղուց, միանգամից հասնել, վերջ դնել պատմությանը: Հասնել ու դառնալ… ի՞նչ: Նիցշեն գտել է իր բառը՝ գերմարդ: Գերմարդու գաղափարը հին օձի գայթակղությունն է: Քրիստոս Հիսուս հենց դրա համար հայտնվեց՝ որպեսզի մարդուն ապահովագրի, որպեսզի թույլ չտա այլազան ոգիներ իրեն շեղեն աջ կամ ձախ իր բնականոն զարգացման ուղուց, որպեսզի նրա ոտքերի տակ վստահելի հող ստեղծի:

Քրիստոնեությունը կրոն է: Կրոն է նաև այն, ինչ առաջարկվում է դրա փոխարեն՝ գերմարդու գաղափարը: Մարդը, բացարձակ ինքնիշխան մարդը, իր գլխի տերը: Նրա վերևում այլևս ոչ մի աստված էլ չկա, որ որոշեր, նախանշեր իր զարգացման ուղին, որպեսզի սահմաներ չարն ու բարին. մարդն արդեն ճաշակել է չարի և բարու գիտության ծառից, այսինքն՝ չարից ու բարուց անդին է գտնվում, այսինքն՝ ի՛նքն է իր համար աստված, ի՛նքն է իր համար սահմանում չարն ու բարին: Նրան պետք չէ այլևս Աստված՝ ո՛չ որպես նպատակակետ, որպես վերին իմպերատիվ, ո՛չ էլ որպես ամուր հող իր ոտքերի տակ. այժմ մարդն այլևս Ոչինչի վրա է կառուցում իր սեփական գործը, այժմ նա այլևս մարդ էլ չի, այլ՝ «աստվածների նման» է, գերմարդ է, ինքնիշխան է: Այժմ նա այլևս վերընթաց ուղի ապրելու կարիքը չունի, պատմության կարիքը չունի.– վե՛րջ, կապո՛ւտ, նա հասավ իր վերջնանպատակին, դուրս եկավ պատմությունից, դարձավ ենթակա-գերակա, դարձավ սուվերեն, հանգստացավ ինքն իր վրա: Սա կրոն է: Ու ինչպես տեսանք՝ այդ կրոնն արդեն ունի իր հստակ դոգմաները: Դրանցից մեկը հնչեցրեց Մարկ Նշանյանը՝ ազատամիտ կարող է համարվել միայն անհավատը, աթեիստը, հավատացյալը՝ իր գլխի վերև Աստված ճանաչողը, ստրկամիտ է ու չի կարող ունկնդրել և ընդունել Նիցշե-Հակաքրիստոսի առաջարկած նոր կրոնը (մեղա, մեղա՝ մենք տեսանք, որ կրոնը հեչ էլ նոր չէր, դա նույն հին ու պառավ օձի փսփսոցն էր. «Եվ կլինեք աստվածների նման, և կլինեք չարից ու բարուց անդին», և կլինեք գերմարդ): Հավատացյալը նոր կրոնի տեսանկյունից հերձվածող, հերետիկոս ու դասալիք է՝ նրան պետք է բանադրել ու խարույկի վրա այրել: Դարձյալ, մենք գործ ունենք կրոնի հետ՝ այդ բառի ամենալիարժեք իմաստով: Եվ այդ կրոնի նպատակը չէ մարդուն ազատագրել քրիստոնեությունից, մեղքի, ամոթի ու պարտքի զգացումից, ազատագրել նրան բարդույթներից ու վախերից. այդ կրոնը մարդու հետ անելու ոչինչ չունի, այլ միայն մի նպատակ է հետապնդում՝ վերացնել մարդուն, ոչնչացնել նրան և փոխարենը դնել իր գերմարդուն: Նիցշեն հենց այդպես էլ արտահայտվում է՝ «Մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի»: Ավելին՝ սեփական օրինակի վրա է ցույց տալիս, թե ինչպես է պետք հասնել դրան, սպանել սեփական անձի մեջ ամբողջ մարդկայինը՝ վասն ինքնիշխանության: Եթե ինչ-որ մեկը դեռ լավ չլսեց իմ ասածը՝ կրկնեմ: Ինձ հետաքրքրում են հեռանկարները, ինձ հետաքրքրում է, թե ինչու հիմա նորից ակտուալ դարձավ Նիցշեն: Ո՛չ այն պատճառով, որ նրա առաջարկած կրոնը նպատակ ունի ազատագրելու մարդուն, այլ՝ որովհետև պետք է ոչնչացնել մարդուն: Եվ պատմության դեմ կռիվը հենց այդ իմաստն ունի: Մարդը չկա պատմությունից դուրս, քանի որ մարդու քրիստոնեական ծրագիրը նախատեսում է մարդու հառնում, վերընթաց ուղի, սեփական ընդունակությունների աստիճանական բացահայտում և զարգացում: Իսկ մեզ հրամցվում է փոխարենը մի կրոն, որն ասում է՝ պետք է դո՛ւրս գալ պատմությունից, վերջակետ դնել, փակել պատմությունը: Փակե՛նք մարդու նախագիծը. մենք հոգնել ենք, մենք զզվել ենք մարդուց: Ինչ-որ մի նոր, ուրիշ մի բան է պետք:

Այ հիմա փորձենք մոտիկից զննել այդ նորը: Այն հեռանկարները, որ գծագրում է Նիցշեն մարդու… ներողություն՝ գերմարդու առաջ, իրոք գայթակղիչ են ու զմայլելի: Բաց ծով, բաց հորիզոն, ոչինչով չկաշկանդված ստեղծագործական ինքնաբացահայտում, կատարյալ ինքնիշխանություն: Սակայն, ներողություն՝ այդ ազատագրումը ձեռք է բերվում ի հաշիվ տրանսցենդենտից, այնկողմնայինից, Աստծուց հրաժարվելու: Այլևս ոչ մի խորհրդավոր ու ռոմանտիկ բան, ոչ մի միստիկա չպետք է պղտորի մարդու հոգին՝ նա ամբողջությամբ թողնված է ինքն իրեն, ինքն իր հետ, նա բացարձակ իմանենտ է: Նիցշեն դա պատկերում է որպես բաժինը ազատ ու խիզախ մի նավավարի, որ միայնակ հատում է համաշխարհային կամ տիեզերական օվկիանոսները: Քամիները ուռցնում են նրա առագաստները, երկնքում շողում է արեգակը, դրա ճառագայթները միլիոնավոր բերկրալի շողերով անդրադառնում են ալիքվող ծովի մակերևույթին: Հիրավի՝ ռոմանտիկ, վիպապաշտական պատկեր: Իսկ ռոմանտիզմը,– եթե բան է՝ մոռացել ենք,– պատկանում է քրիստոնեության պատմությանը: Հավասարապես և՝ սիմվոլիզմը: Իսկ Նիցշեն դրական գիտելիքների, պոզիտիվիզմի, իր դարի հայտնագործությունների ջատագովն է ու մերժում է ամենայն տրանսցենդենտը: Չկա ոչ մի ծով, չկան ծիծաղկոտ ալիքներ, չկա պայծառ արեգակ, չկան առագաստներն ուռցնող քամիներ: Ծովը ծով չէ, այլ ջրի մոլեկուլների մի մեծ ավազան, արեգակն ընդամենը ջերմամիջուկային ռեակտոր է, իսկ քամիները օդերևութաբանական ֆենոմեններ են, օդի խտության տատանումներ, որոնց մասին ձեզ մաթեմատիկական ճշգրտությամբ կպատմի որևիցե օդերևութաբան: Ու առհասարակ՝ ի՞նչ կարիք կա առագաստանավով ճամփորդելու, չէ՞ որ քսանմեկերորդ դարում ենք ապրում՝ A կետից B կետը հասնելու համար բավական է նստել ինքնաթիռ ու պըրծ:

Հիմա կուզենայի վերադառնալ իմ նախնական հարցին՝ արդյո՞ք այս նոր, ինքնիշխանական կրոնը հանգեցրեց մարդու ազատագրմանը, թե՞ բերեց նրա կատարյալ ստրկացմանը: Ինձ, անշուշտ, կարող են հակադարձել, թե ես այդպես էլ չանդրադարձա գլխավոր հարցին՝ իսկ ի՞նչ բան է այդ նոր նախագիծը, գերմարդը, ո՞րն է նրա դրական բովանդակությունը: Գերմարդու մասին ես ըստ էության դեռ չեմ խոսել, իսկ նրան նույնպես հարկ է մոտիկից զննել: Միայն նշվեց, որ այդ նոր մարդը պետք է աթեիստ լինի, «ազատամիտ»: Հենց նոր տեսանք, որ «բաց ծովի» անպարագիծ հեռաստաններում իր առագաստանավը վարող խիզախ ու ինքնիշխան նավավարը Նիցշեի հորինած բանաստեղծական կերպարն է ընդամենը, որն իր տակ ոչ մի հիմք չունի: Անվերջ բացվող հեռաստանները, տրանսցենդենտ երազանքն ու անվերջանալի ձգտումը մարդու նախագիծն էին՝ քրիստոնեության նախագիծը, իսկ Նիցշեն այստեղ ուղղակի ստում է՝ ամենատրիվիալ կերպով: Այս ռոմանտիկ պատկերը (նույնիսկ եթե այն գեղազարդել է Ջեք Լոնդոնի տաղանդավոր գրիչը) ոչ մի առնչություն չունի նիցշեական-ինքնիշխանական կրոնի հետ: Նիցշեն ուղղակի սուտ է խոսում՝ առանց կարմրելու: Ռուսների ասած՝ Брешет как сивый мерин:

Հարկ է նորից անդրադառնալ ռուսներին: Դոստոևսկու վերջին՝ «Կարամազով եղբայրները» վեպում պատմվում է մի հայրասպանության մասին: Ըստ էության՝ այդ սպանությանը մասնակցել են, այս կամ այն կերպ, բոլոր եղբայրները, միաժամանակ ոչ ոք չի կարող անձամբ իր վրա վերցնել հանցանքը: Շատ ծանր հանցանք է: Ոչ թե որովհետև Ֆյոդոր Կարամազովը լավ մարդ էր՝ ավելի նողկալի ու քստմնելի մարդ դժվար է պատկերացնել: Սակայն «հայրն» այստեղ մետաֆիզիկական իմաստ ունի (պատահական չէ, որ հեղինակի անունն է կրում՝ Ֆյոդոր), հենց այն, որով Նիցշեն կասի՝ մենք սպանել ենք Աստծուն, հիմա ո՞նց մարսենք մեր արածը, ո՞նց հավասարվենք մեր արարքին, ո՞նց ստանձնենք այն: Նույնիսկ եթե դա մի զզվելի աստված էր, որից վաղուց էինք ուզում մեր գլուխն ազատել: Դոստոևսկու մյուս հերոսը՝ Ռասկոլնիկովը, սպանում է պառավ վաշխառուին, նաև՝ նրա անմեղ քրոջը… բայց էլի չի հանդգնում պատասխանատվությունն իր վրա առնել, մեղա է գալիս, էլի ձախողում է: Նույնիսկ Ստավրոգինն է մեղայական գրում: Համակ ձախողումնե՛ր: Միգուցե իրոք պետք էր սատկացնել գծուծ պառավին և դառնալ գերմարդ: Կամ՝ Չեռնիշևսկու բառերով՝ «նոր մարդ», չէ՞ որ նրա «Ի՞նչ անել» վեպը՝ Լենինի սիրած գործը, հենց նոր մարդկանց մասին էր, որոնք կաշկանդված չեն ավանդական պատկերացումներով և հարկ եղած դեպքում անպետք պառավին էլ կկացնահարեն: Ռուսներին Նիցշեի թեման ավելի քան հարազատ էր. նրանք դրա մասին խոսում էին Նիցշեից առաջ, Նիցշեի օրոք և շարունակում են խոսել Նիցշեից հետո: Նիցշեի թեման ռուսական թեմա է:

Կա մի տարածված ու միաժամանակ սխալ պատկերացում՝ իբր Իվան Կարամազովն արտահայտել է հետևյալ միտքը. «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ կարելի է»: Դոստոևսկու տեքստերում ոչ մի տեղ նման խոսք չի հանդիպում: Իվանը պարզապես խոսակցության ընթացքում ասում է, որ եթե մարդու հոգին անմահ չէ, եթե մարդկային կյանքը սահմանափակվում է այս երկրային գոյությամբ, ապա նրա համար ամենաճիշտը ոչ թե բարոյական ապրելակերպն է, այլ՝ գազանային:

Ինչևէ, ավանդույթն այնքան զորավոր է, որ մինչ օրս շատերը Դոստոևսկու հերոսին են վերագրում այդ միտքը: Սակայն բանաձևումը՝ «եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ թույլատրելի է», մի քիչ կաղում է: Դա դեռևս քրիստոնեական սահմանում է՝ բարոյական որոշակի երանգ ունի: Ավելի ճիշտ կլիներ տեղը դնել երկու նոր սահմանում. «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ հնարավոր է» և մյուսը՝ «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ անիմաստ է»: Իրականում սա նույն բանն է: Եթե չկա Աստված-Արարիչը, որը տիեզերական օրենքների հեղինակն է, որը սահմանել է տիեզերակարգը, ապա ամեն ինչից կարող է ամեն ինչ դուրս գալ: Նիցշեն խոսում է ազատագրման, «բաց ծովի» մասին՝ մարդն այլևս ինքնիշխան է, այսուհետ պիտի բացահայտվեն նրա ներհատուկ ստեղծագործական պոտենցիաները, այսուհետ նրա զարգացումն այլևս կաշկանդված չէ կրոնական-քաղաքակրթական-պատմական-բարոյական օրենքներով, մի խոսքով՝ քրիստոնեությամբ: Սակայն զարգանալ նշանակում է ձգտել ինչ-որ նպատակի, որ գտնվում է քեզնից դուրս, տրանսցենդենտ է քո հանդեպ: Այլևս ինչի՞ ձգտել, դեպի ի՞նչը բարձրանալ, եթե Աստված չկա: Դու ես ու դու, վե՛րջ, ձգտելու կարիք չկա: Չկա այն վերև-ը, դեպի որը դու կարող էիր աճել: Վերջ ոչ միայն պատմությանը, այլև՝ զարգացմանը: Մարդը մնում է միայնակ իր փաստացի գոյության հետ, ձգտելու ոչ մի խթան կամ նպատակ չունի, ոչ մի պատկեր և նմանություն, որպեսզի «պատկերից պատկեր նորոգվեր»: Չկա ոչ մի վերև, ինչպես որ չկա նաև ներքև: Եթե ինչ-որ մեկն իմ այս միտքը տափակ ու մակերեսային կհամարի, ապա բոլոր գանգատներով խնդրում եմ դիմել անձամբ Ֆրիդրիխ Նիցշեին: Սա նրա միտքն է: Քանզի նա անկեղծ տողեր էլ ունի, միշտ չի, որ ստում է: Այդ անկեղծ տողերից է Խենթի մասին հռչակավոր դրվագը, որը Մարկ Նշանյանը մեջբերում է՝ իր ընթերցողին հավելյալ հաճույք պատճառելու համար.

«Ո՞վ այս սպունգը տուաւ մեզի, որուն միջոցաւ ամբողջ հորիզոնը պիտի մաքրէինք: Ի՞նչ կատարեցինք, ե՞րբ կտրեցինք երկրագունդին կապը իր արեւին հետ: Դէպի ո՞ւր կ’ընթանայ ան հիմա: Եւ մենք, դեպի ո՞ւր կ’ընթանանք: Բոլոր արեւներեն անդի՞ն: Արդեօք տեւական անկումի մեջ չե՞նք: Դէպի ետ, այս ու այն կողմ, դէպի առջեւ, բոլոր ուղղութիւններով: Կա՞յ դեռ վեր մը եւ վար մը: Արդէօք չե՞նք թափառիր, կարծէք՝ անհուն ոչինչի մը մեջ ըլլայինք: Դատարկ տարածութիւնը իր շունչը չի՞ զգացներ մեզի: Աւելի պաղ չէ՞ դարձած օդը: Արդեօք գիշերը վրայ չէ՞ հասած, միշտ աւելի գիշեր»: (էջ 267)

Ի՞նչ պիտի կատարվի մարդու հետ այս պայմաններում: Մարդը պիտի հաղթահարվի, դուրս գա արանքից: Քրիստոնեության մեջ մարդը դինամիկ էակ էր, գազանից դեպի Աստված հարատև ընթացք: Մենք բուն այդ ընթացքն ենք հանում նոր կրոնի մեջ, պատմությունն ենք հաղթահարում, քանի որ հանում ենք Աստծուն, վերացնում վերևն ու ներքևը, վերացնում միակ կողմնորոշիչը: Ուրեմն՝ մարդը պիտի կա՛մ վերադառնա իր առաջին՝ ծննդաբանական անմեղությանը, նույնականանա նրա հետ, ինչ որ էր նախքան մարդ դառնալը. կա՛մ պիտի դառնա գերմարդ, այսինքն՝ հասնի վախճանաբանական, վերջին անմեղությանը: Այդպես էլ գրված է… և արդ, ով իմաստություն ունի, թող կարդա՝ «գազանի թիվը, որը մարդու անվան թիվն է»: Տեսանք, որ կրոն է առաջարկվածը: Տեսանք նաև, որ նոր կրոն չէ. հակառակը՝ թե Աստվածաշնչին վստահենք, քանի դեռ Ադամն ու Եվան դրախտում էին, ու ոչ մի կրոն չկար, օձը մոտեցավ և փսփսաց նրանց ականջին. «Կլինեք աստվածների նման, կլինեք գերմարդ», այսինքն՝ մարդկության պատմության մեջ ամենահին, ամենաառաջին կրոնն է սա եղել: Կրոն, որը մեր ձեռքն է տալիս կախարդական սպունգը՝ ջնջելու համար հորիզոնը, վերացնելու զարգացման բոլոր հեռանկարները, ոչինչի կրոնը, քանզի՝ ես իմ գործը Ոչինչի վրա հիմնեցի: Դատարկության կրոնը: Ոչ թե ծովի արձակ ու ալեծուփ հորիզոնը, ոչ թե հետաքրքիր նավարկություն, այլ՝ դագաղի կափարիչը, որն իջնում է մարդու վրա, իջնում է այն ժամանակ, երբ նա դեռ ֆիզիկապես ողջ է: Իջնում է՝ և միայն տիեզերական խավար ու սառնություն, վրա է հասնում գիշերը ու ավելի գիշեր: Եվ դագաղի կափարիչի տակ մի մեծ ու գորշ սարդ հյուսում է իր հավերժական սարդոստայնը: Սարդի կրոնը: Եթե դուք դեռ մարդ եք, ապա կարող եք դիմադրել, կարող եք նաև, Ումա Տուրմանի հերոսուհու նման, բռունցքով ջարդել այդ կափարիչը և հառնել մեռելներից: Բայց այդ դեպքում դուք պատկանում եք քրիստոնեությանը, պատկանում եք մարդկության պատմությանը: Գերմարդը պետք է անմրմունջ պառկած մնա դագաղում, հնազանդվի սարդի կրոնին, ինքն իրեն զոհաբերի՝ վասն ինքնիշխանության: Չէ՞ որ Աստծուց ազատագրված նոր գիտելիքը՝ պոզիտիվիզմը, նրան ասել է, որ ոչ մի անդենականի հույս էլ չկա: Ծովը չկա՝ կան միայն ջրի մոլեկուլներ: Եվ մենք էլ մոլեկուլների պատահական խաղ ենք միայն, ոչինչ ավելին:

Չմոռանանք սահմանումը՝ «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ հնարավոր է»: Իրոք, եթե չկան վերևն ու ներքևը, ապա մենք ենք որոշում, թե ինչն է վերև ու ինչն է ներքև: Կարող ենք տեղերով փոխել՝ ըստ մեր քմահաճույքի: Վրա հասնող տիեզերական ցրտաշունչ գիշերվա, համատարած էնթրոպիայի մեջ հնարավոր են ամենաանհավանական հրաշքները, միայն թե դրանք ավելի շատ մղձավանջ են հիշեցնում: Մարդը կորցրել է կողմնորոշումը, չի տարբերում վերև-ներքև, աջ-ձախ, նրա վեստիբյուլար ապարատը շփոթվել է, նա մետաֆիզիկական գլխապտույտ է ապրում: Իսկ գլխապտույտին անխուսափելիորեն միանում է սրտխառնոցը: Տևական, տանջալի, անհաղթահարելի սրտխառնոցը: Դրա մասին պատմել է Ժան-Պոլ Սարտրը՝ իր «Սրտխառնոցը» վեպում: Նկատի ունեմ այն զարհուրելի, մղձավանջային դրվագը, որում Անտուան Ռոկանտենը քայլում է փողոցով, ու հանկարծ նրա գիտակցությանը հասնում է, որ «ամեն ինչ հնարավոր է», որ փողոցում գցած փալասի կտորը հանկարծ կարող է կյանք առնել և, բացելով իր ահասարսուռ ատամնաշարը, հետապնդել իրեն: Բայց ճիշտ է նաև մյուս սահմանումը՝ «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ անիմաստ է»: Գոյությունն ինքը դառնում է անեծք, ծանր բեռ, որից պետք է ազատվել: Անտուան Ռոկանտենը ճզմում-սատկացնում է ճանճին, լավություն է անում՝ ազատելով նրան այդ անիծյալ ու անիմաստ բեռից, որ կոչվում է գոյություն:

Ո՞րն է գերմարդու դրական բովանդակությունը: Արդյո՞ք սարդի կրոնը ունի սեփական բովանդակություն, թե՞ դա հենց դատարկության պաշտամունքն է:

6. Գերկապիկը

Մարդու նախագիծն, ուրեմն, փակում ենք՝ դա էր Նիցշեի ստանձնած մեծ առաքելությունը: Մենք սպանել ենք Աստծուն՝ հիմա ժամանակն է, որ մարդուն սպանենք: Ինչու և ինչպես: Անհեթեթ է քննարկել, թե ինչ հեռանկարներ են բացվում մարդու առջև՝ քրիստոնեությունից ու պատմությունից ազատագրվելուց հետո, քանի որ Նիցշեն խոսում է ոչ թե մարդու, այլ գերմարդու մասին: Արկածախնդրություն կլիներ նաև ասել՝ եկեք նախ իրագործենք Նիցշեի ծրագիրը, դուրս գանք քրիստոնեական պատմությունից ու ավանդույթից, ջնջենք հորիզոնը սպունգով, իսկ հետո ինքներդ կհամոզվեք, թե ինչ բոցավառ հեռաստաններ են բացվում նոր մարդու հայացքի առջև (ակամայից հիշում եմ ռուս պոետի հեգնական տողերը. «Какие огненные дали открылись взору твоему?»): Եկեք, այնուամենայնիվ, մի կողմ դնենք Նիցշեի բանաստեղծական պատկերները բաց ծովի, առագաստներն ուռցնող քամիների մասին և փորձենք հենց նրա գաղափարախոսությունից արտածել այդ նոր մարդու բնութագիրը:

Մեկ բանում Նիցշեն անկասկած իրավացի է՝ մարդը, ինչպես որ նրան հասկանում է քրիստոնեական մարդաբանությունը, միշտ տառապում է անմաքուր խղճից, տառապում է մեղքի ու պարտքի գիտակցումից: Մարդը նաև ամաչում է իր սեռական օրգանների, իր սեքսուալ ցանկության համար՝ ի տարբերություն գազանների: Մարդը միշտ հայում է տրանսցենդենտ ու կատարյալ Աստծուն, գիտակցում, թե որքան հեռու է այդ կատարելությունից՝ մինչդեռ կոչված էր նրա պատկերն ու նմանությունը իրագործելու, և այս հանգամանքը մարդու մեջ անխուսափելի է դարձնում մեղքի ու պարտքի գիտակցումը: Նա մեղավոր է զգում իր սեռական տենչի համար, քանի որ անձնական կատարելագործման ուղին անցնելու փոխարեն՝ տուրք է տալիս Աստծուց օտարված գոյության հանդեպ իր կրքին, ինչի արդյունքում մարդկային ցեղը բազմապատկվում, կոտորակվում է: Այդ կերպ նա աստվածանմանության իր գործը կարծես սեփական ուսերից թոթափում է հաջորդ սերունդների վրա, որոնք էլի լույս աշխարհ են գալիս այնպես, ասես անիծված լինեին՝ երկունքի ցավերով ու ապականությամբ: Այս անմաքուր խիղճը սերտ կապ ունի նաև մարդու ինքնագիտակցության հետ: Չէ՞ որ մարդը, դառնալով չափահաս, ստանալով կրթություն, արդեն ինքնիշխան չէ՝ նա պատկանում է ողջ պատմությանը, նա կրողն է նախորդ սերունդների ստեղծածի, նա մշակութային մարդ է: Սեփական փորձից բացի՝ նա իր հոգում կրում է փորձը բազմաթիվ այլ մարդկանց: Նա տառապում է ռեֆլեքսիայով, այսինքն՝ նրա յուրաքանչյուր մտքի ետևը էլի միտք կա կանգնած ու այդպես շարունակ: Նա վերլուծում է իր մտքերը, գնահատում, համեմատում, տատանվում: Չմոռանանք նշել, որ մարդը նաև պարտքի զգացում ունի մյուս մարդու հանդեպ, քանզի դիմացինի մեջ նույնպես տեսնում է Աստծու պատկերն ու նմանությունը կրողին: Որքան էլ ողորմելի ու ընկած լինի դիմացինը, որքան էլ քեզնից ցածր լինի՝ պիտի տեսնես, որ նա էլ կարող է բարձրանալ, շտկվել, մաքրվել: Այսինքն՝ կարեկցանքն ու համագործակցությունը, սոցիալականությունը նույնպես քրիստոնեական մարդաբանության մեջ են մտնում:

Այս բոլորը, ըստ Նիցշեի, անիմաստ բեռ է, որը պետք է մի կողմ շպրտել և սկսել մաքուր էջից: Նոր մարդը չպետք է կաշկանդված լինի ռեֆլեքսիայով, հավելյալ ինքնագիտակցությամբ, պատմությամբ ու մշակույթով՝ նրա շարժումները պետք է լինեն ազատ, ինքնաբուխ, բնազդային, նա առանց կասկածների ու երկմտելու պետք է իրագործի իր բոլոր իմանենտ ցանկությունները և ոչ մի բանի համար ամոթ չզգա: Նա պիտի նաև ոտնահարի դիմացինին՝ եթե այդպես են թելադրում իր կամքն ու ուժը: Ինքը Նիցշեն չէր կարող այդպիսին լինել՝ նա ոչ միայն մարդ էր, այլև պատկանում էր իր ժամանակի ամենաբարձր մշակույթին, բարդ ինքնագիտակցության և հարուստ պատմամշակութային ժառանգության եզակի կրողներից մեկն էր: Հետևանար նա միայն մի բան կարող էր անել՝ դեպի գերմարդ և ինքնիշխանություն իր ճանապարհին՝ նա պետք է ինքնասպանություն գործեր: Ոչ թե սովորական ինքնասպանություն, այլ՝ այդ բառի ամենաարմատական, «մետաֆիզիկական» իմաստով: Նա պիտի իր մեջ դժոխային համառությամբ, մեկ առ մեկ կտրտեր բոլոր այն նուրբ ու անտեսանելի լարերը, որոնք հոգին, միտքն ու մարմինը իրար են ագուցում, քանզի այդ կապերի մորֆոլոգիան իսկ քրիստոնեական էր: Նա պիտի մեռցներ իր մեջ մարդուն՝ մինչև կատարյալ խելագարություն, ապա և՝ անզգայություն: Այո, իրավացի էր Սարտրը, երբ իր ինքնակենսագրական վիպակում գրում էր, որ աթեիզմը դաժան գործ է, և մեծ հաստատակամություն է պահանջվում՝ այն բարեհաջող կերպով ավարտին հասցնելու համար:

Ինչևէ, Նիցշեն փույթ չէ՝ նա ինքը չտեսավ գերմարդու հայացքի առջև բացվող հրեղեն հեռաստանները, սակայն Զրադաշտն էլի աշակերտներ ունի. լույս աշխարհ կգան նորերը՝ արդեն գլխանց տեր դարձած այդ ինքնիշխանությանը, և նրանց կյանքը կլինի ուրիշ, բոլորովին ուրիշ՝ մաքուր էջից: Ընդսմին՝ Զրադաշտի ճշմարիտ աշակերտները հետևորդները չեն, ինչպես Հիսուս Նազովրեցու դեպքում էր՝ դրանք բառի լիարժեք իմաստով ինքնիշխան գերմարդիկ են՝ յուրաքանչյուրը գտնում է ինքն իրեն, հայտնաբերում իր սեփական ուղին, իրագործում իր սեփական կամքն ու գործը, որը Ոչինչի վրա է հիմնված:

Սակայն, նորից ու նորից, ի՞նչ է այդ գերմարդը, որը կաշկանդված չէ պատմությամբ, մշակույթով, ռեֆլեքսիայով և ամոթով: Դա, մեծ հաշվով, երեխան է, մանուկը, ում գիտակցությունը դեռ չեն լցոնել քաղաքակիրթ պահվածքի նորմերով, գաղափարներով, բարդույթներով, մեղքի ու պարտքի զգացումով, երեխան, որ խաղում է, տռճիկ տալիս, անում սրտի ուզածը, ընկերոջ ձեռքից խլում իր հավանած խաղալիքը, այրում կատվի պոչը, պոկում բզեզի ոտքերը, ցատկոտում կտուրներով, պարսատիկից աղավնի սպանում, այս բոլորը՝ միայն թե հասուն մարդու կարողություններով: Դա անմեղության մի վիճակ է: Մարկ Նշանյանը մեզ պատմեց, որ անմեղությունն այդ կարելի է հայտնաբերել պատմության երկու ծայրերում՝ ամենասկզբում, որպես ծննդաբանական, առաջին անմեղություն և ամենավերջում՝ որպես վախճանաբանական անմեղություն, երբ պատմությունն արդեն ավարտվել է: Ամենասկզբում, հինավուրց, առասպելական ժամանակներում, երբ մարդկությունն ինքը երեխա էր, երբ դեռ կապիկից գործնականում չէր տարբերվում, այսինքն՝ երբ ինքնագիտակցությունը դեռ չէր պղտորել նրա արյունը անմաքուր խղճով: Եվ ամենավերջում, երբ մարդը գիտակցված ձևով դուրս է գալիս պատմությունից, թոթափում դրա բեռը, սկսում մաքուր էջից՝ պահպանելով միայն պիտանի նվաճումները, զորօրինակ՝ գիտատեխնիկական հայտնագործությունները, ժամանակակից կյանքի կոմֆորտն ու կենցաղային պայմանները: Յուրօրինակ կապիկներ կամ վայրենիներ՝ զարգացած քաղաքակրթական պայմաններում.– կարծեմ այս ձևակերպումն առկա է Օսվալդ Շպենգլերի աղյուսակներում:

Գերմարդու գաղափարն, այսպիսով, սկսում է աստիճանաբար ուրվագծվել և գնալով ավելի ճանաչելի է դառնում: Միայն թե «գերմարդ» բառը հաջող չի ընտրված՝ «մարդ» արմատն այստեղ ընդհանրապես անելիք չունի: Պետք է ասել՝ «գերկապիկ»: Ծննդաբանական առումով դա հենց կապիկն է՝ ճարպիկ, մկանուտ, անկաշկանդ, ճյուղից ճյուղ ցատկոտող, իր բոլոր այսրոպեական ցանկություններին ու հակումներին կենսախինդ ձևով հագուրդ տվող, խղճի խայթով չթունավորված մեկը (թեպետ սա, իհարկե, հարց է՝ արդյո՞ք կենդանիները զուրկ են խղճից ու կարեկցանքից… Հավանաբար՝ ոչ, որովհետև նրանք էլ Աստծո արարած են: Բայց մենք սպանել ենք Աստծուն, ուրեմն՝ խնդիր չկա): Բայց արտաքուստ նա, իհարկե, նման չէ կապիկին: Պատմության ավարտին, իր վախճանաբանական վիճակում՝ դա կատարյալ մարդու, ատլետի, Ապոլոնի հոյակերտ կազմվածքն ունեցող մեկն է, նացիստների խարտյաշ սատանան՝ արիական զտարյուն գեներով: Դա մի հրաշք է՝ արտաքուստ մարդ, այն էլ՝ կատարյալ մարդ, սպորտով զբաղվող, առողջ ապրելակերպով, առանց հոռի, վնասակար սովորությունների՝ մեկը, ում ախորժակը չի խաթարված անմաքուր խղճով, ով հրաշալի տիրապետում է ժամանակակից տեխնոլոգիաներին, ում կենսամակարդակը գնալով աճում է, ում կյանքը լցված է սմարթֆոններով, համակարգչային գրաֆիկայով, ռոբոտատեխնիկայով, բազմաթիվ հետաքրքիր զբաղմունքներով, ճամփորդություններով, նորանոր անհավանական արկածներով, սեքսով, սպորտով, զվարճանքով, խենթությամբ… մնում է հավելել՝ կոկա-կոլայով և ֆանտայով: Դա գերկապիկն է, ու այստեղ բոլորը թքած ունեն, թե արդյո՞ք Նիցշեի սրտովը կլինեին իր գաղափարն իրագործողները: Մեկ որ փիլիսոփայի գաղափարները դուրս են գալիս իր գրասենյակից ու դառնում մարդկանց սեփականությունը՝ նա այլևս դրանց տերը չի: Այդ գաղափարները սկսում են աճել ու զարգանալ սեփական՝ ներքին տրամաբանությամբ:

Նախորդ դարի կեսերին մի շատ հայտնի ամերիկյան գրող փորձեց նկարագրել մոտալուտ ապագայի իր «տեսլականը», նկարագրել այն աշխարհը, որը ոչ թե մարդու, այլ գերկապիկի համար է նախագծված: Դա կլինի աշխարհ, որում ամեն ինչ հարմարեցված է գերկապիկի քիմքին ու բարգավաճմանը: Այդ նոր աշխարհի քաղաքացիները լիարժեք վայելում են կյանքը, վիթխարի արագությամբ սլանում են մեքենաներով, հաճույքից ոռնում են, երբ հաջողվում է մեկնումեկին մեքենայի անիվների տակ գցել, զբաղվում են սեքսով, դիտում իրենց հեռուստասերիալները հյուրասենյակի բոլոր չորսը պատերին, ինտերակտիվ կապի մեջ են այդ սերիալների հերոսների հետ: Միայն մի խնդիր կա՝ բոլորը չի, որ գերկապիկ են, մարդիկ դեռ մնացել են, սակավաթիվ, բայց և այնպես՝ մնացել են: Կան դեռևս եզակիներ, որ սիրում են նստել իրենց տան այգում, ժամերով զրուցել, խորհրդածել, կարոտել, թախծել: Այ, էդպիսիների քոքը պետք է կտրել: Նրանց ուղղակի վերացնում են, վերացնում են աչքից հեռու, հիգիենիկ կերպով՝ որպեսզի հանկարծ մյուսներին չվարակեն, որպեսզի մարդկությանը նորից չվերադարձնեն անիծյալ պատմության գիրկը:

Ամենակարևորը՝ որպեսզի մարդիկ գիրք չկարդան, չառնչվեն անցյալի ժառանգությանը, որպեսզի նրանց մեջ չզարթնի ռեֆլեքիսան, չշարժվեն հանկարծ ատրոֆիայի ենթարկված հակումները, չսկսեն մտորել, կասկածել, կյանքի իմաստ փնտրել, որպեսզի հանկարծ չթափանցի պատմական, քրիստոնեական մարդու այդ մելամաղձությունը: Գիրք կարդալն օրենքով արգելված է՝ մահացու հանցանք է համարվում: Շարքային գերկապիկի հեչ պետքն էլ չի՝ դա ինչ-որ անհեթեթ, մանր հարց է, որով զբաղվում է կառավարությունը: Տները հրակայուն նյութից են սարքված, դրանցում այլևս չկան փայտե գրապահարաններ և դյուրավառ թղթե գրքեր: Հրշեջի մասնագիտությունն ավելորդ է դարձել՝ փոխարենը կան հրկիզողներ, որոնք բռնացնում են մարդ մնացած եզակիներին ու հրկիզում նրանց գրադարանը:

Շարքային գերկապիկը թքած ունի, բայց կառավարությունն էլ հո հասկանում է վտանգի չափերը: Հազիվ են ազատվել պատմությունից, քրիստոնեական անառողջ ավանդույթից. հիմա պետք է ամրագրել նվաճումները: Իներցիան հսկայական է: Բավական է մեկը հայտնվի գրքերով լեցուն հյուրասենյակում՝ և ահա հնամաշ ու նոր կազմերը բոլոր կողմերից հմայում ու կանչում են նրան: Մի կողմ է շուռ գալիս, ձգվում է առաջին պատահած գրքին՝ և ահա նրա ձեռքում Պլուտարքոսի հատորն է: Մյուս կողմ է շուռ գալիս՝ Ջոնաթան Սվիֆթն է նրան հանդիպում: Կամ՝ Հեմինգուեյը: Կամ՝ Չարենցը… Ամենուրեք որոգայթներ են: Հրկիզողը պետք է անցնի այդ փորձության միջով: Կարելի է դրա վրա աչք փակել, երբ որևէ անփորձ, սկսնակ հրկիզող հանկարծ տարվում է գրքերով, մի քանիսը գողանում, խոթում բաճկոնի տակ, հետո տանը թաքուն թերթում: Ոչինչ՝ կկարդա, կտանջվի, կհասկանա, որ անիմաստ մելամաղձություն էր, որը միայն բարդացնում է կյանքը, ու կհրաժարվի: Հարբուխի նման կգա ու կանցնի: Նրա մեջ կհաղթի գերկապիկը:

Հիշեցնեմ իմ նախապես առաջադրված հարցը՝ արդյո՞ք Նիցշեի գաղափարները հեռանկարում ազատագրելու են մարդուն, ավելացնելու են նրա ազատությունը՝ վասն ինքնիշխանության, վասն սեփական ստեղծագործական կարողությունների բացահայտման ու զարգացման: Հիմա կարող եմ տալ միանշանակ պատասխանը՝ ոչ: Նիցշեի գաղափարախոսության նպատակը ոչ թե մարդն է, այլ՝ գերկապիկը: Երբ գերկապիկը գլուխ բարձրացնի, մարդն, ընդհակառակը, լինելու է հալածված, անկյուն քշված, բոլոր կողմերից մերժված ու իրավազրկված մի մարգինալ: Մարդը խանգարում է, մարդն ավելորդ է, «մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի»: Սկսվում է գերկապիկի դարաշրջանը:

Արդյո՞ք կարգելեն գրքերը՝ ինչպես Բրեդբերիի վեպում: Հազիվ թե: Արգելված պտուղը քաղցր է, կանչում է, հմայում է: Մենք, ընդհակառակը, կբացենք աշխարհի բոլոր գրադարանները, կթվայնացնենք բոլոր գրքերն ու անվճար կդնենք ինտերնետում՝ կարդա՛, ինչքան սիրտդ ուզում է: Բայց դրա կողքին կհայտնվեն նաև նոր ֆենոմեններ, ասենք՝ կարճ տեսահոլովակներ, որոնք պատմում են գերկապիկի ուրախ ու անհոգ կյանքի մասին: Վերջին շրջանում հատկապես շատացել են այդ հոլովակները, թափվում են առատության եղջյուրից. այն, ինչ սկզբում բացառիկ էր թվում ու ստիպում էր ափիբերան մնալ, այժմ դարձել է նույնիսկ մի տեսակ սովորական: Եվ հոլովակներն այդ ունեն երեք հիմնական թեմա: Առաջին թեման մարդու ֆիզիկական ինքնակատարելագործումն է (քանզի ուրիշ էլ ինչով պիտի զբաղվի գերկապիկը): Ապշում ես, երբ դիտում ես դույն վիդեոները: Այն, ինչ անում են դրանց հերոսները, նախկինում չէին կարող անել նույնիսկ ամենապրոֆեսիոնալ ատլետները: Ընդ որում՝ սեփական մարմնի հնարավորությունները բացելու այնքան գլխապտույտ, «կրեատիվ» ձևեր են հայտնաբերվում ամեն օր, որ շուտով սպորտաձև հասկացությունը, իր դասական իմաստով, կդառնա ժամանակավրեպ և հնացած՝ ամեն ոք իրենը կունենա (թերևս Էլվին Թոֆլերը կարող էր հիացմունքով արձանագրել այս փաստը, եթե «Երրորդ ալիքը» գիրքն այսօր գրելիս լիներ): Երիտասարդները խելահեղ տրյուկներ են կատարում, գլուխկոնծի են տալիս երկնակքերների կտուրին, մի տնից մյուսը ցատկում, թռչում սլացող ավտոմեքենայի վրայով, կատվի ճարպկությամբ մագլցում տների քիվերով, հեծանվով սլանում բարակ բազրիքի վրայով, աներևակայելի ծանրություններ բարձրացնում, ակրոբատիկ համարներ կատարում՝ կանգնած սըրֆինգի տախտակի վրա: Երիտասարդ աղջիկները ճկունության հրաշքներ են ցույց տալիս, առանց դիպչելու՝ անցնում ծանրաձողի կամ ավտոմեքենայի տակով, ցուցաբերում են կատարյալ պարային ռիթմիկա: Հատկապես շատ են երեխաները՝ ամենաայլազան հրաշամանուկները: Հրաշամանուկը նա չէ, ով Մոցարտի նման հինգ տարեկանում սիմֆոնիա է գրում, այլ նա, ով հինգ տարեկանում կարող է ջութակի վրա նվագել այդ սիմֆոնիան, ընդսմին՝ գլխիվայր կանգնած: Նման հեռուստաշոուները՝ հրաշամանուկներ, բացառիկ կարողություններով մարդիկ հայտնագործող, աճում են սնկերի նման: Յութուբը հեղեղված է հոլովակներով, ֆեյսբուքում դրանք տարածվում են աներևակայելի քանակությամբ: Իսկ ավագ սերնդի մարդիկ նայում են, հիանում, օրորում իրենց գլուխներն ու ասում՝ ինչ լավ, տաղանդավոր, ոչ մի բանով չկաշկանդված, չբարդութավորված սերունդ է մեծանում: Նրանք փոքրուց բացահայտում են իրենց ունակությունները, իրենց անմիջական, իմանենտ հակումները… ավա՜ղ, մեզ էդպես չեն դաստիարակել, մեզ ստիպում էին գիրք կրծել: Այս մատաղ սերունդը մարդկությանը մեծ ապագա է խոստանում:

Երկորդ տեսակի հոլովակները պատմում են գիտատեխնիկական նվաճումների մասին: Ինչպես կարելի է ժամանակակից շինարարական «պրինտերի» միջոցով մեկ օրում տուն սարքել՝ ուղղակի «տպել», ինչպես կարելի է մշակել անտառանյութը, հեշտացնել ու արագացնել գյուղատնտեսությունը, ինչ հրաշքներ են գործում ժամանակակից հաստոցները, ռոբոտատեխնիկան, համակարգչային գրաֆիկան և այլն, և այլն: Գիտության հետ կապված, ի դեպ, հարց է ծագում: Տեղ կգտնվի՞ արդյոք գիտության համար գերկապիկի աշխարհում: Պետք է ասել, որ ոչ՝ «հին» իմաստով գիտություն այլևս չի լինի, այսինքն՝ չի լինի ճանաչողության այն ձգտումը, որի հիմքում կրոնական հավատն է ընկած: Հին՝ կրոնով «թունավորված» մարդը աշխարհը տեսնում էր որպես արարչական ամբողջականություն, որպես ներդաշնակություն և կոսմոս, որպես կատարյալ մի մարմին, որի ներքին օրինաչափություններն ինքն ուզում էր կարդալ, որի գաղտնիքներն ու խորհուրդները երազում էր վերծանել: Չի լինի այլևս թվերի մեջ էզոթերիկ-կրոնական իմաստ դնող Պյութագորասի դպրոցը, գրավիտացիայի օրենքը հայտնագործող Նյուտոնը կամ, ասենք, Նիկոլայ Կուզացին, ով իր աստվածաբանական տրակտատներում արդեն ուներ դիֆերենցիալ հաշվի ինտուիցիան՝ որպես անվերջ մեծ և անվերջ փոքր էությունների հարաբերություն: Սակայն փոխարենը կլինի գիտելիքը՝ օտարված, արիմանական[10] գիտելիքը, կիրառական գիտելիքը: Մարդը չգիտի, թե ինչ բան է էլեկտրականությունը՝ որպես այդպիսին. այդ հարցը նրան չի էլ հուզում: Փոխարենը նա շատ բան գիտի էլեկտրականության հատկությունների մասին և, սանձելով այդ տարերքը, կարող է այն օգտագործել իր կարիքների համար: Մյուս կողմից՝ այն գլոբալ իմացական որոնումները, որ գիտությանը բաժին են հասել անցյալից, կսկսեն տևական անկում ապրել՝ չնայած արտաքուստ լրիվ հակառակ տպավորությունը կստեղծվի: Տիեզերքի կառուցվածքի, ինչպես նաև՝ ատոմի ու տարրական մասնիկների մասին ամենացնորական տեսությունները կսկսեն բազմանալ քաղցկեղի մետաստազների նման (կարծեմ Ժան Բոդրիյարն է դրա մասին խոսում): Այդպես էլ պետք է լիներ այն աշխարհում, որը կորցրել է վերևն ու ներքևը, կորցրել է իմացական ինտուիցիան. «Աստված չկա – ամեն ինչ հնարավոր է»:

Եվ պոպուլյար հոլովակների երրորդ թեման՝ բնությունը, հատկապես՝ կենդանական աշխարհը: Այստեղ ծավալվելու շատ կարիք չկա. պարզ է, որ եթե դուրս ենք եկել պատմությունից և մշակույթից, ապա տակը մնում է միայն մաքուր բնությունը՝ գերկապիկը շատ բան ունի սովորելու կատուների, կենգուրուների, շիմպանզեների ճարպկությունից:

Այն, ինչ այսօր դեռևս ընկալվում է որպես «սպառողների հասարակություն», վերջնական ախտորոշումը չի: Բոլոր խնդիրները կապում են սպառողների հասարակության, մասսայական՝ փոփ կուլտուրայի, դրանից բխող դեգրադացիայի հետ, բայց դա զուտ միջանկյալ կայանատեղի է: Սպառողը չունի կրոն՝ նրա միակ նպատակը սպառելն է: Սակայն դրա տակից գլուխ է բարձրացնում նոր կրոնը: Վերցնենք ասիական կուրորտներում հանգստացող եվրոպացիներին, նոր գերմանացիներին: Ահա երիտասարդ մի զույգ: Տղամարդը՝ առնական, բարձրահասակ, սպորտային կազմվածքով, վարժված մկաններով, սափրած գլխով (թերևս միայն բարակ մի մազափունջ՝ կազակների չուբի նման, ետևից կախ), մարմնի վրա՝ դաջվածքներ, հաճախ՝ սատանիստական սիմվոլներ: Եվ նրա զուգընկերուհին՝ հիպեր-սեքսուալ, անկաշկանդ: Նրանք սեքսով են զբաղվում, հետո իջնում են ճաշարան, որտեղ «շվեդական սեղանի» սկզբունքով բազմաթիվ ուտեստներ կան՝ կեր ինչ և ինչքան ուզում ես: Վիթխարի ափսեները երկու տեսակի են՝ տաք և սառը ուտեստների համար. տաք ուտեստների համար նախատեսվածները հատուկ սարքերի մեջ տաք են պահվում: Եվ ահա՝ այդ եվրոպացի զույգն իրեն զգում է ինչպես տանը: Նրանք հերթով փորձում են բոլոր ուտեստներից, մի քանի պտույտ են գործում, մեկ անգամից սպառում են այնքան մթերք, որքան ես մեկ շաբաթում չեմ կարող սպառել: Վրայից՝ աղանդերը և արևադարձային մրգեր: Ես դիտում եմ ապշած աչքերով՝ նրանց ախորժակը խաթարված չէ «անմաքուր խղճով»: Հետո մի քանի ժամ պառկում են արևի տակ, հետո ընդարմացած մկանները մարզում լողավազանում, վոլեյբոլ խաղում լողափին, նորից ախորժակ է բացվում, նորից ճաշարան, հետո՝ առողջ քուն, հետո՝ նորից սեքս ու՝ նույն շրջանը: Հանգստանում են:

Այդուհանդերձ՝ գերկապիկի աշխարհը զուրկ չէ ներքին հակասությունից: Շատ հրաշալի՝ մարզվում ենք, լողանում ենք, զարգացնում ենք մեր իմանենտ՝ ֆիզիկական, գազանային հատկությունները, ըմբոշխնում ենք կյանքը: Իսկ ո՞վ պիտի ստեղծի այդ ամբողջ բարեկեցությունը: Ո՞վ պիտի ստեղծի ապրանքները, կյանքի պայմանները և այլն: Թերևս ասեն՝ ռոբոտները, քանի որ ապրում ենք գիտատեխնիկական դարում: Այո, սակայն ֆիզիկական աշխատանքի վերացումը (թեկուզ տեսական), դեռևս չի ենթադրում, որ աշխատանք պետք չէ ընդհանրապես: Ինչ-որ մեկը պե՞տք է զբաղվի տեխնիկայի զարգացմամբ, նոր հաստոցների, նոր տեխնոլոգիաների, նոր մեթոդների մշակմամբ: Ընդսմին՝ դա շատ ծանր, մտավոր մեծ ճիգ ու գիտելիքներ պահանջող գործ է, բառիս բուն իմաստով՝ չարչարանք: Որտեղի՞ց պիտի վերցվեն ինժեներներն ու ծրագրավորողները՝ այդ գործի համար: Եթե մի քանի սերունդ շարունակ այդ աշխատանքը ստանձնողներ չգտնվեն, անխուսափելիորեն կսկսվի դեգրադացիան: Արդյո՞ք գերկապիկը տրամադրված է բարդ ինժեներական գիտելիքներ ձեռք բերելու, ժամերով գրադարանում նստելու, տարիներով փորձ ձեռք բերելու: Չէ՞ որ նրա կյանքի ծրագիրն ուրիշ է՝ դիոնիսոսյան անկաշկանդ այծապարը, տռճիկ տալը, սեքսով զբաղվելը, մարզադահլիճում մարզվելը և այլն: Չէ, բնավ չեմ ուզում ասել, թե գերկապիկին հատուկ չէ ինտելեկտուալ աշխատանքը և նրա մեջ միայն անասնական կողմն է իրեն բացահայտում: Եկեք ազնիվ լինենք՝ գերկապիկը պետք է բացահայտի իր բոլոր իմանենտ հակումները, իսկ մկաններից բացի մարդն ունի նաև ուղեղ: Ուղեղը նույնպես կարելի է մարզել, ինֆորմացիա կուտակել, վարժվել եզրահանգումների սրության և արագության մեջ, բայց դա նույնպես կլինի զուտ խաղ՝ ինտելեկտուալ մկանները թարմացնող խաղ: Կհայտնվի (և արդեն հայտնվել է) գերկապիկի ինտելեկտուալ տեսակը. յուրօրինակ նոր սոփեստներ, որոնք ոչ թե ճշմարտությունն են փնտրում, այլ ուղղակի հաճույք են ստանում գրքեր կարդալուց: Եթե մարդը մեկ գիրքը մեկ շաբաթում է կարդում՝ կանգ առնելով, մտորելով, լուսանցքներին նշումներ կատարելով, հեղինակի հետ ներքուստ բանավիճելով… ապա նրանք մեկ օրում տասը գիրք կկարդան, կունենան ֆանտաստիկ հիշողություն, ջարդուփշուր կանեն ձեզ ցանկացած հրապարակային բանավեճի մեջ՝ զուտ սոփեստական ձևով, այլ ոչ թե՝ Սոկրատեսի նման, քանի որ կարևորը սեփական ուժերի լիությունն ապրելն է, իսկ ճշմարտություն ընդհանրապես չկա: Կլինեն համապատասխան շոուներ այդ մարզված ինտելեկտուալների համար՝ «Ի՞նչը: Որտե՞ղ: Ե՞րբ»:

Իսկ ո՞վ պետք է, այդուհանդերձ, կատարի ինժեներական աշխատանքը, որպեսզի գերկապիկը չվերադառնա նախնադարյան վիճակին: Հըմմ… Հազիվ թե գերկապիկը ստանձնի այդ գործը: Այո, այն ունի իր հրապուրիչ կողմը՝ մարզում ես ուղեղդ, երևակայությունդ, էքսպերիմենտներ դնում: Բայց և այնպես՝ դա աշխատանք է, որը, ոնց էլ չդիտարկես, ներառում է նաև տհաճ ու վանող, քրիստոնեական իմաստով՝ ասկետիկ մի բաղադրիչ: Ինչքան էլ ուզում ես գործը և ուսումնառությունը խաղի կերպով կազմակերպի, առանց չարչարանքի բան դուրս չի գա: Էլ չասած, որ միայն նեղ մասնագիտական գիտելիքներով առաջնորդվող մերօրյա «էքսպերտները» խեղճանում են առաջին իսկ լուրջ խնդրի առաջ. այստեղ անհրաժեշտ է նաև ինտուիցիա, տարիների տքնաջան փորձ, գեղարվեստական երևակայություն, անհրաժեշտ է գրքեր կարդալ՝ և ոչ միայն մասնագիտական: Գերկապիկն ավելի հետաքրքիր զբաղմունք ունի…

Ուրեմն ո՞վ… Դժվար չի հիշել, որ Նիցշեն նաև այդ հարցին է պատասխանել: Պետք են ստրուկներ: Պետք է ստորին խավ, «չանդալա», որը հանձն կառնի սևագործ աշխատանքը, որպեսզի գերմարդը (գերկապիկը) կարողանա դիոնիսոսյան խաղերով զբաղվել: Թող որ նորօրյա աշխարհում դրանք կլինեն բարձր վարձատրությամբ ուսյալ ստրուկներ՝ հոգ չէ: Երկորդական է նաև այդ համակարգի կազմակերպման ձևը: Ասենք՝ կլինեն զարգացած արևմտյան երկրներ (Եվրոպա, ԱՄՆ, Կանադա, Ավստրալիա), որոնց քաղաքացիությունը ունեցող մարդիկ արդեն գերկապիկներ են, և կլինի տքնաջան աշխատող մնացյալ աշխարհը: Դրանց միջև կլինի կուռ անջրպետ՝ վիզաների ռեժիմով, սակայն եթե ապացուցել ես, որ պոտենցիալ գերկապիկ ես, քեզ միգուցեև մուտքի արտոնություն տան այն երկրներից մեկը, որոնցում ապրում է վերին արտի ցորենը՝ գերկապիկի ցեղը: Մյուսները թող աշխատեն, մյուսները ստրուկներ են: Մի փոքր զավեշտալի է, իհարկե՝ ստրուկը, «չանդալան» պետք է բարձր ինտելեկտուալ աշխատանք կատարի, որը գիտելիքներ, մտքի պրկում, երևակայություն և ինտուիցիա է պահանջում, մինչ գերկապիկը մարզասրահում իր մկաններն է մարզում… Կարո՞ղ էր Նիցշեն այդքան հեռուն գնալ ապագայի իր ճաճանչափայլ տեսիլքներում: Բայց ինչ արած՝ այդպիսին է անցքապաշտների կրոնը, սարդի կրոնը. Աստծուն հանում ենք՝ տեղը խրճիթի պատի մեջ փորված ծակ ենք դնում, մարդուն հանում ենք՝ տեղը կապիկ ենք դնում, առհասարակ՝ վերևն ու ներքևը վերացել են, երկիրը պոկվել է իր արեգակին կապող շղթայից: Իսկ մնացյալ «չանդալան», որն ընդունակ չէ բարձր-ինտելեկտուալ աշխատանքի, թող սովից մեռնի՛, մեր հոգը չէ, որ Աֆրիկայում կամ ինչ-որ տեղ մարդիկ սովից կոտորվում են՝ դա մեզ չի խանգարի հինգ հոգու տեղ ուտել Ցեյլոնի ու Թայլանդի հյուրանոցներում, մենք այլևս կաշկանդված չենք մեղքի ու ամոթի զգացումով, մենք հետևում ենք մեր անմիջական, իմանենտ բնազդներին, կյանքի բնազդներին:

Որերորդ անգամ հարցը տամ՝ արդյո՞ք Նիցշեի առաջարկած գերմարդու կրոնը հոգ է տանում մարդու ազատագրման մասին: Ոչ: Մարդուն՝ քանի դեռ նա կա, քանի դեռ մնացել է մարդու տեսակը, սպասվում է այնպիսի համապարփակ ու աննախադեպ ստրկություն, ինչպիսին չեն տեսել մարդկության բոլոր նախընթաց դարերը: Մի ստրկություն, որից ազատագրվելու հնարավորություն էլ չկա, քանի որ պատմությունը փակում ենք, վերացնում հեռանկարները, կախարդական սպունգով ջնջում հորիզոնը: Եվ հենց այստեղ է ներքին հակասությունը: Մի կողմից՝ մարդուն ուզում ենք վերացնել, մյուս կողմից՝ նա, որպես լծկան եզ, որպես ստրուկ, ինտելեկտուալ տրուկ, որպես տեխնիկան ու պրոգրեսն առաջ մղող ուժ, մեզ անհրաժեշտ է, անփոխարինելի է: Այո, մի հավելյալ խթան է նրան աշխատանքային ռեժիմում պահելու այն հանգամանքը, որ նա դեռևս մարդ է, այսինքն՝ ունի խղճի խայթ, գիտի, որ իր հանապազօրյա հացը պիտի երեսի քրտինքով վաստակի, չի կարող պարապ զվարճանալ՝ ինչպես գերկապիկը: Եվ ես տեսել եմ, մենք բոլորս տեսել ենք այդ նոր եվրոպացիներին, արիական ռասայի այդ կատարյալ ու ազատ, ինքնիշխան ներկայացուցիչներին: Տեսել ենք նաև նրանց կողքին խեղճացած նիհար ու փոքր հնդիկներին՝ սպասարկող անձնակազմին: Նրանցից շատերի աչքերում տեսել ենք նաև, թե ինչ նախանձով ու երանությամբ էին նայում այդ նոր մարդկանց՝ գերկապիկներին: Երազում են լինել նրանց նման, հագնվել նրանց նման, մարզել մկանները: Իսկ ամենաշատը՝ երազում են շենգեն վիզայի ու գրին քարտի մասին՝ որպեսզի ընկնեն գերկապիկների ավետյաց երկիրը: Իսկ որքա՞ն կարող է սա շարունակվել: Ստորացնում ենք մարդուն, պանծացնում գերկապիկին: Բոլորն ուզում են գերկապիկ դառնալ: Իսկ մեզ, այդուհանդերձ, դեռ պետք են մարդիկ՝ որպես լծկան եզ…

Սա մեկ այլ գերմանական մտածող անվանում էր «դասակարգային անտագոնիզմ»: Ահա և հանդիպեցին երկու՝ թվում է թե իրար հետ ոչ մի առնչություն չունեցող մտածող, երկուսն էլ նույն ժամանակից՝ Մարքսն ու Նիցշեն: Երկուսն էլ խոսում են ազատության ու ինքնիշխանության մասին, ազատության թագավորության մասին, պատմությունից ազատագրվելու մասին: Միայն թե՝ միանգամայն տարբեր դիրքերից: Եվ նոր ֆաշիզմն անխուսափելի է: Միայն թե հիմա դասակարգային անտագոնիզմը կմերկանա իր ժամանակավոր՝ տնտեսագիտական ու առհասարակ՝ գիտական հանդերձներից և կվերստանա, մաքուր ձևով, իր կրոնական կերպարանքը: Կռիվը գնում է երկու կրոնների միջև՝ մարդու և գերկապիկի: Կապիտալիզմն այլևս հնացած տերմին է:

7. Նիցշեի «ծուղրուղու»-ն

Բնական է, որ կարծիք հնչի, թե վերը բերված մեկնաբանությունը ոչ մի առնչություն չունի Նիցշեի ասելիքի հետ. իսկ եթե անգամ ունի, ապա՝ ճիշտ հակառակ իմաստով: Քրիստոնեական պատմությունը սպառել է իրեն, մենք վերապրում ենք մեռած Աստծո ստվերը, մարդն այլևս քայքայվում է, մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի: Այդու՝ նրան պետք է հակադրել գերմարդուն: Միայն գերմարդն է, որ կարող է դիմակայել ու պատասխան տալ նոր մարտահրավերներին, մինչդեռ մարդը աստիճանաբար կապիկի է վերածվում: Ուստի ավելորդ չի լինի, թերևս, մեջբերել խնդրո առարկա հատվածը «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» գրքից.

«Ես ձեզ գերմարդն եմ ուսուցանում: Մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի: Դուք ի՞նչ եք արել նրան հաղթահարելու համար:

Բոլոր էակները ցարդ մի բան ստեղծել են իրենցից վեր,– իսկ դուք կամենում եք այդ մեծ ալիքի տեղատվությո՞ւնը լինել և դեռ ավելի շուտ հետ դառնալ առ կենդանին, քան հաղթահարե՞լ մարդուն:

Ի՞նչ է կապիկը մարդու համար: Ծաղրուծանակ կամ տանջալից ամոթ: Եվ ճիշտ նույնը պետք է լինի մարդը գերմարդու համար՝ ծաղրուծանակ կամ տանջալից ամոթ:

Դուք անցել եք ճիճվից մինչ մարդ ուղին, բայց ձեր մեջ շատ բան դեռ ճիճու է: Երբևէ դուք կապիկ էիք, և անգամ հիմա մարդը դեռ ավելի է կապիկ, քան որևէ կապիկ:

Անգամ ձեզնից ամենաիմաստունը լոկ գժտություն և երկվություն է բույս և ուրվականի: Սակայն մի՞թե ես ձեզ կոչ եմ անում բույս կամ ուրվական դառնալ:

Տեսե՜ք, ես ձեզ գերմարդն եմ ուսուցանում:

Գերմարդն է իմաստը երկրի: Ձեր կամքը թող ասի՝ եղիցի՜ գերմարդը իմաստը երկրի:

Ես ձեզ թախանձում եմ, իմ եղբայրներ, հավատարի՜մ մնացեք երկրին և մի՛ հավատացեք նրանց, ովքեր ձեզ հետ վերերկրային հույսերից են խոսում: Թույն կաթեցնողներն են դրանք,– գիտեն դա, թե ոչ:

Նրանք արհամարհում են կյանքը, իրենք մահացողներ և թունավորվածներ, որոնցից հոգնել է երկիրը,– արդ թող կորչե՜ն դրանք:

Մի ժամանակ հայհոյությունն առ Աստված մեծագույն հայհոյությունն էր, բայց Աստված մեռավ, և հետը նաև դույն հայհոյիչները մեռան: Այժմ ամենաահավորը երկիրը հայհոյելն է և անքննելու փորոտիքը առավել վեր դասելը, քան իմա՜ստը երկրի»: [11]

Թվում է, թե ամեն ինչ ասված է այս տողերում, և ավելացնելու բան չկա: Խնդիրն այն է, որ այստեղ միանգամից չորս աստիճան է հիշատակվում՝ որդը, կապիկը, մարդը և գերմարդը: Որդը՝ որպես կենդանական աշխարհի ամենացածր մակարդակի վրա գտնվող մեկը և՝ այդպես շարունակ: Կա որոշ թեթև գայթակղություն Նիցշեին վերագրելու էվոլյուցիոն տեսությունը բացարձակացնելու փորձ: Այսինքն՝ բնության մեջ ուղղակի դիտում ենք տեսակների աստիճանական բարդացում ու զարգացում. եթե կար այդ զարգացումը մինչև մարդը, ապա ի՞նչն է խանգարում, որ մարդուց հետո էլ այն շարունակվի, ո՞վ ասաց, թե մարդը արարչագործության պսակն է, առավել ևս՝ որ ոչ մի արարչագործություն էլ չկա, որովհետև Արարիչ չկա: Այդ դեպքում, ինչ խոսք, ոչ միայն մարդու, այլև գերմարդու վրա զարգացումը կանգ չի առնում: Պետք է հաջորդեն գեր-գերմարդը, գեր-գեր-գերմարդը և այլն՝ ի անվերջություն: Հիրավի, դա հենց այն է, ինչ փիլիսոփաներն անվանում են հոռի անվերջություն: Բաց աստի՝ նման մոտեցման դեպքում լղոզվում է նաև մարդ ասածը: Որտե՞ղ է վերջանում կապիկը և սկսվում մարդը, որտե՞ղ է վերջանում մարդը և սկսվում գերմարդը,– չկա՛ ոչ մի հստակ սահմանազատում: Այլ կերպ ասած՝ մարդն ինքնին հարաբերական հասկացություն է, մարդ չկա՝ որպես այդպիսին, կա միայն անվերջ (ու անիմաստ) ծավալվող էվոլյուցիոն գործընթաց: Այն հոռի է հենց ա՛յն պատճառով, որ չունի վերջնանպատակ (Աստված): Եվ ուրեմն միանգամայն անհիմն ու անհեթեթ է պաթոսը, որով ուզում ենք հաղթահարել մարդու թագավորությունն ու սկիզբ դնել գերմարդու թագավորությանը: Թեկուզ այն պատճառով, որ գերմարդն էլ վերջնական հանգրվանը չի:

Հազիվ թե Նիցշեի պես հեղինակը նման տափակություն արտահայտեր: Հասկանալի է, որ թվարկված աստիճանակարգը պատահական չէ: Զարգացումը բնության մեջ տեղի է ունենում մինչև մարդը. մարդն առաջին էակն է, որ դուրս է գալիս բնության կարգից: Կապիկն, իհարկե, շատ ավելի մոտ է մարդուն, քան որդին, բայց և այնպես՝ կապիկն էլ, որդն էլ պատկանում են բնությանը, իսկ մարդն արդեն պատկանում է մարդկային պատմությանն ու մշակույթին: Մարդով բնական էվոլյուցիան ավարտվում է, մարդուց ներքև պետք է գիծ քաշել, ու նույնիսկ նրան անմիջապես հարող կապիկի ցեղը համարել ինչ-որ սկզբունքորեն տարբեր մի բան: Բնության մեջ զարգացումը և զարգացումը մարդկության պատմության շրջանակներում՝ երկու տարբեր բաներ են: Բնությունը ստեղծում է նորանոր տեսակներ՝ մարմնի, օրգանիզմի ավելի բարդ կառուցվածքով: Մի տեսակը մյուսի համեմատ հստակ մորֆոլոգիական տարբերույթուններ ու առանձնահատկություններ ունի, որոնք տեսանելի են անզեն աչքով: Սակայն այդ ֆիզիկական կերպարանափոխությունները ավարտվում են մարդով: Մարդը բնության ստեղծագործության պսակն է, մարդու վրա բնությունը հանգստանում է և այլևս ասելիք ու անելիք չունի: Մեկ որ մարդը առաջանում է, անատոմիական փոփոխություններ այլևս պետք չեն: Չկա ոչ մի սկզբունքային տարբերություն մեզանից հազարամյակներ առաջ ապրած մարդու և այսօրվա մարդու օրգանական կառուցվածքի միջև, որովհետև զարգացումն այդուհետ տեղափոխվում է մեկ այլ՝ զուտ մարդկային, սոցիալական դաշտ: Մարդը սոցիալական կենդանի է, նրա զարգացումն ու վերընթաց ուղին ընկած են իր նմանների հասարակության մեջ՝ դրանք զուտ պատմական, մշակութային և հոգևոր բնույթ ունեն: Մի խոսքով՝ մարդն այն սահմանն է, որից անդին բնությունը դադարում է գործել: Բնությունը, սակայն՝ ոչ զարգացումը: Զարգացումը շարունակվում է:

Հայտնվելով բնությունից դուրս՝ մարդը զարգանում է իր իմանենտ միջավայրում, պատմության ներսում: Ինչպես Թումանյանի հայտնի քառյակում է ասված.

Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան

Հազար դարում հազիվ դառավ Մարդասպան.

Ձեռքերն արնոտ գընում է նա դեռ կամկար,

Ու հեռու մինչև Մարդը իր ճամփան։

Մարդակեր–մարդասպան–մարդ ուղին պատկանում է մարդկության պատմությանը՝ դուրս է ընկած բնական կարգից: Որպեսզի, այդ պատմության շրջանակներում, մարդը վեր հառնի նախնադարյան մարդու մարդակեր, արյունարբու վիճակից, նրան անհրաժեշտ է կրոնը, անհրաժեշտ են աստվածներ, որոնք իրենից բարձր կանգնած կլինեն և իդեալ կամ, ինչպես այսօր կասեին՝ մոտիվացիա կծառայեն մարդու բարձրացման համար: Մարդը ստեղծում է առասպելներ, կրոններ ու աստվածներ, որովհետև նրան ներհատուկ է զարգացման այդ ձգտումը: Եվ ահա՝ գալիս է վերջին կրոնը, մարդու զարգացման վերջին աստիճանը՝ քրիստոնեությունը: Քրիստոնեության մեջ իսկ դրված է մարդու չափահասության այդ գաղափարը և, ինչպես տեսանք, քրիստոնեության խստաշունչ ճշմարտասիրությունը ի վերջո հանգեցնում է աթեիզմի: Մնում է հաղթահարել իդեալիզմը, այսինքն՝ մարդու սևեռվածությունը վերացական արժեքների վրա: Պետք է նորից ետ շրջել մարդու հայացքը, որպեսզի նա ընդունի երկիրը, իմանենտությունը, կենսաբանական կյանքը՝ որպես միակ արժեքավոր բանը այս արևի տակ: Եվ այդ վերջին քայլը վերապահված է գերմարդուն: Բնականաբար՝ գերմարդը արտաքուստ նույնպես չի տարբերվի մարդուց, քանի որ, ինչպես ասացինք, մենք արդեն դուրս ենք ընկել բնական կարգից: Դրանով հանդերձ՝ գերմարդը կանգնած կլինի որակապես մեկ այլ աստիճանի վրա, քան մարդը:

Մարդը կարիքն ուներ աստվածների, կրոնի, քանի դեռ չէր իրագործել Մարդու գաղափարը: Հիմա խփել է ժամը հաջորդ, ճակատագրական քայլի, և Նիցշեն, լուսաբացը կանխատեսող ընտրյալ աքաղաքի նման, կանչում է՝ «ծուղրուղո՜ւ»: Առաջ մենք կարիքն ունեինք հավատի. հավատն այն անտեսանելի թթվածինն էր, որ մենք շնչում էինք: Մարդը կարող է պատկերացում ունենալ կամ չունենալ թթվածնի մասին. եթե դուք որևիցե վայրի ցեղախմբի ներկայացուցչի պատմեք այն մասին, որ ինքը շնչում է՝ թոքերի մեջ թթվածին քաշելով, որ այդ թթվածինը հետագայում ընդգրկվում է նրա արյան կարմիր գնդիկների մեջ և սնունդ պարգևում ողջ մարմնին, ապա նա, հնարավոր է, չհավատա կամ նույնիսկ ծիծաղի ձեր ասածի վրա: Սակայն վերցրե՛ք յուրաքանչյուր մարդու, փակեք նրան հերմետիկ խցի մեջ, դուրս հանեք այդ խցի միջից ողջ օդը, և նա կսկսի շնչահեղձ լինել: Ինչի համար եմ սա ասում: Մարդու համար, իր ողջ պատմության ընթացքում, հավատը, կրոնը եղել է գոյության անհրաժեշտ բաղադրիչ, եղել է այն կենսական հոգևոր օդը, որով նա շնչում է: Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ չեն եղել աթեիստներ. այո, եղել են, ընդսմին՝ բոլոր ժամանակներում, եղել են նույնիսկ աթեիստական ուսմունքներ և դպրոցներ՝ հին Չինաստանից մինչև հին Հունաստան: Սակայն բոլորն էլ անխտիր նույն հոգևոր օդն են շնչել: Մարդը կարող է շնչել օդը և գաղափար ու պատկերացում չունենալ թթվածնի մասին, իր օրգանիզմի համար դրա անհրաժեշտության մասին, կարող է նույնիսկ կատաղորեն հերքել թթվածնի գոյությունը՝ դրանով հանդերձ նա չի դադարում շնչել: Նույն կերպ մարդը կարող է գիտակցական մակարդակում ինքն իրեն աթեիստ համարել ու հռչակել, նույնիսկ հոխորտալ ու պարծենալ դրանով (մի բան, որ ես պարբերաբար դիտում եմ իմ շուրջը), բայց նորից, քանի դեռ նա մարդ է, նա շարունակում է շնչել այդ անտեսանելի հոգևոր օդը, որ կոչվում է հավատ, կրոն կամ Աստված:

Հենց սա՛ նկատի ունի Նիցշեն խենթի մասին դրվագում: Նրա խենթը գոռում է՝ մենք սպանե՜լ ենք Աստծուն, մինչդեռ շուրջը հավաքված նորօրյա աթեիստները, այսինքն մարդիկ, ովքեր գիտակցական մակարդակում արդեն վաղուց հերքել են Աստծուն և կրոնը, ծաղրում են նրան: Խենթն ասում է՝ դուք չեք հասկանում իրադարձության մասշտաբները, այն դեռ հեռու է, այն դեռ ճամփի վրա է: Այո, դուք ձեզ աթեիստ եք գիտակցում և հռչակում, սակայն շարունակում եք մարդ մնալ, հետևաբար՝ շարունակում եք շնչել հին օդը, կրոնի օդը: Շնչառությունն անգիտակցական գործընթաց է: Իսկ ի՞նչ կանեք դուք, երբ այդ օդն իսպառ կվերանա, երբ բոլորս կհայտնվենք տիեզերական ցրտաշունչ վակուումի մեջ: Դուք սովոր եք ձեր դատողությունների մեջ տարբերակել լավն ու վատը, ճիշտն ու սուտը, վերևն ու ներքևը, իսկ ի՞նչ եք դուք անելու, երբ ձեր ձեռքից խլեն ձեր վերջին կողմնացույցը: Դուք տեղում կոչնչանա՛ք, դուք ուղղակի հարմարված չեք նոր պայմաններում ապրելու: Մարդու թոքերը չեն կարող շնչել տիեզերական դատարկության մեջ՝ շնչելու համար կրոնականն է պետք, «մթնոլորտ» է պետք: Ուստի և՝ մարդը մի բան է, որ պետք է հաղթահարվի…

Երբ ես այսօր տեսնում եմ աթեիստների, որոնք խանդավառությամբ ու հրճվանքով ընդունում են Նիցշեի ասածները, նրա կռիվը քրիստոնեության դեմ, նրա «մերկացումները», ինչ մեղքս թաքցնեմ՝ տխուր ժպիտով եմ նայում այդ խանդավառությանը: Նիցշեն չէր հրճվում, Նիցշեն սարսափահար «ծուղրուղո՜ւ» էր կանչում. նա ինքն իրեն լիովին հաշիվ էր տալիս, թե ինչ է նշանակում բացարձակ ու անվերադարձ աթեիզմը: Սրանումն է Նիցշեի կարևորությունը դեպի այդ աթեիզմը շարժվող եվրոպական քաղաքակրթության համար: Երբ Հայդեգերը խոսում էր Աստծու թափուր տեղի մասին, երբ Սարտրը ասում էր, որ աթեիզմը դաժան գործ է, երբ Մարտին Բուբերը քննության էր դնում «Աստծու խավարումը» (վերնագիրը նրա գրքերից մեկի, որում նա մանրամասն քննարկում է իր դարի աթեիզմը),– այս մարդիկ, ըստ էության, նույն բանը նկատի ունեին: Եվ այստեղ ժպիտն ու հրճվանքը տեղ չունեն: Եթե որևիցե մեկը ինձ հարցնի իմ անձնական կարծիքը Նիցշեի մասին, ապա ես ունեմ հստակ պատասխան. Ֆիրդրիխ Նիցշեն մեկն էր, ով հասավ այն առավելագույն հոգևոր, ոգեղեն բարձունքներին, որոնց առհասարակ կարող է հասնել մարդը՝ մնալով հանդերձ հետևողական, մինչև վերջ աթեիստ:

Ուրիշ հարց, որ հավատացյալը, մնալով մարդ և շարունակելով կրել իր սրտում իր կրոնը, կարող է ավելի մեծ բարձունքների հասնել՝ նույնիսկ շատ ավելի փոքր ջանքերով: Նիցշեին ազնվական շուքուփայլ է հաղորդում հենց իր գերմարդկային ճիգը: Սակայն այդ ճիգն անխուսափելիորեն ուղղված է ինքնաոչնչացման: Եթե այսուհետ ապրելու ենք տիեզերական վակուումի պայմաններում, ապա ինչի՞ պիտի փոխակերպվեն մեր թոքերը: Միգուցե դրանց փոխարեն ինչ-որ դեկորատիվ ծաղիկնե՞ր աճեն, որոնք թթվածնի տեղ ածխաթթու գազ են վառում: Միգուցե մարդկային հանճարն ինչ-որ նոր կողմնացո՞ւյց հայտնաբերի, քանի որ այսուհետ իր գործը ոչինչի վրա է կառուցելու:

Ես չգիտեմ: Փորձել եմ պատկերացնել աթեիստական աշխարհընկալումը՝ իր ամբողջության մեջ, և ամեն անգամ ողջ մարմնով սարսուռ եմ ապրել: Սարդի կրոնը: Իմ հոգևոր հայացքի առջև միշտ նույն տեսարանն է պատկերանում: Քայլում եմ աշնանային մռայլ ու ամպամած մի օր քաղաքի փողոցներով. գորշ ասֆալտի վրա անձրևից հետո ցեխոտ ջրափոսեր են մնացել: Նայում եմ այդ ջրափոսերին՝ դրանցում դատարկ երկինքն է արտացոլվում: Եվ հանկարծ գիտակցությանս հասնում է՝ ես էլ այդ ջրափոսերի, այդ ցեխի հետ նույն արժեքն ունեմ, ես տարրալուծվում եմ այդ ցեխին, այդ դատարկ, Աստծուց ու հրեշտակներից թափուր, խոնավ երկնքին, ես անցողիկ եմ, պատահականություն եմ, սակայն հավերժ է ունայնությունը, որը մռայլ պատուհանափեղկի տակ իր սարդոստայնն է հյուսում: Կարո՞ղ է մարդը սրա հետ համակերպվել… Թե՞ դրա համար գերմարդ է պետք: Ես կասեմ՝ կարո՛ղ է, քանի որ արդեն տեսնում եմ շուրջս այդպիսի մարդկանց՝ քայլող մեռելների:

Չեմ կարող առավել ծավալվել՝ իմ խոսքն առանց այդ էլ ձգձգվեց: Մնում է մի երկու բան ասել Հիսուս Նազովրեցու կերպար-տիպարի մասին՝ ինչպես այն ներկայանում է Նոր Կտակարանում: Մի քիչ տարակուսում եմ «կերպար» և «տիպար» բառերի շուրջ. հավանաբար կերպարը վիպական է լինում, իսկ տիպարն՝ իրական, այսինքն՝ տիպարն այն փաստացի-պատմական հիմքն է, որ նախատիպ է ծառայում կերպարին: Մարկ Նշանյանի մոտ միտք կար, որ Հիսուսի տիպարը աղավաղված է Աստվածաշնչում, և պետք է հոգեվերլուծական հատուկ տեխնիկաներով դուրս կորզել իրական Հիսուսին, փրկել նրան, այսպես ասած, պողոսյան ստի ճիրաններից: Ես այդպես չեմ կարծում: Աստվածաշունչը հազիվ թե դիմանար գրեթե քսանդարյա փորձությանը, եթե մարդիկ դրանում չհանդիպեին իրական Հիսուսի անձին, որը վստահություն է ներշնչում, այլև՝ ոգեշնչում է կրոնական, բարոյական ու ստեղծագործական սխրանքների: Երբ ես կարդում եմ Աստվածաշունչը, Զիգմունդ Ֆրոյդը կողքս նստած չէ, ուստի կարդում եմ այն, ինչ գրված է:

Օրինակի համար վերցնենք հանրահայտ մի դրվագ՝ Հովհաննու ավետարանի 8-րդ գլխի սկիզբը, որ պատմում է շնության մեջ բռնված կնոջ մասին: Հիսուս տաճարում էր, բերում են այդ կնոջն ու հարցնում՝ պե՞տք է քարկոծել, թե՞ ոչ: Հիսուս երկար չէր խոսում՝ մտքերով ընկած գետնի վրա մատով ինչ-որ բան էր գրում: Բայց երբ շատ համառեցին, վեր նայեց ու ասաց. «Ձեր միջից անմե՛ղը նախ թող քար գցի դրա վրա»: Ու նորից գլուխը կախեց և շարունակում էր գրել: Եվ այդ խոսքի վրա տարօրինակ բան տեղի ունեցավ՝ մարդիկ կամաց-կամաց դուրս եկան, հավանաբար նաև՝ խուլ փսփսոց կար նրանց շարքերում: Վերջում դա էլ լռեց, և Հիսուս հանկարծ հայտնաբերեց, որ մենակ է մնացել կնոջ հետ: Ասելը, իհարկե, հեշտ է… Թող փորձի մեկը միևնույն պարագայում միևնույն պարզ խոսքն արտասանել: Հազիվ թե մարդիկ այնքան նրբազգաց էին, որ թողնեին դուրս գային տաճարից: Ոչ. մարդիկ կսկսեին հակադարձել, կպատասխանեին՝ «Մենք մեր մեղքերը գիտենք ու դրանց համար պատասխան ենք տալիս, դու այս կոնկրետ դեպքից մեր ուշադրությունը մի՛ շեղի»: Ուրեմն՝ ո՞րն է այս տեսարանի ողջ «վիպական» ուժը: Այն, որ Հիսուս սովորական մարդ չէր, որ նրա ձայնը, խոսքերն ու հայացքը թափանցում էին հատու սրի նման մինչև մարդկանց հոգու ամենախորքը: Նա ունե՛ր այդպիսի զարմանալի ազդեցություն, նա խոսում էր անմիջապես հոգու հետ: Սակայն այստեղ շատ կարևոր է վերջին խոսքը. «Ես էլ քեզ չեմ դատապարտում. գնա՛, այսուհետև մի՛ մեղանչիր»: Այսինքն՝ ոչ միայն չդատապարտելը, այլև՝ «սրանից հետո չգործես այդ մեղքը»: Ի՞նչ է սա, Պողոսի կամ պողոսյանների ավելացրած ոխակալությամբ շնչող սո՞ւտը, որը չի համապատասխանում իրական Հիսուսին: Իսկ ինչո՞ւ պիտի չհամապատասխաներ. եթե Հիսուս համակ սեր էր ու ներողամտություն, արդյո՞ք այդ հավելումը նրա կերպար-տիպարը դարձնում է պակաս համոզիչ, արդյո՞ք նա պիտի լռեր կամ ասեր. «Գնա՛ ու սրտիդ ուզածի չափ սեքսով զբաղվի՛ ում հետ պատահի»: Կարևոր մի հարց՝ մեզնից որևիցե մեկը կուզե՞ր, որ իր բնութագիրն այդ կերպ անդամահատեին, օրինակ՝ ասեին, թե՝ եղբա՛յր, դու հրաշալի երաժշտական ճաշակ ունես, բայց կինեմատոգրաֆից բան չես հասկանում կամ էլ թե՝ ընկե՛ր, դու շատ կարդացած ու խելացի մարդ ես, տիրապետում ես ժամանակակից տեխնոլոգիաներին, բայց քանի որ հավատացյալ ես, չես կարող ժամանակակից մարդ համարվել՝ հետամնաց ու խավարամիտ մեկն ես…

Այստեղ կա ընկալման համար որոշակի բարդություն ներկայացնող մի հանգամանք: Պատմագետներն, իհարկե, պետք է ուսումնասիրեն փաստերը, փորձեն փաստավավերագրական հավաստիություն ստանալ և այլն… սակայն Հիսուսի անձը հենց նրանով է զարմանալի ու նույնիսկ առեղծվածային, որ ոչ մի կերպ չի տրվում այդ փաստավավերագրությանը: Մտայնությունը, թե ավետարանները փոխանցում են փաստացի Նազովրեցուն, բավական միամիտ է՝ թեպետև տարածված առօրյա գիտակցության մեջ: Եթե ճար լիներ տեղափոխվել երկու հազար տարի առաջ ու անձամբ ներկա լինել ավետարանական դեպքերին, մոտիկից տեսնել, լսել, տնտղել, նույնիսկ տեսաձայնագրություն կատարել, ապա վախենամ նման միամիտ մտայնության կրողները խորը հիասթափություն կապրեին: Գուցե Հիսուսի կերպար-տիպարը բնավ նման չլիներ սրբապատկերների վրա իրենց տեսածին: Հնարավոր է, որ դեպքն ամենևին էլ տաճարում չի պատահել, այլ՝ խարխուլ մի գյուղակում, և Հիսուս ոչ թե ավազի վրա մատով գրում էր, այլ ուղղակի ոտքերն էր թրջում կեսօրվա տապից հետո ինչ-որ գետակի մեջ: Հնարավոր է նաև, որ ոչ թե շնության մեջ բռնված կնոջ էին բերել, այլ, ասենք, գողության վրա բռնված մի պատանու, և ներկաներն էլ այդքան շատ չէին՝ չորս-հինգ հոգի, և նրանց գլխիկոր «դուրս գալու» տեսարանը հեչ նման չէր բնագրում պատկերվածին: Հիսուսն էլ, գուցե, մի քիչ ուրիշ բան է ասել… Ես միտումնավոր եմ չափազանցնում և սրում շեշտադրումը: Ուրեմն ի՞նչ՝ ավետարանները հորինվա՞ծք են: Այստեղ գործ ունենք փաստացի իրականության և առասպելական իրականության հետ. Ալեքսեյ Լոսևը երկորդը՝ առասպելականը, համարում էր ավելի առաջնային, ավելի իրական իրականություն, բուն իրականությունը: Ավետարանները փոխանցում են ոչ թե այն, ինչ տեղի է ունեցել փաստացի, այլ այն, ինչ կատարվել է ըստ էության: Սա դժվար է հասկանալ, սակայն ավելի դյուրին կդառնա, եթե նորից հիշենք Նիցշեին: Ո՞վ էր Նիցշեն փաստավավերագրական աչքի համար՝ ընդամենը մի հիվանդ ու թուլակազմ մարդ, որ իր սենյակում փակված ինչ-որ բաներ էր գրում: Ո՞վ է Նիցշեն հոգևոր աչքի համար… տասնիններորդ դարավերջի տեկտոնական շարժումների կիզակետում գտնվող մտքի մի խիզախ մարտիկ և ողբերգական կերպար: Ասել ուզածս պարզ բան է՝ ավետարանները փոխանցում են հենց իրական Հիսուսին, առանց աղավաղելու, ավելին՝ ազատագրելով նրան այն աղավաղումից կամ օբյեկտիվացումից, որին դատապարտված է ցանկացած հոգևոր իրողություն մեր էմպիրիկ, թերի «իրականության» մեջ: Ասել ուզածս այն է, որ պատմագիտությանը չի կարող պատկանել վերջին խոսքը, երբ բանը Հիսուս Նազովրեցու մասին է. նույնիսկ եթե պատմագիտությունն իր ողջ կարողությամբ ապացուցի, որ նման մարդ երբևէ չի ապրել երկրի երեսին, ցանկացած իսկական հավատացյալ կպատասխանի՝ դա միակ Մարդն է, որ ՀԱՍՏԱՏ ապրել է երկրի երեսին:

Համանման միտք արտահայտել է Կարեն Սվասյանը «Հակաքրիստոսի» կամ «Դերաքրիստոսի» մասին իր անոտացիայի մեջ.

«Սա նշանակում է. անհեթեթ է Քրիստոս տանող բանալին փնտրել պատմության չափման և, ուրեմն, ամեն կարգի փաստաթղթավորման մեջ (քանզի պատմական փաստը դրապաշտորեն հավասարեցված է փաստաթղթին), որը կարող է և չլինել, որը բաց է ցանկացած կեղծիքի և մեքենայության դեմ, որը, ի վերջո, պատահական է»: [12]

Կարելի է հիշել նույն Հովհաննու ավետարանի 11-րդ գլուխը՝ Ղազարոսի հարության դրվագը… Մարիամի ու Մարթայի եղբայրը՝ Ղազարոսը, որին Հիսուս սիրում էր, հիվանդանում է և մահանում: Հիսուս հապաղում է նրան այցելել և հասնում է Բեթանիա, երբ Ղազարոսն արդեն չորս օրվա մեռել էր: Այս դրվագում շատ կան փաստավավերագրական մանրամասներ, սակայն ապշեցուցիչն այն է, որ Մարիամին հանդիպելիս Հիսուս լաց է լինում: Ուրեմն, որևիցե մեկը կարող է հարց տալ՝ ո՞ր Հիսուսն էր «իրականը»: Արդյո՞ք վերցնենք Պողոսի հորինած ամենազոր Տիրոջը, որը ոչ մի դեպքում չէր արտասվի, այլ վստահ ձայնով կասեր. «Անհո՛գ կացեք, ես այստեղ եմ, ինձ համար մեռելներին կենդանացնելը խաղ ու պար է»: Թե՞ վերցնենք Դոստոևսկու «իդիոտին», որը շատ սրտացավ կերպով կհեկեկար, բայց անկարող կլիներ որևիցե բան փոխել: Կախված նրանից, թե ո՛ր կողմից ենք ուզում անդամահատել Հիսուսին, ում, նորից ասեմ, Նոր Կտակարանը չի թաքցնում՝ բացահայտում է:

Ավելի առաջ մենք անդրադարձանք քրիստոնեական մարդաբանությանը: Փոքրիկ ճշտում՝ խոսքը չէր գնում եկեղեցու դոգմաների, կրոնի կամ նույնիսկ Աստվածաշնչի մասին,– խոսքը գնում էր քրիստոնեական հողի վրա դարերի ընթացքում ստեղծված աշխարհընկալման ու արժեհամակարգի մասին: Սակայն Նիցշեին քննարկելիս դժվար է խուսափել նաև զուտ աստվածաբանական հարցերից: Նիցշեի բառապաշարը, պաթոսն ու… ինչպես ասեմ… կերպարային մտածողությունը մինչև ուղն ու ծուծը քրիստոնեական են: Կարելի է Մարկ Նշանյանի նման ասել, թե դա հարերգություն (պարոդիա) է, կարելի է տալ հոգեվերլուծական մեկնաբանություններ և այլն: Նիցշեն մի մեծ բացակ է թողել իրենից հետո, որը տարբեր վերլուծաբաններ տարբեր կերպ են լցրել: Ինչևէ, խնդիրն այստեղ հարերգությունը կամ քրիստոնեությունը գլխիվայր շրջելը չէ, այլ՝ Նիցշեի բուն նպատակը: Չէ՞ որ ասվեց՝ այդ նպատակը մարդկությունն ազատագրելն է, նախ քրիստոնեությունից, ապա և՝ քրիստոնեության ստվերից: Նրբություն կա այստեղ: Խոսքը ոչ թե ազատագրման կերպի մասին է, այլ՝ բուն իսկ նպատակի: Չի՛ կարող որևիցե մեկն այստեղ էլ «հարերգություն» հայտնագործել.– Նիցշեն ուզում էր մեզ կամ ապագայի գերմարդկանց ազատագրել, փրկել: Սակայն սա ոտքով-գլխով ընկած է քրիստոնեական աստվածաբանության ծիրում: Քրիստոս հենց որպես Փրկիչ է հանդես գալիս: Ինչի՞ց պիտի Քրիստոս փրկեր մարդկությունը. չէ՞ որ դա էլ թաքնված չէ ս. Գրքի էջերում: Հակառակը՝ սկզբից ևեթ հենց դա է շարադրված:

Սովորաբար անգամ հավատացյալները կամ իրենք իրենց հավատացյալ համարողները տալիս են Ադամի ու Եվայի մասին առասպելի հետևյալ շարադրանքը. Աստված ստեղծեց ամեն ինչ՝ տիեզերքը, երկիրը, բոլոր արարածներին, վերջում ստեղծեց նաև մարդուն ու տեղադրեց եդեմական դրախտում: Եվ պատվիրեց՝ դրախտի բոլոր պտուղներից կարող ես ուտել, բայց չարի և բարու գիտության ծառից չճաշակե՛ս, թե չէ կմեռնես (Աստված, իբր, վախենում էր, որ մարդը գիտելիք ձեռք կբերի, կդառնա ինքնուրույն ու իր դեմ կապստամբի): Իսկ մարդը չհնազանդվեց, մեղք գործեց՝ կերավ արգելված պտուղը, Աստված էլ բարկացավ, վտարեց դրախտից ու անիծեց. այսուհետև պիտի մահը, հիվանդությունը, տառապանքն ու նեղությունը քո ուղեկիցը լինեն:

Թվում է, թե արտաքուստ ամեն ինչ համընկնում է աստվածաշնչյան տեքստին: Սակայն իրականում այդ տեքստի ավելի զարհուրելի խեղաթյուրում նույնիսկ միտումնավոր կարելի չէ ստեղծել: Հավանաբար նմանատիպ առասպելներ մյուս հին կրոններում էլ կան, ինչպես, ասենք, Պանդորայի առասպելը հին հույների մոտ: Բայց ի՞նչ է իրականում ծանուցում ս. Գիրքը: Աստված ստեղծեց ամենն ու ասաց՝ բարի է: Ադամն ու Եվան շրջում էին դրախտում, բոլորովին մերկ, կարող էին ճաշակել բոլոր ծառերից, չունեին ամոթի զգացում, որովհետև մեղք՝ որպես այդպիսին, գոյություն չուներ,– ամեն ինչ բարի էր: Աստված իրականում չէր արգելել ճաշակել չարի և բարու ծառից՝ եթե արգելեր, ապա մարդն այդ հնարավորությունը երբևէ չէր էլ ունենա. Աստված ուղղակի խստագույնս հորդորել էր չանել այդ բանը: Իսկ ի՞նչ բան է չարի և բարու գիտության ծառը: Հասկանալի է, որ նման սահմանման դեպքում առնվազն պիտի ընդունենք որոշակի «այլաբանություն» կամ ուղղակի անցնենք առասպելի մաքուր-անմիջական լեզվին: Եթե ծառերից մեկն այդպիսի անվանում ուներ, ապա Եդեմի պարտեզի մյուս ծառերն էլ պիտի որ նմանատիպ պտուղներ ունենային: Օրինակ՝ գիտական ճանաչողության ծառ, ստեղծագործության ծառ, ֆանտազիայի ծառ, էրոտիկ անուրջների ծառ, ֆիզիկական կատարելագործման ծառ, ճանապորհորդությունների, տիեզերական անդունդների բացահայտման ծառ, պոեզիայի ծառ և այլն: Այդ բոլորը բաց էր մարդու առաջ՝ եդեմական պարտեզը լի էր քաղցր պտուղներով, որոնք մարդը հավերժ կարող էր ճաշակել՝ առանց ենթարկվելու մահվան, զրկանքի, դժբախտ պատահարի, առանց իմանալու, թե ինչ բան է ունայնությունը: Մարդը կարող էր հավերժ կատարելագործվել: Եդեմական պարտեզը մրգատու ծառերի սովորական այգի չէր, մարդն էլ անասուն չէր, որը պիտի բավարարվեր տարբեր մրգեր ուտելով,– հակառակ դեպքում ողջ դիսկուրսը վերածվում է տափակության:

Արդյո՞ք դրախտում մարդն ապահովագրված էր ցավալի դիպվածներից, այսինքն՝ յուրօրինակ բանջարաբոստանային կուլտուրա էր, որին տեղադրել էին ինկուբատորային պայմաններում: Ոչ՝ և սա մեծագույն մոլորություններից ու գայթակղություններից է, որ քրիստոնեական մարդկությունն ունեցել է: Դրախտում կար ամեն ինչ, բոլոր ծառերը՝ ողբերգություն, դավաճանություն, դժբախտ սեր, արվեստ, դրամա և այլն: Միայն թե այդ բոլորը ներթափանցված էր արարչության լուսազվարթ իմաստով, իմաստալից էր՝ մատնված չէր ունայնությանը:

Արդյո՞ք մարդը մեղք գործեց՝ ճաշակելով չարի և բարու գիտության ծառից: Դարձյալ՝ ոչ: Մարդը մեծագույն ցանկության դեպքում անգամ չէր կարող մեղանչել Աստծո դեմ, քանի որ մեղք չկար՝ որպես այդպիսին, ամեն ինչ բարի էր: Միակ բանը, որ մարդը կարող էր անել՝ ճաշակել այն ծառից, որը հնարավոր էր դարձնում մեկ այլ վիճակի ճանաչումը: Արարչագործությունը, որ ամբողջությամբ բարի էր, երկատվում է երկուսի՝ բարու և չարի, այսինքն՝ գոյության և չգոյության կամ ունայնության: Մարդը ոչ թե մեղք է գործում՝ ճաշակելով այդ ծառից, այլ,– ընկնում է մի վիճակի մեջ, որը հնարավոր է դարձնում մեղք գործելը, որը հնարավորություն է տալիս Աստծուն կռնակ դարձնել ու ընտրել Ոչինչը («Ich habe meine Sache auf Nichts gestellt»): Ռուսերեն грехоподение (մեղսանկում) բառը հենց ա՛յդ իմաստն ունի՝ անկում դեպի մեղքի հնարավորությունը, դեպի ունայնությունը:

Այստեղ դարձյալ ընկալման համար դժվարություն ներկայացնող հարցեր կան, ու հնարավոր են ամենաայլազան մեկնաբանություններ: Արդյո՞ք մարդն իրոք ազատ կլիներ, եթե չգնար այդ քայլին: Ոմանք ասում են այո. Լև Շեստովն, օրինակ, պնդում էր, որ այդ դրախտային վիճակը գուշակել է Դոստոևսկին՝ «Ծիծաղելի մարդու երազը» պատմվածքում: Ի դեպ՝ սա Բեռդյաևի ու Շեստովի մշտական բանավեճն էր. Բեռդյաևը գտնում էր, որ փորձությունների միջով անցնող մարդը այլևս ուրիշ է, նրա արժեքն ու գիտակցությունն ավելի բարձր են կանգնած, քան անմեղության մեջ մնացած մարդունը, որովհետև փորձությունը հաղթահարվում է, սակայն բուն հաղթահարումը մնում է որպես հոգևոր բովանդակություն մարդու մեջ: Նմանատիպ տեսանկյուն կա Շտայների գաղտնագիտության մասին ակնարկում՝ մարդը պիտի վերադառնա հոգևոր բարձունքներին, սակայն՝ արդեն որպես ինքնուրույնություն, անհատականություն ձեռք բերած մեկը, ինչն անհնար կլիներ առանց լյուցիֆերական ազդեցության: Ինչևէ, կարևոր է հասկանալ, որ խոսքն, ամեն դեպքում, առասպելական իրականության մասին է: Նիցշեն զրպարտում է քրիստոնեությունը, երբ խոսում է դրախտում ձանձրույթից հորանջող Աստծո մասին… Մարդը կատարեց իր քայլը, և այդուհետև ունայնությունը մտավ նրա կյանք: Երբ ես ասում եմ՝ «ունայնություն», մեջս վախ կա, որ սխալ կհասկացվեմ, որ դարձյալ կստացվի աստվածաշնչյան տեքստի ճղճիմացում: Իբր՝ նախքան անկումը դրախտում ամեն օր տոն ու հրավառություն էր, իսկ դրախտից վտարվելուց հետո սկսվեցին փորձանքները: Ժողովողը, կյանքը լայնքով ու երկայնքով չափելուց հետո, նույնպես ասում էր. «Ունայնություն ունայնությանց՝ ամեն բան ունայն է»: Եվ դրա տակ նկատի ուներ նաև հեշտագին ու մեղկ կյանքը: Փորձենք պատկերացնել այսպես՝ մարդու կյանքը դրախտում և դրախտային վիճակից դուրս լրիվ նույնն է՝ բացառությամբ մի հանգամանքի,– դրախտում չկար մահվան ձանձրույթը, չկար դատարկության ու անիմաստության կեղեքիչ զգացմունքը: Օրինակ՝ կար աշխատանք, սակայն այդ աշխատանքը զվարթ, իմաստալից ու ստեղծագործական բնույթ ուներ: Եվ հետո հնչեց անեծքը՝ «Այսուհետև երեսիդ քրտինքով պիտի վաստակես քո հանապազօրյա հացը»: Եվ, զարմանալի բան, որքան զարգանում են գիտությունն ու տեխնիկան, որոնք, թվում է, կոչված էին մարդուն ազատագրելու տհաճ, անիմաստ, ռուտինային աշխատանքից, այնքան մարդն ավելի է հեռանում ստեղծագործական կյանքից ու խրվում իր ժամանակն անիմաստ խժռող ռուտինայի մեջ: Անեծքը գործում է, ընդսմին՝ ահագնացող թափով: Հետևաբար պարզ գրված է՝ մարդը ճաշակեց բարու և չարի գիտության ծառից, վտարվեց դրախտից և դատապարտվեց ապրելու մահվան ստվերների տխուր հովտում (ինչպես ասված է Դավթի սաղմոսներում): Դատապարտվեց հենց այն փաստով, որ այս անգամ իրոք արգելք դրվեց ծառերից մեկի վրա՝ կյանքի ծառի վրա:

Ուրեմն, Աստվածաշունչը մատչելի լեզվով մի բան է ասում. մարդկության հետ տեղի է ունեցել տիեզերական մասշտաբների մի աղետ, որը պարզ անվանում ենք «անկում»: Մարդը կտրվել է բուն կյանքից՝ իմաստալից, լուսազվարթ, աստվածային ու հոգևոր կյանքից. այն կյանքը, որով մարդն ապրում է իր ներկա վիճակում, իրական կյանքի ստվերն է: Եվ այդ անկումն ունի նաև տիեզերական հետևանքներ կամ, ինչպես Պողոսն է գրում իր թղթերից մեկում՝ արարածները ենթարկվեցին ունայնությանը մարդու պատճառով: Սխալ է այս անկումը հասկանալ ռացիոնալ կերպով՝ ինչը, ցավոք, շատ բնորոշ է ժամանակակից մարդուն: Սխալ է մտածել, թե իբր իր դրախտային վիճակում մարդը ուտում, խմում, քեֆ էր անում, իսկ հետո շպրտվեց թշվառության ու հիվանդության գիրկը: Հիսուս հատուկ զգուշացնում է ընդդեմ նման տափակ ընկալման. «Երկնքի արքայությունն ինչ-որ տեղ չէ, այլ՝ միայն մարդու սրտի մեջ»: Այլ կերպ ասած՝ ոչ թե վայր է, այլ՝ վիճակ:

Ոչ միայն քրիստոնեությունը՝ առհասարակ բոլոր կրոնները առաջանում են մարդու մեջ եղած այդ տարօրինակ մարմաջից: Մարդը զգում է, որ իր կյանքում ինչ-որ բան թերի ու վնասված է, որ չի ապրում այն կյանքով, որին կոչված էր ի բնե, որ կան գոյության ավելի բարձր ու բաղձալի վիճակներ: Եվ դրանց կարելի է մոտենալ, դրանց մասին կարելի պատկերացում կազմել միայն հատուկ կրոնական պրակտիկաների միջոցով: Հետևաբար կրոնների սխեման էլ պարզ է. աղետ, անկում, թշվառ գոյություն մահվան ստվերների հովտում, ունայնության գրկում, խոստում և մարգարեություն՝ որ մի օր կլինի վերադարձ նախնական վիճակին: Եվ, կոնկրետ քրիստոնեության դեպքում արդեն՝ Փրկչի հայտնությունը: Այսինքն՝ Փրկիչը մի ծրագիր ունի՝ մարդուն նորից հասանելի դարձնել կյանքի ծառը: Եվ Սուրբ Ծննդյան գիշերը, երբ մարդիկ զարդարում են եղևնին, նրանց սրտերում զարմանալի կերպով զարթնում է աղոտ հիշողությունը այդ դրախտային վիճակի, որում ամեն ինչ ներթափանցված էր հրաշքի ու իմաստի զգացողությամբ: Յուրաքանչյուր ոք, եթե հետևի իր սեփական հոգու կենսագրությանը, կտեսնի, որ կրկնում է ողջ մարդկության ուղին: Մանուկ ժամանակ մենք հատկապես սուր ենք զգում հրաշքի և իմաստի այդ մոտիկությունը. հետո գույները աստիճանաբար խամրում են, հոգսերը կամաց-կամաց ծանրանում են մեր ուսերին, մենք խրվում ենք առօրյա ռուտինայի մեջ, մեր միտքն ավելի ռացիոնալ ու չոր է դառնում, մեր կյանքի աղբյուրն ասես ներսից ցամաքում է, աշխարհը դառնում է գորշ ու մռայլ մի հովիտ: Եվ ինչ-որ պահի ցանկացած մտածող մարդ ինքն իրեն հարց է տալիս՝ իսկ ի՞նչ արժեք ունի, առհասարակ, այսպիսի կյանքը: Եվ Հիսուսի խոսքերը. «Մինչև չդառնաք ու նորից չլինեք մանուկների նման, չեք կարող մտնել երկնքի արքայությունը»: Իհարկե, ոչինչ չի ստիպում, որ մարդը հավատացյալ լինի: Կարող է լինել աթեիստ, Շոպենհաուերի նման հոռետես, կարող է Հայդեգերի նման հայտարարել, որ գոյությունն անբաժանելի է Հոգսից ու Ոչինչից (ունայնությունից): Սակայն, վերադառնալով քրիստոնեական մարդաբանությանը, կուզեի նշել ևս մի հանգամանք: Մարդն, ըստ քրիստոնեական աշխարհընկալման, հավերժ ու դինամիկ զարգացում է, վերընթաց ուղի, սակայն այդ ուղին ունի երկու խիստ տարբեր փուլեր: Առաջին փուլում մարդը գտնվում է լքվածության, ունայնության վիճակում և կարիքն ունի փրկության: Երկրորդում մարդն արդեն ազատագրված է, ու նրա զարգացումը շարունակվում է որակապես այլ մի աստիճանի վրա՝ առանց անեծքի:

Հիմա հիշենք, թե որն էր Ֆրիդրիխ Նիցշեի ծրագիրը: Ազատագրել մարդուն վախից ու անեծքից, տեղափոխել նրան «բարուց ու չարից անդին», վերադարձնել նրան անմեղության վիճակին, փշրել աշխարհի ռացիոնալ ու չոր ընկալումը, նորից սիրել տալ կյանքն ու երկիրը՝ իրենց գույների ողջ բազմազանությամբ, բերել մարդուն մի վիճակի, որում անկաշկանդ կերպով կբացվեն նրա ստեղծագործական կարողությունները, որում չի լինի անիմաստ ու ձանձրալի ռուտինա, այլ՝ կլինեն դիոնիսոսյան ուրախ ու իմաստալից պարեր: Սակայն ներկա մարդը չի կարող հասնել դրան, ներկա մարդը ոտքի տակի հող է ու նորից պիտի հող դառնա. դրան կարող է հասնել միայն գերմարդը, ազատագրված մարդը, որի զարգացումը կընթանա որակապես այլ մի աստիճանի վրա:

Նորից շեշտեմ՝ խոսքը գնում է նպատակի, այլ ոչ թե միջոցների մասին: Միջոցը կարող է և պարոդիա լինել կամ, իսկն ասած, ծամածռություն, սակայն ո՞րն էր Նիցշեի նպատակը, եթե ոչ այս մեկը: Բնական է, որ եթե ճշտիվ նույն նպատակն ես սահմանում, ինչ քրիստոնեությունը, եթե քո բառերը նույնն են, եթե ոտքով-գլխով նույն կրոնական համատեքստի մեջ ես գտնվում, ապա դրանից ինչ-որ առինքնող բան դուրս բերելու միակ ձևը ծամածռություններ անելն ու քրիստոնեության հասցեին զրպարտություն և ցեխ շպրտելն է:

Պետք է քրիստոնեությունը որպես մեկ այլ բան ներկայացնել՝ ավանակի ականջներ սոսնձել, բարի լուրը չար լուր դարձնել, սիրո կրոնը ոխակալության կրոն հռչակել, որպեսզի այդքանից հետո քո հնչեցրած խոսքը թվա տպավորիչ ու ինքնաբավ:

© Գրիգոր Սարգսյան

Նոյեմբեր, 2017 թ. – մարտ, 2018 թ.

---

[1] Տե՛ս՝ Ֆրիդրիխ Նիցչէ. «Դերաքրիստոսը: Անէծք քրիստոնէութեան դէմ», Երեւան, Ինքնագիր գրական ակումբ, 2017: Այսուհետև բոլոր մեջբերումները այս հրատարակությունից կատարվում են առանց հատուկ հղման՝ միայն նշելով համապատասխան էջը:

[2] Մարկ Նշանյանը հատուկ անդրադառնում է այս թեմային՝ «Պարսիֆալի պարագան» գրությամբ, որը որպես հավելված զետեղված է գրքի վերջում:

[3] Օգտվել եմ այս պահին ձեռքիս տակ եղած սովետական անթոլոգիայից: Տե՛ս՝ «Антология мировой философии». Москва, «Мысль», 1971, том 3, с. 443

[4] Հակոբ Մովսես, Զվարթնությունը՝ ճանաչողության մեթոդ: Տե՛ս՝ Ֆրիդրիխ Նիցշե. «Զվարթ գիտությունը», Երևան, Վան Արյան, 2005, էջ 5

[5] Հակոբ Մովսես, Երկու խոսք: Տե՛ս՝ Ֆրիդրիխ Նիցշե. «Ողբերգության ծնունդը և այլն»: Երևան, © Հակոբ Մովսես, 2013, էջ 6

[6] Նույնը, էջ 622

[7] Рудольф Штайнер, «Мой жизненный путь», © 2002 М. Оганесян: Գիրքն, ըստ երևույթին, լույս է տեսել Երևանում:

[8] Մարտին Բուբերն էլ (ևս մի հավատացյալ հրեա), փորձում էր կտակարանի տողերի արանքում կարդալ իրական Հիսուսին։ Նկատի ունեմ նրա «Հավատի երկու կերպերը» («Zwei Glaubensweisen») գիրքը:

[9] Կարեն Սվասյանն իր հարցազրույցներից մեկում փաստում է, որ Նիցշեն իրականում կարդացել էր Շտիրների գիրքը: Տե՛ս համացանցում՝ http://www.nietzsche.ru/project/meeting/swasian2/

[10] Թե ինչու հենց արիմանական՝ այդ մասին տե՛ս Ռուդոլֆ Շտայների դասախոսությունները՝ կարդացված 1918 թվին Դորնախում: Օրինակ՝ Рудольф Штейнер. «Космическая предистория человечества», Москва, Новалис, 2004

[11] Տե՛ս՝ Ֆրիդրիխ Նիցշե. «Այսպես խոսեց Զրադաշտը», Երևան, ԻԻԿ, 2008, էջ 47, 48, թարգմ.՝ Հակոբ Մովսես

[12] Ֆրիդրիխ Նիցշե, «Ողբերգության ծնունդը և այլն»: Երևան, © Հակոբ Մովսես, 2013, էջ 619