Սոյն տողերը գրուած են Հարաւային Գալիֆորնիոյ USC համալսարանը՝ Թալար Շահինեանին կազմակերպած ակադեմական գիտաժողովին ներկայացուելու համար (USC, April 27, 2013)։ Գիտաժողովին ընդհանուր վերնագիրն էր՝ Independence and Beyond: In Search of a New Armenian Diaspora Post-1991 (Անկախութիւն եւ անկէ անդին։ Յետ-1991 նոր հայկական սփիւռքի մը ի խնդիր)։ Ենթադրութիւնը, կարծեմ, այն էր որ Հայաստանի անկախութեան որպէս հետեւանք՝ Սփիւռքը վերանորոգ պարտադրանքի մը տակ դրուած է։ Ինքզինքը ծայրէն մտածելու եւ սահմանելու պարտադրանքին։
Պահեցի 2013ին զեկոյցը ինչպէս որ գրուած էր, բառ առ բառ, ներառեալ խօսակցական ոճի նշանները։ Փոխեցի միայն վերնագիրը (2013ի վերնագիրն էր՝ «Ենթակա՞յ թէ ինքնիշխա՛ն») եւ սրբագրեցի ծակոտկէն յիշողութեանս պատճառած տարօրինակ մէկ սխալը։ Էջատակի ծանօթագրութիւնները բոլորն ալ նո՛ր աւելցուած են (Օգոստոս 2020)։ Անոնց նպատակն է՝ յղումները ճշդել, ներշնչումի աղբիւրները նշել եւ ընթերցողին ընկերակցիլ պահ մը, երբ ան երկգլխանի հրէշին աշխարհը մուտք գործելու եւ այդ աշխարհի բաւիղներէն քալելու կը պատրաստուի ։
1
Վերնագիրէս հասկցած կ՚ըլլաք որ հայերէն պիտի խօսիմ։ Թերեւս խորհած ըլլաք որ բան մը կ՚ուզեմ փաստել արդէն իսկ, հայերէն խօսելով։ Սխալ։ Ոչինչ կ՚ուզեմ փաստել, ոչինչ ըսել, ոչինչ պաշտպանել։ Անգլերէն կը խօսիմ երբ ստիպուած ըլլամ, այդ է միակ գաղտնիքը։ Եթէ ստիպուած չըլլամ, պատճառ մը չունիմ անգլերէն խօսելու, նախասիրութիւնս ալ չէ, հետեւաբար հայերէն կը խօսիմ, կամ ֆրանսերէն։ Չեմ ըսեր որ տարբերութիւն չ՚ըներ։ Կ՚ընէ հաւանաբար։ Լեզուները հաւասար չեն Արարիչին առջեւ։ Ու իրենց զարգացումներու եղանակաւորումներն ալ համաժամանակեայ չեն։ Նոյն ժամանակին չեն հպատակիր։ Ոմանք ուշացած կ՚ըլլան, ուրիշներ յարաբերաբար յառաջացած։ Քիչ ետքը հասկնալի պիտի դառնայ տարբեր ու տարբերակուած ժամանակներու պատկանելու այս խնդիրը։ Այնպէս որ այո՝ տարբերութիւն մը կ՚ընէ թերեւս։ Երբ 2011ին Եւրոպայի հայագիտական ընկերակցութեան ընդհանուր նիստին հայերէն խօսեցայ, կ՚ենթադրեմ որ տարբերութիւն մը կ՚ընէր, հայագէտ բանասէրները հայերէն խօսելու սովորութիւն չունին իրենց միջեւ, պատճառ մըն ալ չունին։ Բայց հոն ալ բան մը փաստել չէի ուզեր։ Կ՚ուզէի գուցէ միայն տարբերութիւնը արձանագրել։
Արձանագրել տարբերութիւնը կը նշանակէ նաեւ արձանագրել պատմութիւնը։ Սփիւռքի իրականութեան կամ գաղափարին անդրադարձող գիտաժողովներ եղած են ասկէ առաջ։ Անոնց պատմութիւնը չէ գրուած բնականաբար։ Բայց յիշողութիւն մը մնացած է անոնցմէ, կ՚ենթադրեմ։ 1978էն1980, ուրեմն չորս կամ հինգ տարի շարունակ կայացած են ԻՔՈՄի համաժողովները, Միլանօ, Էքս-ան-Փրովանս եւ Փարիզ[1]։ Եւրոպական ափի Սփիւռքի մտաւորականներ քով քովի կու գային հոն։ Չի նշանակեր անպայման որ սփիւռքեան մտածում մը կը հրահրուէր, բայց եւ այնպէս երեւոյթ մըն էր։ Քանի մը տարի ետքը, այս անգամ ամերիկեան ափին վրայ, Զօրեան Հիմնարկն է որ կազմակերպեց նման համաժողովներ, որոնցմէ առաջինի ընթացքին կարդացուած զեկոյցները եւ փոխանակուած վիճաբանութիւնները տպուեցան մինչեւ իսկ ու տրամադրելի են։ Մասնակիցներէն էին Խաչիկ Թէօլէօլեան, Կարպիս Գորթեան, Ճիւան Թապիպեան, Ժիրայր Լիպարիտեան եւ այլք, ամերիկահայ մտաւորականութեան ծանր հրետանին։ Տարօրինակ վերնագիր մը ընտրած էին. What is to be asked, «Ի՞նչ հարցում ուղղել»[2]։ Որո՞ւն հարցում պիտի ուղղէին։ Հաւանաբար իրենք իրենց։ Ճանապարհ մը ընտրելու հարց մը կար։ Բայց կար մանաւանդ յատուկ սփիւռքեան մտածողութիւն մը հետապնդելու հրամայականը։ Ի՞նչ եղաւ արդիւնքը։ Ոչի՛նչ։ Աւազներուն մէջ խրեցաւ։ Հիմնարկին այն ատենուան պատասխանատուն լքեց պատնէշը, 1990ի շուրջ յայտարարելով ոը la diaspora, c’est fini, Սփիւռքը վերջացած է, ու անցնելով աւելի լուրջ գործերու, որոնք արժանի պիտի ըլլային պատմութեան մէջ մնալու, պետութիւն մը ղեկավարելու եւ նախագահի մը խորհրդատուն ըլլալու յոյժ պատուաբեր եւ յիշատակելի գործերուն։ Այն ատեն բարձրաձայն պախարակած էի այդ խօսքն ու այդ կեցուածքը։ Բայց ինքն էր ճիշդը անշուշտ։ Այդ մէկ Սփիւռքը, ենթադրաբար քաղաքական Սփիւռքը, այն մէկը որ իր զաւակները կ՚ապրեցնէ Ապրիլ 24է Ապրիլ 24, օտար դեսպանատուներու պատերուն տակ կուկուզ ըրած, եւ մնացեալ ժամանակը հայրենասիրութեան դեղահատները կլլեցուցած՝ կը քնացնէ զանոնք, այո, այդ մէկ Սփիւռքը պէտք է վերջ գտնէր։ Եւ եթէ քաղաքական պիտի ըլլայինք, իրաւ քաղաքականութիւնը ուրիշ՝ աւելի լայն պողոտաներու վրայ կը ծաւալէր։ Բայց ի՞նչ պիտի ըսենք անոնց մասին որոնք պատնէշը լքեցին անփառունակ կերպով, առանց իրաւ քաղաքականութեան մասնակից ու դերակատար ըլլալու պատրուակը կամ արդարացումը ունենալու, ի՞նչ պիտի ըսենք այդ հարիւր տարուան կամ նոյնիսկ երեք հարիւր տարուան պատմութիւն ունեցող սփիւռքեան կրօնական կամ բարեսիրական ու քաղաքական հաստատութիւններուն մասին, որոնք մէկ օրէն միւսը գոյք ու կալուած աճուրդի հանեցին, դպրոցներ գոցեցին, իրենց հոգին ծախելով Հայաստան վազեցին, ու եթէ պէտք ըլլար իրենց մայրն ալ կը ծախէին, ի՞նչ պիտի ըսենք աթոռ փոխող առաջնորդներուն եւ կաթողիկոսներուն մասին։ Ինչի՞ ետեւէ կը վազէին, Սփիւռքի պատնէշը ձգած, Վահէ Օշական պիտի ըսէր՝ «որբանոցի տնտեսուհին կարօտնալով ու կարծելով Հայրենիքը սիրել»։ Հապա մեծ-մեծ բանաստեղծնե՞րը, որոնք իրենց հոգիին հետ՝ իրենց գրիչն ալ ծախեցին, նոր Լեւոնը Կիլիոկիոյ վերջին Լեւոնին հետ կամրջելով։ Հապա Ճիւան Թապիպեանը, լուսահոգին, որ Զօրեանի 1982ի հանդիպումին հայրենասիրական բոլոր միսթիցիզմներուն դէմ այդքան գեղեցիկ բաներ ըսելէ ետքը, ինքն ալ անփառունակ կերպով յօդուած մը ստորագրեց AIM-ի մէջ այդ օրերուն, ըսելով որ վերջապէս պիտի չամչնանք Հայ ըլլալէ։ Ինչո՞ւ, ուրեմն կ՚ամչնայի՞նք։ Գոյք, կալուած, դպրոց, հոգի, մայր, գրիչ, ուրիշ ի՞նչ մնաց ծախելիք։ Կը մնար խելքը։ Իրենց խելքն ալ ծախեցին։ Ի՞նչ խաբէական դաստիարակութիւն ստացած էին ասոնք բոլորը, իրենց դպրոցներէն, եկեղեցիներէն ու կուսակցական ակումբներէն ներս։ Ի՞նչ ակնախտիղ միսթիցիզմի կը հետեւէին։ Մէջէն-մէջէն փտած կառոյցներու բնակիչներ՝ բոլորը։ Փլելու պատրաստ աւազէ կառոյցներու բնակիչներ։ Կառոյցներու որոնք պէտք է փլէին եւ դեռ պէտք է փլին, եթէ պատրաստ չեն Սփիւռքի պատնէշին վրայ կանգնելու եւ իրենց պարտականութիւնը կատարելու։
Մինչ այդ նոյն անձնաւորութիւնը, վերադարձած Սփիւռքի հողերուն վրայ, մէկ անգամ յիշատակելի ելոյթ մը ունեցաւ, իր քաղաքական գործունէութեան պատմականը հրամցնելու պարտականութենէն անկախ. Հայաստանի հայաթափութեան մասին ահազանգ հնչեցուց։ Ուրեմն իրական Սփիւռքը այնքան ալ վերջացած չէր։ Սփիւռքը կ՚ուռճանար, Երկիրը կը նօսրանար։ Այո, կ՚ուռճանար Սփիւռքը, անհամեմատ կերպով։ Ատենօք Վահէ Օշական «Պէյրութ Փարիզ ճամբան չ՚անցնիր Հայաստանէն / Հայաստանի նեխած ու թաց կարօտէն» կը գրէր։ 1968ին էր։ Քառուղի կոչուած հատորին մէջ տպուած է[3]։ Այսօր փոխուած են ժամանակները, բայց փոխուած են միայն այն չափով որ Սփիւռքը Պէյրութ Փարիզ գիծին վրայ չէ որ կ՚երկարի այլեւս, այլ աւելի՝ Մոսկուա-Լոս Անճելըս գիծին վրայ։ Հրամայականը նոյնն է։ Թերեւս ալ անցնի Հայաստանէն, որ բուն Սփիւռքէն նուազ Սփիւռք չէ, կը վստահեցնեմ ձեզի։ Հայաստանէն անցնելով, նաեւ «նեխած ու թաց կարօտ»ն է, որ վերջ պիտի գտնէ։ «Այլ կը կտրէ մեծ պողոտան պայքարներու աշխարհին»։ Սփիւռքը ուռճացաւ, բայց Սփիւռքի մտածողութիւնը մնաց նոյն տեղը, երեսուն տարի առաջուան իր սնանկ վիճակին մէջ։ Կը տնտնայ տակաւին մեծ պողոտային քովնտի փողոցներն ու թաղերը։
Պէտք ունինք ուրեմն այսօր աւելի քան երբեք Սփիւռքի մտածողութեան մը որ ըլլայ սփիւռքեա՛ն մտածողութիւն։ Կա՞ն արդեօք ասոր նախադրեալները մօտիկ անցեալին մէջ։ Կան անշուշտ։ Բայց չկան մտածողութեան մը ձեւին տակ բանաձեւուած ու բնորոշուած։ Կան գրական գործերու մէջ։ Տեղը չէ հոս անպայման երկար անդրադառնալու այն հարցին թէ ի՛նչ ձեւով գրականութիւն ըսուածը իր մէջ մտածողութիւն կը փոխադրէ, մտածողութիւն որ չունի փիլիսոփայական հանգամանք։ Իր պէտքերուն համաձայն մեր բարեկամը՝ Սթատիս Կուրկուրիս քանի մը տարի առաջ գիրք մը հրատարակեց, որ կը կոչուէր Does Literature Think? [4] Այո, գրականութիւնը կը մտածէ, կը փոխադրէ, կը փորձարկէ ու կ՚արտադրէ փորձառութենէն անդին մտածողութիւն մը։ Ինչո՞ւ գրականութիւնը։ Որովհետեւ մտածողութիւնը, մտնելու համար նոր կալուածի մը մէջ, դիմագրաւելու համար անլուրը, կ՚ենթադրէ տագնապ մը, կ՚ենթադրէ տագնապի մը փորձընկալումը եւ արձանագրութիւնը։ Տագնապը գրականութեան մէջ է որ կու գայ երեւան, կը փորձընկալուի, կ՚արձանագրուի, կը դիմագրաւուի։ Եւ ի հարկէ տարբեր նախատուեալներով տարբեր պարագաներու տակ, Սփիւռքի գրականութեան մէջ է, որ կատարուած է տագնապին փորձընկալումը։ Կատարուած է Փարիզի սերունդին մօտ, գրուած է Որբունիի վէպերուն մէջ, Սարաֆեանի բանաստեղծութեան մէջ։ Աւելի ուշ՝ Վահէ Օշականի գործին մէջ։ Զանազան ձեւերով ներկայացուած է տագնապը։ Սփիւռքի առաջին սերունդին եւ խորքին մէջ՝ գրեթէ միայն Յակոբ Օշականի մօտ, Աղէտը գիրով դիմագրաւելու անկարելիութեան տագնապն էր, երկրորդ սերունդին մօտ՝ օտարութիւնը եւ օտարումի սարսափը դիմագրաւելու անհրաժեշտութեան տագնապն էր, երրորդ սերունդին մօտ՝ փորձառութիւնը մեռեալ լեզուով թարգմանելու տագնապն է, թարգմանելով՝ մեռեալ լեզուն իր էութեան բերելու անհրաժեշտութիւնը։ Ահաւասիկ ձեզի Սփիւռքի ծննդաբանութիւն մը։ Մտածումը պէտք ունի իր անցեալը ճշդորոշելու, եւ ինքզինք ճանչնալու որպէս ժառանգորդ։ Իսկ սնանկութիւնը որուն մասին խօսեցայ քիչ առաջ ժառանգորդ ըլլալու հնարաւորութեան դէմ աշխատող պահպանողականութեան սնանկութիւնն է, որ կը դատապարտէ ամլութեան, որովհետեւ անդադար կ՚ուզէ փաստել որ մեր իրականութիւնը մեզմէ անդին է։ Այսօրուան նպատակս պիտի ըլլայ հետեւաբար այդ սնանկութիւնը վերլուծել, ոչ թէ դրական մտածողութեան մը հետքերը փնտռել։ Այդ մէկը ուրիշ ձեռնարկ մըն է, որ պիտի կատարուի հիմնուելով տագնապի մեծ գրականութեան ընձեռած տուեալներուն վրայ ։
2
Քանի մը տարի առաջ մեր Ժընեւի բարեկամները՝ Աննա Բարսեղեան եւ Ստեֆան Քրիստենսէն Սփիւռքի զանանզան կեդրոնները պտտելով մէկ առ մէկ նկարահանուած հարցազրոյցներ կատարեցին ու այդ նկարահանումները օգտագործեցին Arménographie վերնագրուած installationի մը համար, որ աւելի ուշ (կարծեմ 2007ի աշնան) ներկայացուեցաւ Ժընեւի Ժամանակակից Արուեստի Թանգարանը, քանի մը ամսուան տեւողութեամբ ցուցահանդէսով մը։ Այդ ցուցահանդէսին լման ընթացքին կազմակերպեցին նաեւ շարք մը դասախօսութիւններ, թանգարանին պատերէն ներս, ու ետքը՝ այդ դասախօսութիւններն ալ հաւաքուեցան գրքոյկով մը, որ կը կրէ նոյն անունը՝ Arménographie[5]։ Այդ աշնան ես Պէյրութ էի։ Պէյրութէն Ժընեւ երթալով՝ դասախօսութիւն մը տուի, որուն վերնագիրը ինքը՝ Ստեֆան Քրիստենսէնը որոշած էր։ Ֆրանսերէն՝ «La diaspora sujet de son histoire»։ Դժուարութիւն ունիմ վերնագիրը հայերէնի թարգմանելու։ Թերեւս ամենէն յարմարն ըլլար՝ «Սփիւռքը իր պատմութեան տէրն ու տիրականը»։ Յստակ է այդ վերնագրին ետին կայնած գաղափարը։ Արդեօք կարելի՞ է երեւակայել Սփիւռք մը որ ինքն իր ճակատագրին տէրն ու տիրականը ըլլար, որ ինքն իր պատմութիւնը ինքը որոշէր, որ իր դիմագիծին տէր կանգնէր, որուն խելքն ու միտքը չըլլար ինքն իրմէ դուրս, ու վերջին հաշուով նաեւ՝ որ ունենար պատմութիւն մը, որ կարենար արտադրել ինքն իր հաստատութիւնները, սփիւռք մը որուն մէջ իրերայաջորդ սերունդները ստիպուած չըլլային տեւաբար ամէն ինչ ծայրէն սկսելու, գրելը, մտածելը, կազմակերպուիլը, ցրուած ինքնութիւն մը փոխանցելը, անինքնութիւն մը ստանձնելը, եւ մասամբ նորին։ Անկարելի ձեռնարկ մըն էր։ Եւ սակայն Ստեֆանէն խնդրեցի որ պահէ վերնագիրը ինչպէս որ էր։ Նպատակս էր հետեւաբար, յառաջագունէ, բացատրել թէ ինչո՛ւ անկարելի ձեռնարկ մըն էր։ Եւ անկարելիութիւնը չէր կայանար միայն անոր մէջ որ հայերէն sujet բառին համապատասխանը չունինք, որ մեր լեզուն չէ արձանագրած ԺԸ. դարուն տեղի ունեցած ենթակայութեան վերիվայրումը, յեղափոխութիւնը, որուն հետեւանքով երէկուան ենթական, գերիշխանութեան մը ենթարկուածը, հպատակը, կը դառնար յանկարծ, զարմանահրաշ յեղաշրջումով մը, ինքն իր տէրն ու տիրականը, ինքն իր օրէնսդիրը։ Ենթական կը դառնար ինքնիշխան։ Sujet բառին իմաստը գլխիվայր կը շրջուէր, ու կը դառնար «ինքնիշխան»ի համարժէք։ Բայց անշուշտ ԺԸ. դարուն, երբ այդ յեղափոխութիւնը կը կատարուէր Եւրոպայի մէջ, հայ մտաւորականութիւնը, Պոլսէն Վենետիկ, ուրիշ բանով զբաղած էր։ Մեծն Ալպերտ մը հրատարակէին, Աստուածաշունչ կը տպէին, Բառգիրք մը շինէին, ԺԷ. դարու կաթողիկէ եւ բողոքական պատմագրութեան հիման վրայ եւ անոր բնօրինակին հետեւելով՝ Հայոց Պատմութիւն կը գրէին, Սաղմոսները կը մեկնաբանէին, ինքնահայեցողական նմանակումի երեւոյթին հպատակելով ազգ կը դառնային, աւելի ուշ՝ դէպի բնիկը կը ճամբորդէին, նորածագ օրիէնթալիզմի՝ արեւելաբանութեան օրէնքներուն համաձայն՝ իրենք իրենց առարկան եւ իրենք իրենց ենթական կը դառնային, բայց (կամ թերեւս նախընտրելի ըլլար ըսել՝ ուրեմն) sujet բառին գլխիվայր յեղաշրջումը արձանագրելու ժամանակ չունէին։ Ի դէպ՝ նկատեցէ՛ք որ արդէն իսկ Սփիւռք էին, սփիւռքներու ժամանակէն առաջ Սփիւռք, նախ-ազգային, ենթազգային Սփիւռք անշուշտ, քանի որ իրենց մտաւորականութիւնը ո՛չ մէկ կապ ունէր բնիկին հետ, ու երբ պիտի սկսէր կապ հաստատել՝ արեւելաբանութեան ինքնահայեցողական կապը պիտի ըլլար, անխուսափելի կերպով[6]։ Եւ ուրեմն… անկարելի է հայերէն լեզուով թարգմանել այդ վերնագիրը՝ sujet de son histoire։ Հայաստանեան լեզուով sujet-ն պիտի ըսուէր պարզապէս «սուբյեկտ»։ Հայաստեանեան հայերէնին յատուկ փոխառութիւններէն մէկն է, այո, գերմաներէն բառի մը փոխառութիւնը ռուսերէնի վրայով, այնպիսի փոխառութիւն մը որ բառը կազմ ու պատրաստ ներմուծելով, ներարկելով, կը կարծէ նաեւ բառին իմաստային դաշտն ու տարողութիւնն ալ ներմուծել եւ ներարկել իր լեզուին մէջ, զայն տարատնկել, բայց պատահական չէ բնականաբար որ ճիշդ այդ մէկ բառը պէտք ունէր փոխ առնուելու։ Եւ քանի որ չկայ բառը, Սփիւռքը կրնայ ըլլալ անգլերէնով the subject of its own history, ֆրանսերէնով՝ le sujet de son histoire, սակայն այդ նոյն բանը չի կրնար ըսուիլ հայերէնով, ուրեմն նաեւ չի կրնար ըլլալ։ Սփիւռքը չի կրնար դառնալ ինքնիշխան։ Բայց ինչ որ մեզ կը հաւաքէ հոս, գոնէ սոյն գիտաժողովը մտածող, ձեռնարկող ու կազմակերպող անձանց մտքին մէջ, այդ իսկ չէ՞ր, փորձել հասկնալ չէ՞ր թէ ինչպէ՛ս պիտի դառնանք the subjects of our own history, կ՚ուզեմ ըսել՝ մենք, Սփիւռքի մէջ, անկախ ազգային գաղափարէն, անկախ անցողակի պետականութիւններէն, որոնք այսօր կան, վաղը չկան, անկախ քաղաքականացած մտածողութեան հեղգութիւններէն, ծուլամտութիւններէն։ Ինչպէ՞ս պիտի դառնանք sujet, ենթակա՞յ, թէ ինքնիշխա՛ն, ինչպէ՞ս պիտի ըլլանք մենք մեր պատմութիւնը ինքնիշխան կերպով որոշողները։ Ինչպէ՞ս պիտի զարգացնենք Սփիւռքեան մտածողութիւն մը։
3
Եւ ահա՛ ձեզի յիշատակ մը։ Կարծեմ 1969ին էր, ուրեմն 44 տարի առաջ արդէն իսկ, Փարիզի մէջ։ Երիտասարդ էի։ Առաջին անգամ կը հանդիպէի Սփիւռքի մեծ մտաւորականներէն մէկուն, Վահէ Օշականին, որ այն ատեն՝ իրապէս Սփիւռքի միակ մեծ մտաւորականն էր։ Առիթը յստակ չէ մտքիս մէջ։ Այդ շրջանին տակաւին Պէյրութ կ՚ապրէր ինքը։ Հոնկէ պիտի հեռանար 1975ին։ Եւ ուրեմն 1969ի ամառն էր, գաւաթ մը գինի ձեռքերնիս կը խօսէինք Վահէ Օշականին հետ, Փարիզի հայկական հաւաքատեղիներէն մէկուն կամ միւսին պատերէն ներս։ Եւ միակ բանը որ կը յիշեմ այդ խօսակցութենէն իր արտասանած մէկ նախադասութիւնն է. «Պէտք ունինք Սփիւռքի բնազանցութեան մը», կամ եթէ ֆրանսերէն էր խօսակցութիւնը. «Nous avons besoin d’une métaphysique de la diaspora»: Եւ քառասունչորս տարիէ ի վեր՝ այդ խօսքերը, այդ նախադասութիւնը կը հնչեն ականջիս, կարծես թէ ինքը իմ ուսերուս որպէս ժառանգ ձգած ըլլար պարտականութիւն մը, ո՛չ միայն անկարելի այլեւ անհեթեթ ու սխալ բանաձեւուած պարտականութիւն մը, բայց եւ այնպէս պարտականութիւն մը։ Ինչո՞ւ սխալ բանաձեւուած։ Որովհետեւ Սփիւռքը ղեկավարող սնանկութիւնը արդէն իսկ բնազանցութեան մը արդիւնքն է, ամբողջովին հիմնուած հաւաքական վայրի մը կազմաւորիչ բայց անտեսանելի բացակայութեան վրայ, որ մեզ կը սահմանէ ընդմիշտ, մեր տեղը կ՚որոշէ ու մեր միտքերը կ՚որոշադրէ։ Ինչպէս ամէն բնազանցութիւն, կ՚ըսէ որ իրական կեանքը հոս չէ, այլ ուրիշ տեղ, հիմա չէ, այլ ուրիշ ժամանակի մը մէջ, երէկ կամ վաղը։ Եւ ի՞նչ պիտի ըլլար սփիւռքեան մտածողութիւնը, եթէ ոչ ատոր ճիշդ հակառակը։ Այլուրութեան բնազանցութեան մը ճիշդ հակառակը։ Հոս չեմ, կ՚ըսէ այլուրութիւնը։ Հոս ներկայութիւնս օրէնքէ, սկզբունքէ, աւիշէ զուրկ է։ Իրական կեանքը հո՛ն է, այլուր, հոն պիտի ըլլայ վաղը, հոն էր երէկ։ Ահա ինչո՛ւ Սփիւռք կոչուածը, ո՛չ թէ երազայինը, այլ՝ իրականը, օտարին հետ չէ կրցած երբեւիցէ յարաբերութիւն ստեղծել, ու մնացած է ամուլ, սարսափելիօրէն ամուլ, անպտուղ, ոչինչ ունենալով հրամցնելիք աշխարհին, հեռու աշխարհի պողոտաներէն։
Իննսունական թուականներու սկիզբը Վահէ Օշականի միտքը ըստ երեւոյթին այս հարցերով զբաղած էր աւելի քան երբեք։ Ահաւասիկ երեք գրուածք իրմէ, արտաքին տարբեր կերպարանքներով։ Յուլիս 1991ին AIM-ի մէջ, «Poles Apart. Vahé Oshagan on the Habitat, Imagery, and Inner Reaches of the Diaspora»[7]։ Օգոստոս 1992ին՝ Մոնթրէալի Հորիզոնի թերթի գրական բաժնին մէջ, «Սփիւռքը Արտերկիր չէ, Երկի՛ր է»։ Իսկ նոյն թուականներուն հանգանակ մը, «Գրական հռչակագիր» վերնագրով։ Երեքն ալ նոյն մտահոգուենէն մղուած[8]։ «Հռչակագիր»ին ենթախորագրերէն մէկը կ՚ըսէ՝ «Հայ մտքի ազատագրումը» եւ այդ բաժնին առաջին նախադասութիւնը կը հնչէ սապէս. «Ուր որ դառնանք հայ կեանքէն ներս՝ կը տեսնենք հայ միտքը կալանաւոր՝ իր իսկ ստեղծած ուժերուն կողմէ»։ Իսկ AIM-ի մէջ տպուածէն ահաւաիսկ նոյնպէս կարճ հատուած մը.
The diaspora’s precepts are not political yet. They are moral; or cultural. This is why the diaspora, abandoned as it is to memories and emotion, so easily falls prey to political influences from both Armenia and the West./ Increasingly, however, it becomes essentiel that the diaspora consider itself a sovereign political reality. It is time that the diaspora shape a new political self-definition, a genuinely organic model that is consistent with the needs and strengths of a culturel entity, like ours, whose significance does not rest on statehood or a territorial base. And the move from the moral toward the political must bypass the structures of Armenia and the Armenian Cause. So it is already possible to speak of a diasporan declaration of independence, parallel to that of Armenia, but irrespective of it.[9]
Էական յայտարարութիւն մըն է, զոր պէտք է նախ հայերէնով հնչեցնել։ «Սփիւռքը ղեկավարող սկզբունքները տակաւին քաղաքականի մակարդակին չեն հասած։ Բարոյական են, կամ մշակութային բնոյթի։ Ահա ինչու Սփիւռքը, իր յիշատակներուն եւ իր յուզականութեան լքուած, այդքան դիւրութեամբ զոհը կը դառնայ նոյնքան Հայաստաէն որքան Արեւմուտքէն եկող ազդեցութիւններուն։ Հետզհետէ աւելի կարեւոր կը դառնայ սակայն Սփիւռքին համար ինքզինք նկատել ինքնիշխան քաղաքական իրականութիւն մը։ Ժամանակը եկած է որ Սփիւռքը ինքն իրեն համար ձեւ տայ քաղաքական նոր ինքնասահմանումի մը, իրապէս ինքնաբուխ բնօրինակի մը, որ համապատասխանէ մերինին նման մշակութային միաւորի մը պէտքերուն, որուն նշանակութիւնը չի յենիր պետականութեան մը կամ հողային կռուանի։ Եւ այս շարժընթացը, բարոյականէն դէպի քաղաքականը, պէտք է շրջանցէ Հայաստանի եւ Հայ Դատի կառոյցները։ Այսպէսով, այո, կարելի պիտի ըլլայ արդէն իսկ խօսիլ սփիւռքեան անկախութեան յայտարարութեան մը մասին, Հայաստանի անկախութեան յայտարարութեան հետ զուգահեռաբար, բայց անոր հետ կապ չունեցող»։ Այս տողերը կը կարօտին անշուշտ պարզաբանումի։ Մինչ այդ՝ ահաւասիկ տարի մը ետք Հորիզոնի մէջ լոյս տեսած հարցազրոյցէն նոյնիմաստ քանի մը տողեր. «Նորէն կու գամ ապակեդրոնացումի գաղափարին։ Մենք կեդրոն չունինք, մայրաքաղաք չունինք։ Անշուշտ եթէ կարենանք Սփիւռքին տալ մէկ քաղաքական կառոյց, քաղաքական սահմանում մը տալ — կրնա՞նք, չեմ գիտեր — Սփիւռքը անկախութիւն հռչակէ… Սփիւռքի անկախ հանրապետութիւն…»։
Հակասակա՞ն են Վահէին ըսածները։ Այո, գիտակցաբար հակասական, էական նշանակութիւն ունեցող հակասականութեամբ մը[10]։ Անշուշտ որ Սփիւռքը հանրապետութիւն պիտի չդառնայ։ Այս վերջին արտայայտութեան մէջ կայ ընթերցողը ցնցելու կամեցողութեան բաժինը, ու կայ նաեւ կարճ ճամբայ մը բռնելու անհրաժեշտութիւնը, երբ ժամանակդ սուղ է, եւ երբ գիտես թէ դիմացինդ ամէն պարագայի պիտի չհասկնայ ըսածդ։ AIM-էն մէջբերուած հատուածին մէջ ուշագրաւը ինքնիշխան դառնալու անհրաժեշտութեան մասին ըսուածը չէ. «ինքնիշխան» բառին փակցուած «քաղաքական» մակդիրն է։ Վահէն հոս կ՚ակնարկէ քաղաքականութեան մը որ կապ չունի պետականութեան հետ, հողային կռուանի հետ, կապ չունի կառավարական մարմնի մը գործունէութեան հետ, կապ չունի մանաւանդ աշխարհին ուղղուած եւ միայն մեր ականջներուն հասնող պահանջատիրական յանկերգներուն հետ։ Քաղաքական ենթադրեալ բոլոր այդ միամտութիւններէն անկախանալը քաղաքական արարք մըն է ինքնին։ Նոր ինքնասահմանումով քաղաքական սահմանումներէն անկախանալու հարց մը կայ։ Բայց հակադարձաբար քաղաքական միտքով գործողներուն կոչ մըն է ուղղուածը, մարտահրաւէր մը։ Փորձեցէ՛ք, եթէ կրնաք, ձեր մտածումի եւ գործունէութեան եղանակներուն մէջ ներառնել Սփիւռքեան այս ինքնիշխան գոյավիճակը, այս նոր ինքնասահմանումը[11]։ Պէտք է խոստովանիլ որ մինչեւ այսօր, աջ դառնանք թէ ձախ, Հայաստանի քաղաքական ներակայացուցիչներուն կողմը թէ Սփիւռքի կուսակցական մարմիններուն, Վահէին նետած մարտահրաւէրի խօսքը ըմբռնող, ընկալող ու ըստ այնմ գործող անձերու շատ չենք հանդիպած։ Հետքը չկայ։ Ուրեմն խօսք բարբառոյ յանապատի՞։ Թերեւս։ Որովհետեւ հասցէատէրը սխալ էր։ Փառք Աստուծոյ՝ քաղաքական մարմիններուն չենք սպասած որպէս մտաւորական՝ մեր հաղորդակցութեան ցանցը երկարելու համար մինչեւ Հայաստան եւ օրինակ ու ի միջի այլոց արեւմտահայերէնը ապրեցնելու եւ հնչեցնելու համար Հայաստանցի հանալսարանական ուսանողներու, զարգացած հասարակութեան, արուեստագէտներու ականջին։ Եւ քանի որ այս մէկը, այո, իրականութիւն է, այդ իրականութիւնն է, զարգացած ու մշակուած հասարակութեան մը ուղղուելու հնարաւորութեան իրականութիւնն է, որ հակառակ ուղղութեամբ, պումերանկի նման, պիտի հասնի Սփիւռքի հասարակութեան ու թերեւս ալ օր մը ղեկավար մարմիններուն, որպէսզի իրենք ալ հասկնան թէ ի՛նչ կը նշանակէր Վահէ Օշականին կողմէ հռչակուած սփիւռքեան անկախութեան յայտարարարութիւնը։ Գրաւականը հոս, պումերանկի վերադարձի ճամբուն վրայ, Սփիւռքի մէջ ալ հայալեզու զարգացած ու մշակուած հասարակութեան մը գոյացումն է, գոյացումին պայմանները ստեղծել է։ Ու եթէ հոն չհասնինք, ի՛մ յանցանքս չէ։ Պիտի նշանակէ միայն որ պումերանկը սխալ ուղղութեամբ նետուած էր։ Կամ որ մեր կռիւը անյոյս էր, սկիզբէն իսկ։ Անյոյս դատերու համար պայքարիլը կրնայ երբեմն ջլատիչ ըլլալ, չի կրնար երբեք անպատուաբեր ըլլալ։
4
Եւ ուրեմն ահաւասիկ Սփիւռքի սնանկութիւնը, ինքնիշխան ըլլալու անկարողութիւնը, չորս տարբերակով, չորս պատկերով ներկայացուած։
Նկարագրած հանդիպումէս ճիշդ վեց տարի առաջ, 1963ին, Վահէ Օշական քերթողագիրք մը հրատարակած էր, որ այսքան տարիներ անցնելէն ետքը՝ յստակօրէն իր կեանքին կեդրոնական գիրքը ըլլալու սահմանուած էր, պիտի ըսէի՝ դատապարտուած էր, գիրք մը որ առ յաւէտ իր անունին կապուած պիտի մնայ հայկական Սփիւռքի յիշողութեան մէջ։ Եթէ…։ Եթէ ի՞նչ։ Եթէ յիշողութիւն մը ունենայ հայկական Սփիւռքը, եթէ ունենայ ինքն իր յիշողութիւնը, եւ ինքն իր յիշողութիւնը գործադրելու, յաւերժացնելու միջոցները, ամբողջ հարցը հոն է, արդէն իսկ։ Որովհետեւ հակառակ պարագային՝ եթէ չունենայ յիշողութիւն, եթէ չունի յիշողութիւն (ներկայով խօսինք), եթէ չունի ու չունենայ տեսակ մը հաստատութենականացած յիշողութիւն մը, մտային ու ոգեկան յիշողութիւն մը, ինչպէ՞ս կը համարձակինք խօսիլ «Սփիւռք»ի մը մասին, ինչպէ՞ս Սփիւռքը կրնայ եւ պիտի կարենայ, պիտի համարձակի, խօսիլ ինքն իր մասին, ինչպէ՞ս Սփիւռքի ինքնաստեղծ եւ ինքնիշխան մտածողութեան մը անկարելիութիւնը պիտի կարենայ վերածուիլ կարելիութեան։ Ո՞ր մէկն էր 1963ի այդ գիրքը։ Կը կոչուէր Քաղաքը։ Ի դէպ, միայն այն ատեն չէ որ կը կոչուէր Քաղաքը։ Կը կոչուի միշտ Քաղաքը, այսօր ալ։ Բայց կա՞յ «այսօր» մը անոր համար։ Գիրքը ենթախորագիր մըն ալ ունէր, «Դիւցազներգութիւն մը», եւ ապահովաբար՝ քաղաքին արդիական դիւցազներգութիւնն էր, ու Վահէ Օշականի մտքին մէջ արդէն իսկ կամ տակաւին՝ Սփիւռքի դիւցազներգութիւնն էր[12]։ Գիրքը քիչ ընթերցող ունէր, բացայայտօրէն անոր արդիականութիւնը Պէյրութի ընթերցողներու մարսողութեան ուժերէն վեր էր, բանաստեղծական լեզուին նկատմամբ բռնութեամբ ու բրտութեամբ կը վարուէր, ու հայերէն լեզուն երբեւիցէ այդպիսի բան չէր տեսած, խեղճը։ Եւ ամէն պարագայի՝ ո՞վ այսօր բանաստեղծութիւն կը կարդայ, այնպէս չէ՞։ Ըսենք՝ համալսարաններէն դուրս, եւ նոյնիսկ համալսարաններէն ներս։ Կա՞յ ուրեմն «այսօր» մը այդ գիրքին համար, Սփիւռքի (եւ Ի. դարու հայութեան) կեդրոնական գիրքերէն մէկուն համար։ Կա՞ն ընթերցողներ որոնք սիրէին զայն, կարդային կիրքով, մեկնաբանէին, գրէին անոր մասին, իրենք զիրենք հասկնային անոր ընդմէջէն, յեղափոխուէին անոր յեղափոխութեամբ։ Յիսուն տարին իսկ բաւական չէ ըստ երեւոյթին, որպէսզի գիրք մը ընկալուի, կ՚ուզեմ ըսել՝ որպէսզի գտնէ հմայուած ընթերցողներու շրջանակ մը, ընթերցողներու որոնք գիտնային հեղինակին կործանարար ձեռնարկութիւնը մէկ քայլ անդին տանիլ, կամ անոր մէջ փնտռէին իրենց փորձառութեան համար լեզու մը ստեղծելու հնարաւորութիւնը։ Ճիշդ յիսուն տարի անցաւ այդ գործին տպուելէն ի վեր։ Սփիւռքի մեծագոյն գործերէն մէկն է, ըսի։ Յիսուն տարի։ Կէս դար։ Ու ո՛չ մէկը տակաւին չէ կարդացած զայն։ Բայց յիսուն տարին անգամ մը՝ փորձառութիւնը կը փոխուի։ Ուրեմն ամէն սերունդի փոփոխութեան, մենք՝ Սփիւռքի ընթերցողներս կամ Սփիւռքի բնակիչներս, որպէսզի ըլլանք մենք զմեզ, արդեօք պէ՞տք է որ ետ-ետ երթանք գրականութեան երկրաբանական խորքերը այցելենք, որոնք նաեւ նախորդ սերունդներու փորձառութեան երկրաբանական (եւ սերնդաբանական) խաւերն են։ Արդեօք նո՞յնն է ամբողջ աշխարհի երեսին։ Գիտեմ որ այդպէ՛ս է հայկական Սփիւռքի տարածքէն ներս։ Ըսի՝ «իրենց փորձառութեան համար լեզու մը ստեղծելու հնարաւորութիւնը»։ Բայց եթէ ամէն սերունդ յիսուն տարի ուշացումով մօտենայ իր մտածողներուն եւ փորձառութեան մը համար լեզու ստեղծած իր գործերուն, հոն ստեղծուած լեզուն արդէն իսկ պիտի ըլլայ անցեալ։ Ահաւասիկ ձեզի Սփիւռքի յատկանիշներէն մէկը, եւ Սփիւռքի սնանկութեան առաջին երեսակը։ Երբեք չի գար ան ինքն իրեն հետ դէմ յանդիման, երբեք բան չի սորվիր ինքն իր մասին, ու երբ յայտնագործէ ինքն իր փորձառութեան հանգրուաններէն մէկը, մեծ գործի մը մէջ ծուարած, երբ երեւան բերէ հեղինակ մը որ իր գործին մէջ համադրած է իր ամենախորունկ փորձառութիւնը, այդ յայտնագործութիւնը կը կատարուի միշտ անցեալ ժամանակով, երբեք ներկային մէջ, երբեք հոս եւ հիմա։ Այս հաշուով Սփիւռքը ինքնահականեխիչ հիւանդութիւն մըն է։ Որոշած է ներսէն ինքզինքը կործանել։
Ըսածս կը վերաբերէր Վահէ Օշականին, որպէս գրող եւ որպէս բանաստեղծ։ Պէտք է գալ անյապաղ տագնապի երկրորդ երեսակին։ Ժընեւի մէջ երբ կը խօսէի 2007ի Նոյեմբերին, դիմացս նստողները մեծ մասամբ օտար էին, կ՚ուզեմ ըսել՝ Հայ չէին, ֆրանսախօս Ժընեւցիներ էին։ Վահէ Օշականի անունը իրենց բացարձակապէս անծանօթ էր։ Իրենց կը խօսէի մէկու մը մասին որմէ գաղափար չունէին, ու չէին կրնար որեւէ գաղափար կազմել։ Ինչո՞ւ ոչ։ Որովհետեւ իր գործը, իր գործէն մասնիկ մը իսկ, չէր թարգմանուած ֆրանսերէնի, եւ անշուշտ որեւէ ուրիշ եւրոպական լեզուի, նոյնիսկ եթէ Վահէն ինքը տարիներով անգլիալեզու հանդէս մը հրատարակած էր իր միջոցներով, Ռաֆթ անունով[13], ու նոյնիսկ եթէ իր Ահազանգը ինքն իր ձեռքով փորձած էր անգլերէնի թարգմանել ու անգլերէնով հնչեցնել, անգլիացի բանաստեղծի մը օգնութեամբ։ Ոչինչ թարգմանուած է Սփիւռքի մեծ գրականութենէն, այն գրականութենէն որ մէկ, երկու, երեք սերունդի վրայ փորձած է լեզու մը ստեղծել իր փորձառութեան համար։ Անուններ շարելու պէտք չունիմ։ Եւ ինչո՞ւ։ Ինչո՞ւ ոչինչ չէ թարգմանուած, որ կը նշանակէ՝ չէ մտածուած, չէ մեկնաբանուած, չէ անցած ազգային ածուներու անտեսանելի սահմաններէն այնկոյս, չէ քսուած օտարին, չէ հրամցուած որպէս արժէք։ Որովհետեւ որպէսզի գրականութիւն մը թարգմանուի, նախ եւ առաջ պէտք է ճանչցուի այն անձերուն կողմէ որոնց ուղղուած է առաջին հերթին։ Յոռի շրջանակ մըն է։ Սփիւռքի Հայերը չունին սեփական յիշողութիւն։ Չունին իրենք իրենց վրայ հայեացք մը որ ըլլար իրե՛նցը։ Չունին ակադեմական հաստատութիւններ։ Հետեւաբար իրենց բոլոր ուժերը կը սպառեն իրենք զիրենք անգիտանալու ճիգին մէջ (եւ Աստուած գիտէ թէ որքա՛ն ուժ պէտք է ինքզինք անգիտանալու համար), փոխանակ իրենց ներկան ընդունելու, տեղաւորելու իրենց խելապատակէն ներս։ Պատասխանած եղա՞յ հարցումին։ Թարգմանելու համար իրենք զիրենք, պէտք է նախ ճանչնային իրենք զիրենք։ Բայց չեն կրնար ճանչնալ իրենք զիրենք, տեսնել, սիրել, ընդունիլ ինչ որ են, եթէ ոչ թարգմանութեամբ։ Ահաւասիկ յոռի շրջանակը։ Անել վիճակ։ Ու սարսափելի յարակարծիք մը։ Այնքան անել, կարծէք, որ օրինակ հայերէնէ դէպի ֆրանսերէն միակ լուրջ թարգմանիչը որ ունինք այսօր Ֆրանսացի մըն է, անունը՝ Հերվէ Ժորժըլէն, զտարիւն Ֆրանսացի, որ վերջերս թարգմանաբար հրատարակեց Արամ Անտոնեանի Այն սեւ օրերունը, ամենէն սարսռազդեցիկ գիրքերէն մէկը որ երբեւիցէ գրուած ըլլայ հայերէն լեզուով, ու այս տարի՝ Զաւէն Պիպեռեանի Մրջիւններու վերջալոյսը, արեւմտահայերէն գրուած ամենէն ուժով վէպերէն մէկը[14]։ Տարօրինակ է, չէ՞։ Չմտայ տակաւին նիւթիս մէջ, եւ արդէն իսկ կրցայ բացատրել թէ ինչո՛ւ Սփիւռքը չէր եւ չէր կրնար ըլլալ ինքն իր պատմութեան սեփականատէրը, le sujet de son histoire, այնքան ատեն որ ինքզինքը միայն ու միայն թարգմանութեամբ սիրել կարենալու այս տարօրինակ բայց տրամաբանական հոգեբանութիւնը չյաղթահարէ, եւ չկարենայ օր մը օրինակ Վահէ Օշականի Քաղաքը հրամցնել ֆրանսերէնով, Քաղաքը կամ որեւէ ուրիշ գրական-բանաստեղծական գործ մը, այն գործերէն որոնք լեզու մը ստեղծած են փորձառութեան մը համար։
Վահէ Օշականի բանաստեղծական խօսքը չէ անցած իր ժամանակակիցներուն, ու պայմանները չեն ալ ստեղծուած որպէսզի անցնէին յաջորդ սերունդին։ Բայց եթէ Սփիւռքի մէջ չի կարդացուիր, արդեօք գոնէ Հայաստանի մէջ կը կարդացուի՞։ Գիտէք որ այդ հարցումին պատասխանը ժխտական է, ողբերգական ձեւով ժխտական։ Հայաստանի մէջ երբեք չէ կարդացուած ան, ո՛չ մէկ հետաքրքրութիւն ստեղծած է, եւ անշուշտ որեւէ պարզաբանումի, մեկնաբանութեան, հետեւողութեան տեղի չէ տուած։ Եւ այս մէկը երկրաբանական ընթերցումի հարց մը չէ, թարգմանութեամբ ինքզինք սիրելու յարակարծիքին հետ կապ ունեցող հարց մը չէ։ Երկրաբանական ընթերցումը կ՚ենթադրէ ու կը ներգրաւէ մեր յարաբերութիւնը մենք մեզի հետ, սերունդէ սերունդ։ Թարգմանութեան յարակարծիքը կ՚ենթադրէ ու կը ներգրաւէ մեր յարաբերութիւնը այլին հետ, այդ այլին՝ որուն Հայերը այնքան կը սիրեն «օտար» անունը փակցնել, կարծես թէ իրենք չըլլային օտարները, ու նախ եւ առաջ՝ իրենք իրենցմէ օտարուածները։ Բայց ահաւաիկ ուրիշ «այլ» մը, որ մենք չենք, որ օտարը չէ։ Երկիր մըն է, այսօր պետութիւն մը։ Այդ երկրին մէջ Վահէ Օշական չեն կարդար, ո՛չ մէկը զինք հրամցուցած է իրենց, ո՛չ մէկը զինք սիրցուցած է իրենց։ Գիտեմ, հազիւ սկսած են չափահաս դառնալ մտային գետնի վրայ, կամուրջներ ստեղծել իրենց եւ արտաքին աշխարհին հետ, բարեկամութիւններ հաստատել։ Ութսուն տարի ուղեղային լուացում, կազմակերպուած սուտ, գաւառականութիւն, մշակութային կէթոյականացում, մորթատակեայ սարսափ, ոստիկանութեան կողմէ հսկողութիւն, եւ գրաքննութեան կողմէ ոգեկան կրտում, ա՛յդ եղած է իրականութիւնը։ Այո, բայց յետամնացութիւնը, ուղեղալուացումը իրենց մենաշնորհը չեն։ Սփիւռքի մէջ նոյն երեւոյթները ա՛լ աւելի համատարած են։ Եւ խորքին մէջ Սփիւռք ու Հայաստան շատ լաւ գիտցած են մէկը միւսին ուղեղային յետամնացութեան վիճակի մէջ պահել։ Տարբերութիւնը այն է որ այդ «այլ»ը, որ երկիրն է Սփիւռքին համար, ինքը գիտցած է ըլլալ ինքն իր պատմութեան սեփականատէրը, ինքնիշխան որոշողը, le sujet de son histoire, այսինքն՝ ինքն իր պատմութեան, բայց անշուշտ նաեւ Սփիւռքի պատմութեան։ Ի՞նչ բանի հետեւանքն է, այս մէկը։ Բնականաբար՝ ազգայնականութեան հետեւանքը, ԺԹ. դարէն ժառանգուած այդ ամօթալի ազգայնականութեան, որ խորքին մէջ կ՚արգիլէ ու որեւէ մարդկային հաւաքականութեան մը պիտի արգիլէր ինքն իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողը ըլլալը։ Ո՞ր մէկ ազգայնականութիւնն է այս մէկը։ Ազգագրական ժողովուրդներու ազգայնականութիւնն է անշուշտ։
Կարծես այս վերջին ըսածս կը կարօտի բացատրութեան։ Ու ահաւասիկ բացատրութիւնը, Եդուարդ Սայիդի «արեւելաբանութեան» ընդմէջէն։ 1978ին լոյս տեսած այդ գիրքը, Orientalism կոչուած, որ աներեւակայելի յաջողութիւն մը գտած է ակադեմական շրջանակներէն ներս, անշուշտ չէ թափանցած տակաւին մեր ուղեղներէն ներս։ Ուրեմն ի՞նչ էր Սայիդին արեւելաբանութիւնը։ Առաջին ակնարկով՝ Արեւելքին եւ Արեւելքի մշակոյթներուն վերածումն էր գիտութեան առարկայի մը։ Գիտութեան մը ծնունդն էր եւ գիտութեան մը առարկային ծնունդը միաժամանակ։ Ե՞րբ տեղի ունեցած է։ ԺԸ. դարու վերջին ու ԺԹ. դարու առաջին տասնամեակներուն։ Սայիդէն տասը տարի առաջ, ի դէպ, Միշէլ Ֆուկոն նոյն երեւոյթը նկարագրած էր ճանաչողութեան (կամ իմացութեան) նոր կերպաւորումի մը անունին տակ, այդ կերպաւորումին որ երեւան կը բերէ, կը ծագեցնէ մարդը որպէս կերպար, մարդկային գիտութիւններու մարդը, որ պիտի դառնար շատ արագ humanities-ի մարդը[15]։ Անշուշտ Ֆուկոն չէր գիտեր որ նկարագրածը միաժամանակ արեւելաբանութիւնն էր, գաղափար չունէր օրիէնթալիզմի մասին։ Հասկնալու համար որ ա՛յդ էր պարագան, Սայիդին գիրքը պէտք էր, եւ այդ իսկ բաւական չէր, քանի որ Սայիդին Orientalism գիրքը ընդհանրապէս կարդացուեցաւ, եւ մինչեւ այսօր կը կարդացուի, յետ-գաղութատիրութեան հասարակ տեղիքներուն ընդմէջէն։ ԺԹ. դարու սեմին այդ նոր ծագած գիտութիւնը բնական է՝ քաղաքական ուժով երանգ մըն ալ ունէր ինքն իր մէջ, քանի որ կը զուգադիպէր Արեւելքցին հպատակեցնելու, թէկուզ գիտութեան մը հպատակեցնելու կամեցողութեան։ Ատկէ բխած է Եդուարդ Սայիդի հատորին ամենէն դիւրին ու սովորական ընթերցումը, որպէս գաղութատիրական իշխանապետութեան մատնանշում։ Բայց արեւելաբանութիւնը միայն այդ չէր։ Նախ եւ առաջ արդիական իմաստով բանասիրութեան յայտնութիւնն էր։ Ի՞նչ է բանասիրութիւնը այդ վայրկեանէն սկսեալ։ Բնիկին գիտութիւնն է։ Ո՞վ է բնիկը։ Բանասէրին արարածն է, այն մէկն է որ առարկայի վերածուած է բանասէրին կողմէ։ Բայց անշուշտ «բնիկին գիտութիւնն է» բանաձեւը իր հակառակ երեսն ալ ունի, հակառակէն կարդացուած։ Գիտութիւնը որ ունինք մենք բնիկին մասին։ Բայց նաեւ գիտութիւնը որ բնիկը ունի ինքն իր մասին։ Եւ այդ գիտութիւնը յստակ է որ ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ, որպէս գիտութիւն, քան թէ բանասէրինը։ Եւ ուրեմն բնիկը անկարելի է որ որեւէ ձեւով անկախանայ այդ գիտութենէն որ զինքը առած է որպէս առարկայ, քանի որ ինքը այդ առարկան է եւ ուրիշ ոչինչ։ Ո՛չ միայն չի կրնար անկախանալ, այլեւ կը դառնայ ինքն իր առարկան եւ ինքն իր ինքնիշխան ենթական, բնիկ եւ բանասէր միեւնոյն ժամանակ։ Բանասիրութիւնը բնիկին գիտութիւնն է։ Երկու կողմերը զատորոշելի չեն։ Եւ այդպէս մէկ տասնամեակ բաւական եղած է որպէսզի Յոյները, Սերպերը եւ Հայերը, այսինքն 600 տարիէ ի վեր Օսմանեան լուծին տակ ապրող քրիստոնեայ ժողովուրդները, ներանձնականացնեն արեւմտեան հայեացքը, որ բանասիրական հայեացք մըն էր անխուսափելիօրէն, ու դառնան իրենք իրենց բանասէրները։ Ա՛յդ է արեւելաբանութիւն կոչուածը կամ կոչուելիքը։ Այդ ներհայեցողութիւնն է, ինքնահայեցողութիւնը, բանասիրական հայեացքին ներանձնականացումը։ Ատկէ ծագած է ազգային կոչուած բանասիրութիւնը, ինչպէս գիտենք, ե՛ւ Յոյներուն, ե՛ւ Սերպերուն, ե՛ւ Հայերուն համար ԺԹ. դարու երկրորդ տասնամեակին — բանասիրական ու հնախօսական տասնամեակը ժողովուրդներու պատմութեան մէջ։
Ափոփեմ։ Արեւելաբան ճանաչողութիւնը բնիկին ճանաչողութիւնն է, բնիկին գիտութիւնը։ Բնիկը չկայ այդ ինքնահայեցողական շարժընթացէն առաջ, այդ շարժընթացէն է որ կը բխի որպէս բնիկ։ Բնիկին կերպարը, որպէս այդ, արդիւնքն է ինքնահայեցութեան։ Այսպէս է, ըսի, որ Արեւելքցին, այն որ Սայիդը Արեւելքցի կը կոչէր, բայց խորքին մէջ՝ բնիկն էր, ուրիշ ոչինչ, կը դառնար ինքն իր առարկան ու հետեւաբար ինքն իր ենթական, այսինքն ինքն իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողը։ Ուրեմն պատմութեան ինքնիշխան որոշողը ըլլալու տարօրինակ գաղափարը ատկէ կու գայ, ու հոս է որ կ՚ուզէի բերել ձեզ։ Բնիկը որպէս բնիկ գիտութեան մը առարկան է, բայց նաեւ այդ գիտութեան եւ այդ պատմութեան ինքնիշխան որոշողն է որպէս բանասէր։ Երկուքը միաժամանակ։ Եւ ուրեմն բանասէր բնիկին կամ բնիկ բանասէրին ապշեցնող մօտիկութեամբ մըն է որ կը ծաւալի ինչ որ կը կոչենք ժողովուրդներու ազգային երեւակայութիւնը[16], որ բնական է՝ ազգային ըլլալով նաեւ ազգայնական է, սկիզբէն իսկ։ Ազգայնականութիւնը բնիկին երեւոյթն է, անցելապաշտ ըստ էութեան։ Հոս հինգ վայրկեանի մէջ բացատրածս բացատրուած է հարիւր էջով Բանասիրութեան սուգը գիրքիս մէջ, որ լոյս տեսաւ ֆրանսերէն լեզուով 2007ին, Le Deuil de la philologie վերնագրով, ու լոյս պիտի տեսնէ այս տարի անգլերէն լեզուով որպէս Mourning Philology, Ֆորտհամ համալսարանի հրատարակչութենէն[17]։ Ազգայնութիւնը, ըսենք, բնիկին արժեւորումն է, բնիկի մը որ վերջապէս ինքն իրեն կը վերադառնայ, ինքն իր գիտութիւնն ու գիտակցութիւնը կը ստանայ շնորհիւ բանասիրական նայուածքի շրջանակային բնոյթին, ուրեմն շնորհիւ իր հազարամեայ աւանդութեան արժեւորումին, շնորհիւ իր իսկ պատմականութեան բացայայտումին, բացայայտում որ զինքը գիտակից կը դարձնէ գոնէ իր պատմութեան, բանասէրին միջոցաւ, եթէ ոչ իրապէս իր պատմականութեան, իր պատմական էակ մը ըլլալուն։ Եւ հետեւաբար ազգային ինքնութիւն ըսուածը, ինչպէս որ ան ստեղծուեցաւ ԺԹ. դարուն, իրապէս կրկնակի երեւոյթ մըն է, երկգլխանի ճիւաղ մը։ Բնիկը ինքն իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողն է, այո, բայց ինքնիշխան որոշողն է միայն ու միայն որովհետեւ բանասէր պատմագէտին առարկան է։ Եւ կայ աւելին, քանի որ ԺԹ. դարու այդ երեւոյթը յաջողած է ինքզինքը պարտադրել որպէս մշակութային ու հաւաքական գոյութեան միակ տեսակը, միակ եղանակը։ Ուրիշ բան ըլլալ կարելի չէր։ Ստիպուած էինք այդ հնախօսական եւ ինքնահայեցական ճառաբանութեան ընդունիչները ըլլալու, մինչեւ իսկ քարոզիչները, ԺԹ. դարու ընթացքին, դարուն մէկ ծայրէն միւսը, պատմական ու աշխարհագրական հնախօսութեան փուլին, յետոյ ինքնազգագրական ընդհանուր շարժընթացին ընդմէջէն, վերջապէս գեղագիտական ինքնակերտումի ուտոպիաներուն ընդմէջէն։ Չեմ մանրամասներ։
Իսկ ի՞նչ կապ ունի այս ամբողջը Սփիւռքին հետ։ Բայց բացայայտ չէ՞ որ այս ազգայնականութիւնը որուն մէջ թաթխուած ենք, որուն զոհերն ենք ու հրահրողները, նախ ԺԹ. դարուն տեղի ունեցած ազգին երեւակայական գիւտին տոկմային երեսակն է։ Եւ բացայայտ չէ՞ որ այդ գիւտին եւ այդ տոկմային որպէս հետեւանք չունինք ո՛չ մէկ ինքնա-արտայայտութեան միջոց որպէս հաւաքականութիւն, եթէ ոչ հաւաքուած հաւաքականութեան (գաղափարին) հետ կապակցութեամբ։ Այլ խօսքով, եւ պարզ արտայայտուելով, տարագրութեան մէջ անկարելի է որ ըլլայ հարազատ ինքնա-արտայայտութիւն։ Բնիկն է իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողը։ Սփիւռքը չի կրնար ըլլալ։
5
Ուրեմն չորս երեսակ եւ չորս յարակարծիք։ Չորսն ալ «բնիկ»ին յարակարծիքներն են խորքին մէջ, չորրորդը աւելի բացայայտ կերպով։ Վերնագրեր տանք անոնց. Ինքնացումի, Օտարութեան, Երկրին եւ Երկգլխանի հրէշին երեսակներն են։ Ամէն մէկուն մէջ կայ անյաղթահարելի հակասականութիւն մը։
1) Առաջինին մէջ, հակասականութիւնը կը կայանայ Սփիւռքի ապշեցուցիչ անգիտացումին մէջ ինքն իր մասին, անգիտացում որուն հետեւանքը միայն այն կրնայ ըլլալ որ ինքն իր փորձառութեան համար լեզու մը ստեղծող ամէն մէկ սերունդ, կը կարդացուի (եթէ երբեւիցէ կարդացուի) յիսուն տարի ետքը միայն, եւ ուրեմն իր ստեղծած լեզուն կը լսուի միայն անցեալ եղանակով, երբեք ներկայով։ Սփիւռքի մէջ ներկայով ընկալում մը անհնար է ըստ էութեան։ Ամէն հեղինակ, իր գրած պահուն իսկ, յետ-մահու թագաւորութեան սպասարկողն է։ Գիտէ որ յիսուն տարի վերջը պիտի կարդացուի, յետ-մահու, երբ իր ստեղծած լեզուն այլեւս պատմական արժէք պիտի ունենայ միայն նոր հասնող սերունդին համար։ Ստեղծուածը միշտ անցեալ է, անցեալ ըլլալու դատապարտուած է, անցեալ մը որ երբեք ներկայ չէ եղած։ Ամէն հեղինակ, սկիզբէն իսկ, յետ-մահու հեղինակ մըն է։
2) Երկրորդ երեսակին՝ ի՞նչ էր յարակարծիքը։ Այն էր որ պէտք է թարգմանել, բայց գրականութիւն մը կրնայ թարգմանուիլ միայն եթէ նախ ճանչցուի, սիրուի, բայց քանի որ չենք կարդար մեր աչքերով, կը կարդանք այլին փոխանորդ աչքերով, կրնանք ճանչնալ ու սիրել միմիայն ինչ որ արդէն իսկ թարգմանուած է։ Կը ճանչնանք միայն թարգմանուածը։ Հետեւաբար արդէն իսկ թարգմանուածը միայն կրնանք թարգմանել։ Յոռի շրջանակ։ Թարգմանելու համար, պէտք է թարգմանած ըլլալ։ Կը հասկնա՞ք հոս նկարագրածս։ Այն է՝ ինչ որ անգլերէն հոգեբուժները կը կոչեն double-bind, բաց դուռը դէպի խելագարութիւն։
3) Երրորդ երեսակը. հոս յարակարծիքը այն է որ Սփիւռքի մէջ տպուած ո՛չ մէկ գիրք կրնայ մուտք գործել Հայաստան կոչուած երկրի սահմաններէն ներս, չի կրնար մտնել բնիկին խելապատակէն ներս։ Բնիկին համար դուրսէն եկածը մաս չի կազմեր իր փորձառութեան։ Ու մենք կը շարունակենք մտածել բնիկի դիտանկիւնէն։
4) Եւ ահաւասիկ հիմա չորրորդ երեսակը եւ չորրորդ յարակարծիքը, բնիկին յարակարծիքը, այն մէկուն որ իր պատմականութիւնը ստացած է շնորհիւ բանասէրին, եւ իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողն է, այո, բայց միայն ու միայն որովհետեւ միեւնոյն ժամանակ այդ պատմութեան օրէնքները որպէս գիտութիւն շրջագծող ու արտագրող բանասէրին առարկան է։ Հո՛ս է որ ամենէն հատու կերպով՝ գործ ունինք անյաղթահարելի յարակարծիքի մը հետ, զոր պիտի կոչենք «երկգլխանի հրէշ»ին յարակարծիքը։
*
Վահէ ՕշականիՔառուղի հատորէն (1971).
………..
Այս ինչ ազգ է աստուած իմ
իր լորձունքով արբեցած, ինքն իր կեանքով գիջացող
սիրտը դրած միջազգային աճուրդի
լալկան… լալկան
հին մէզ հոտող վերմակին տակ կծկուած
որբանոցի տնտեսուհին կարօտնալով ու կարծելով հայրենիքը սիրել.
Պէյրութ Փարիզ ճամբան չ՚անցնիր Հայաստանէն
Հայաստանի նեխած ու թաց կարօտէն
այլ կը կտրէ մեծ պողոտան պայքարներու աշխարհին
չոր աչքերով ու ջիղերով, չար անհամբեր ու ջղային մարդկութեան։
[1] Առաջին երկու հանդիպումներու զեկոյցները հաւաքուած են հատորով։ Վերնագիր՝ La Struttura negata. Cultura armena nella diaspora, 1 եւ 2, Միլանօ, 1979 եւ 1981։ Առաջինը ենթախորագիր չունի։ Երկրորդին ենթախորագիրը ֆրանսերէն է. Infrastructure de la culture arménienne diasporique. La culture: mouvement socio-culturel ou structure figée (Սփիւռքեան հայ մշակոյթի ենթակառոյցը։ Մշակոյթը. ընկերային շարժո՞ւմ թէ քարացած կառո՛յց)։
[2] Գիտաժողովը տեղի ունեցած է 1984ին։ Զեկոյցներու հաւաքածոն (մեքենագիր ու բազմագրուած) լոյս տեսած է 1986ին, այն օրերուն երբ նախատեսուած հանդիպումներու շարքին՝ երկրորդը կը գումարուէր։ Հատորին խմբագիրն էր Խաչիկ Թէօլէօլեան։ Տե՛ս իմ «Արդիական հարցեր, բացայայտ հարցումներ» յօդուածս, Յառաջ, Փարիզ, Հոկտ. 11էն Նոյեմբեր 7, 1986։
[3] Վահէ Օշական, Քառուղի, Պէյրութ, 1971, հեղինակային հրատ., Վահէ Պարսումեանի նկարներով։ «Պէյրութ Փարիզ»ը մատչելի է այսօր Կայաններ հատորին մէջ, որ Գր. Պըլտեանի խմբագրութեամբ՝ կը հաւաքէ Վահէ Օշականի բանաստեղծական արտադրութենէն լայն հատուածներ (Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2017), էջ 199-201։
[4] Sthatis Gourgouris, Does Literature think? Literature as Theory for an Antimythical Era (Գրականութիւնը կը մտածէ՞։ Գրականութիւնը որպէս տեսաբանութիւն հակա-առասպելական ժամանակաշրջանի մը համար), Stanford Univ. Press, 2003։
[5] Anna Barseghian, Stefan Kristensen, Arménographie, MétisPresses, Ժընեւ, 2011։
[6] Այս ամբողջը վերստին բացատրուած է հոս 4րդ եւ 5րդ բաժիններով, աւելի համապարփակ եւ աւելի հանգամանաւոր կերպով։ «Արեւելաբանութիւն» բառը կը թարգմանէ Եդուարդ Սայիդի orientalismը։ Իսկ «ինքնահայեցողական նմանակութիւն» արտայայտութիւնը կու գայ ուղղակի Ստաթիս Կուրկուրիսէն, անգլերէն՝ autoscopic mimicry, տե՛ս Stathis Gourgouris, Dream Nation: Enlightenment, Colonization, and the Institution of Modern Greece (Երազային ազգ։ Լուսաւորութիւն, գաղութատիրութիւն եւ արդիական Յունաստանի հաստատումը), Stanford Univ. Press, 1996, եւ այդ լուսաւոր գիրքին մէջ մասնաւորաբար՝ 4րդ գլուխը՝ The Punishment of Philhellenism (Յունասիրութեան պատիժը)։
[7] Այսինքն՝ «Մէկ բեւեռէն միւսը։ Վահէ Օշական Սփիւռքի բնակութեան, պատկերներուն եւ ներքին բնագաւառներուն մասին»։ Հարցազրոյցը վարողը (եւ անգլերէնի թարգմանողը) Իշխան Ճինպաշեանն էր։
[8] «Գրական հռչակագիր»ը կարելի է կարդալ այսօր վերոյիշեալ Կայաններ հատորին մէջ (էջ 5-16)։ Թուական մը կը կրէ՝ 18 Դեկտ. 1990։ Կը յիշեցնէ ատկէ տասը տարի առաջ գրուած ուրիշ հանգանակ մը, որպէս հաւաքական արտայայտութիւն պատրաստուած բայց անտիպ մնացած «Վաղուան համար»ը (որ պէտք չունէր վաղուան սպասելու, հռչակելու համար մտքի ազատագրումը եւ Սփիւռքի հակասական ինքնիշխանութիւնը)։ 2013ին զարմանալի շփոթ մը կար մտքիս մէջ երկուքին միջեւ։ Սրբագրեցի։
[9] AIM, Լոս Անճելըս, Յուլիս 1991, էջ 18։ Այս տողերը ունէին հայերէն բնագիր մը, զոր Իշխան Ճինպաշեան վերջերս դրաւ տրամադրութեանս տակ (Օգոստոս 2020)։ Շարադրանքին մէջ կը պահեմ սակայն 2013ի յետադարձ թարգմանութիւնս։
[10] Եւ քանի որ շեշտուած վիճաբանական երանգ մը կայ Վահէ Օշականի խօսքերուն մէջ, ընթերցողը կը հրաւիրեմ այդ վիճաբանութեան միւս երեսին ամենէն ազդու եւ ամենէն թթու արտայայտութեան վրայ աչք մը նետելու։ Տե՛ս Սերգէյ Սարինեան, «Մինչեւ ե՞րբ եւ մինչեւ ո՞ւր», Գրական թերթ, 15-31 Մայիս 1998, ուր յօդուածագիրը կ՚անդրադառնայ ի միջի այլոց Վահէ Օշականի դրոյթներուն։
[11] Եւ հիմա, այս տողերը գրելէն եօթը տարի ետքը, կ՚անդրադառնամ որ կար ուրեմն Վահէ Օշականի մօտ հակա-ռուսոյական երանգ մը, որ կ՚արձագանգէ Նիցչէի հակա-ռուսոյականութեան, նոր որակի ինքնիշխանութեան մը ի խնդիր, ո՛չ թէ ապաքաղաքական, այլ շեշտօրէն հակա-քաղաքական։ Այս մասին՝ տե՛ս իմ «Ֆրիդրիխ Նիցչէ՝ վասն ինքնիշխանութեան» փորձագրութիւնը, զետեղուած Նիցչէի Դերաքրիստոսը հատորին (Ինքնագիր, Երեւան, 2017) վերջաւորութեան։
[12] Այս մասին, եւ Վահէ Օշականի բանաստեղծութեան մասին ընդհանրապէս, տե՛ս իմ «Շշուկներ Վահէ Օշականէն» ուսումնասիրութիւնս, գրուած 1984ին, Խուճապ վերնագրուած հատորին հրատարակութենէն ետք, բայց լոյս տեսած տասը տարի ետքը միայն, Հասկ Հայագիտական Տարեգիրքին մէջ (Անթիլիաս, 1994ի համարով, հրապարակ իջած 1995ին, Իշխան Չիֆթճեանի խմբագրապետութեան երջանիկ օրերուն), կ՚ենթադրեմ՝ որովհետեւ դիմադրութիւն կար ու կղպանք մը պէտք է նախ բեկանուէր։
[13] Raft, A Journal of Poetry and Criticism, որմէ իմ հաշիւովս՝ 12 հատոր լոյս տեսած են, վերջինը 1998ին։ Վահէ Օշական զայն կը խմբագրէր Ջոն Կրեփինին հետ։
[14] Տե՛ս Aram Andonian, En ces sombres jours, trad. Hervé Georgelin, MétisPresses, Genève, 2007, Zavèn Bibérian, Le Crépuscule des fourmis, MétisPresses, 2012։ Նոյն թարգմանիչէն եւ նոյն հրատարակիչին մօտ ունինք նաեւ Պիպեռեանի Լկրտածը (La Traînée, 2015) եւ Անտոնեանի քիչ ծանօթ «Աքսորի ճամբուն վրայ» (Sur la route de l’exil, suivi de “Dans ce feu infernal”, 2013)։ Այս վերջին գիրքը լոյս տեսած է Ժանին Ալթունեանի յառաջաբանով եւ Ռէմոն Գէորգեանի վերջաբանով։ Ունինք այսպէս թարգմանիչի պատկառելի արտադրութիւն մը, որ երբեք չէ արժանացած պատշաճ ճանաչումի եւ ընդունելութեան։
[15] Խօսքը հոս անշուշտ Միշէլ Ֆուկոյի Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines (Բառեր եւ իրեր։ Մարդկային գիտութիւններու հնախօսութիւն մը) գիրքին մասին է, 1967ին լոյս տեսած (անգլերէն թարգմանութիւնը, The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences, հազիւ երեք տարի վերջը՝ 1970ին)։ Տե՛ս մանաւանդ վերջին երեք գլուխները։ «Երկգլխանի հրէշ»ը երեւան կու գայ 9րդ գլուխին մէջ։
[16] Կարծեմ «ազգային երեւակայութիւն» արտայայտութիւնը ակադեմական շրջանակներէն ներս քաղաքացիական իրաւունք ստացած է Պենետիքթ Անտերսընի հռչակաւոր գիրքով՝ Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Երեւակայուած համայնութիւններ։ Մտորումներ ազգայնականութեան ծագումին եւ տարածումին մասին, առաջին հրատ.՝ Verso, Լոնտոն, 1983, վերջին վերափոխուած հրատ.՝ 2006)։
[17] Տե՛ս Marc Nichanian, Le Deuil de la philologie, MétisPresses, Ժընեւ, 2007, եւ Mourning Philology, transl. Jeff Fort, J.M. Goshgarian, Fordham Univ. Press, Նիւ Եորք, 2014։
Ճակատի նկարը https://www.researchgate.net/figure/Culture-Valdivia-figurine-showing-bicephalus-a-women-with-two-heads-From-Hermida_fig2_291341018 կայքից
