Մարկ Նշանեանի «Հանդիպում» վերնագրով գրախօսութիւնը՝ Վիոլետ Գրիգորեանի բանաստեծութեան, հրատրակուել է «Գարուն» ամսագրի 1999 թւի 5֊րդ համարում։ Հետագայ տարիների ընթացքում Վիոլետ Գրիգորեանը հրատրակել է բազմաթիւ բանաստեղծութիւններ և երեք գիրք։ Ինչո՞ւ «Ինքնագիրը» որոշեց վերահրատարակել 22 տարի անց Նշանեանի գրախօսութիւնը։

Առ ցանց դարաշրջանում Վիոլետ Գրգորեանի բանաստեղծութիւնները հանրութեան շատ ավելի լայն շրջանակների են հասանելի դառնում և քննարկումների նիւթ դառնալով յաճախ չընկալուած ու չհասկացված մնալով յարձակումների է ենթարկուում։ Իսկ Հայաստանում գրական֊քննադական միտքը հետզհետէ վերանում է, ոչ միայն նոր միտք չի առաջանում, այլև Խորհրդային միութեան քննանդատական ավանդոյթներն էլ գնալով մարում են, և այս իրավիճակում Նշանեանի գրախօսականը մնում է Վիոլետ Գրիգորեանի բանաստեղծութիւնների հազվագիւտ ընթերցումը՝ նաև իր մէջ ունենալով մեկնաբանութիւն բանաստեղծի հետագայում գրուած գործերի։

«Գարուն»ի հրատրակութեան միակ ծանոթագրութեան վերջում գրուած է. «Տեղի սղության պատճառով հեղինակի մնացած ծանոթագրությունները կրճատվել են(խմբ)»։ Այս հրատրակութիւնը ներառում է կրճատուած ծանօթագրութիւնները, և յաւելեալ, հեղինակի կողմից աւելացուած նոր ծանօթագրութիւններ։

Ինքնագիր

1

Իբրեւ բնաբան, ահա՛ երկու հատուած Վիոլետ Գրիգորեանի Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում հատորէն, լոյս տեսած Երեւան, 1991ին եւ արտատպուած Լոս Անճելըս, 1998ին[i]։

Բանաստեղծական ուղեկցութեամբ
դու առաջին անգամ կը մտնես ուրիշի անտառը
(այնտեղ դու կը գտնես քո դէմքերից մէկը)։

…….

Մերթ փակում էին աչքերը
փորձելով կրկնել բանաստեղծի ֆոկուսը,
որ հասկանան, թէ ինչը ինչոց է,
եւ որտեղ է թաղուած շան գլուխը
աղջկայ հմայքին… [ii]

1998ի նոր հրատարակութիւնը խորքին մէջ՝ արտատպումէ աւելի բան մըն է։ «Երկու խօսք» վերնագրուած իր յառաջաբանին մէջ՝ Անահիտ Արամունի կը գրէ հետեւեալը, պարզելու համար իրողութիւնը. «Գրքի [Երեւանի հրատարակութեան] 2000 օրինակը սպառել է կարճ ժամանակամիջոցում։ Այնուհետեւ շարունակաբար աճել է գրքի նկատ­մամբ հետաքրքրութիւնը…։ Ահա թէ ինչու ձեռնարկուեց գրքի վերահրատարա­կումը, որը առիթ ընծայեց նաեւ մասամբ ամբողջացնելու այն։ Խորհրդային գրա­հրա­տարակ­չութեան համակարգից ժառանգած ծաւալային սահմանափակումների հետեւանքով գրքից դուրս էին թողնուել ստուար քանակով բանաստեղծութիւններ, որոնցից մեզ յաջողուեց ձեռք բերել ընդամէնը մէկ տասնեակ ձեռագրեր, որոնք եւ զետեղուեցին այս գրքում»։ Իմ հաշիւովս՝ միայն եօթը հատ[iii]։ Վերջերս հրապարակ իջած է նաեւ ու­րիշ քերթուած մը, «Քաղաքը», շքեղ ձեւաւորումով գրքոյկ մը, որուն պարունա­կութիւնը լոյս տեսած էր նախօրօք Մոնթրէալի Հորիզոն շաբաթաթերթի գրական յաւելուածին մէջ[iv]։

Հոս ընթերցողը պիտի կարդայ պզտիկ ուսումնասիրութիւն մը, լայն չափով հիմ­նուած Հայաստանի մէջ գրուած կտորներուն վրայ։ Անցողակի միայն պիտի անդրա­դառնամ Քաղաքը գրքոյկին, որուն մէջ Վ.Գ. ամբողջովին վերանորոգ շունչով կը ներկայանայ, ընթերցողը դնելով իր կարգին՝ նորոգուելու ստիպողութեան առջեւ։

2

Սկիզբը դրուած երկու հատուածներն ալ հանդիպումի մասին կը խօսին, ի միջի այլոց։ Հանդիպում ուրիշի մը հետ։ Առաջին հատուածը կ՚ըսէ՝ «դու», հետեւաբար ինծի՛ է որ կ՚ուղղուի։ Գիտէ որ երբ կը մտնեմ ուրիշի բնագաւառը, ուրիշի աշխարհէն ներս, մո­լորուած եմ, բոլոր չափանիշներս եւ ուղենիշերս կորսնցուցած, թարթա­փուն, թեր­եւս՝ սարսափահար։ Ուղենիշերս կորսնցուցած եմ, ուրեմն պէտք ունիմ «ուղե­կցու­թեան»։ Պէտք ունիմ մէկու մը որ ձեռքէս բռնէ, կողքիս քալէ, զիս առաջ­նորդէ։ Մէկո՞ւ մը։ Առնուազն մէկու մը խօսքին, ընտանի, թելադրական, ականջիս փսփսա­ցող։ Մէկը կ՚ըսէ «դու» ինծի, ընտանութիւն մը սկսած է, մինակ չեմ, ունիմ լռելեայն ուղեկից մը։ Թերեւս «դու» ըսողը հոս ինքզինքին է որ «դու» կ՚ըսէ, դոյզն չափով տարբերելով ինքզինք ինքն իրմէ, երկուանալով։ Բայց նոյնիսկ այդ պարա­գային՝ տեսէ՛ք թէ որքան մտերիմ «դու» մըն է։ Եւ այն՝ որուն կ՚ըսուի «դու» ինքն ալ պէտք ունի ուղեկցութեան մը, որովհետեւ պիտի մտնէ «ուրիշի անտառը»։ Բան մը որ մինչեւ հիմա չէր պատա­հած։ Առաջին անգամն է։ Առաջին հանդիպումը ուրիշին հետ։ «Դու»ն կ՚ուղեկցիս եւ կ՚առաջնորդես դէպի ուրիշը։ «Դու» ըսողը ետ կը քաշ­ուի, մտերիմ բաժանումով մը ինքն իրմէ։ Աննշմարելի քայլ մը դէպի ետ։ Բաժանու­մով ընտանութիւն մը։ «Դու»։ Ես ինծի՛ ընտանի, որովհետեւ բաժնուած։ Այդ «դու»էն կը ստանամ իմ ընտանութիւնս ես ինծի հետ։ Մեղմօրէն կը կոչուիմ։ Առանց անունի։ Եւ կը քալեմ, կը յառաջանամ, անծանօթ աշխարհի մը սեմին եմ։ Ահա՛ կը մտնեմ հոն։ Մտնելու պահն է։ Լոյսին մէջն եմ դեռ։ Լոյսը ետեւս է։ Առջեւս՝ անծա­նօթին սարսափն է, մութը։ Ձայնը կը լսեմ, մտերիմ կոչը, կը լսեմ բաժանումս ես ինձմէ, ճիշդ այն պահուն երբ պիտի մտնեմ այդ անտառը, երբ մութէն պիտի համա­կուիմ։ Ծառեր, խիտ սաղարթ մը։ Պիտի յանձնուիմ բարդութեան մը։ Ամէն հանդի­պում այսպէս յանձնուիլ մըն է։

Բայց ինչո՞ւ «բանաստեղծական» ուղեկցութեամբ։ Ձայնը, կոչը, «դու»ին արտասա­նու­թիւնը, մտերիմ բաժանումը — բոլորը համազօր են «բանաստեղծութիւն» կոչ­ուա­ծին։ Հանդիպումի մասին խօսելով, ուրեմն բանաստեղծութիւնը կը խօսի ինքն իր մասին։ Ա՛յն է, որ կը ձայնէ, «դու» կ՚արտասանէ, մտերմօրէն կը բաժնէ, բաժանումին մտերմութիւնը կ՚ապահովէ։ Բայց ա՛յն է նաեւ, որ կ՚առաջնորդէ, ուրիշին անտառը կը մտցնէ «զիս»։ Այսինքն՝ կը յանձնէ «զիս» ուրիշի վտանգին։ Խաբուսիկ էր հե­տե­ւա­բար այդ ուղեկցութեան ընձեռած ապահովութիւնը։ Պէտք է հասկնայի ճիշդ հա­կա­­ռա­կը։ Բանաստեղծելը վտանգաստեղծել է։ Առանց անոր, երբեք պիտի չգտնուէի կոր­սուելու, «ինքզինք»ս կորսնցնելու վտանգին առջեւ։ Երբեք պիտի չզգայի դիմա­զերծ (թէ՞ դի­մա­կազերծ) ըլլալու սպառնալիքը։ Երկդիմի բարիքը բանաստեղ­ծու­թեան, որ մատնութիւն մըն է միշտ։ Կը մատնէ դիմազերծումի վտանգին։ Բայց նոյն պահուն, առանց այլ­եւ­այլի, կը մատնէ (այսինքն՝ կը բացայայտէ) բոլոր դէմքերէն անդին՝ էական անդի­մու­թիւն մը։ Հոն, ուրիշի անտառին մէջ, իմ «դէմքերից մէկը» վերա­գտնելու խոստումը դիմազերծումի եւ անդիմութեան աղիտալի իրողութիւննե­րուն դէմ՝ մխիթարիչ ակն­կա­լութիւն մը կ՚արթնցէ լոկ։ Բայց ի՛նչ զարմանալի յան­գակէտ, տե­սէ՛ք։ «Դու»ով խօ­սողը գրեթէ դէմք մը կու տայ ինծի, ամենայն մտեր­մութեամբ։ Ի հարկէ՝ ես «ինք­զինքս» չեմ տեսներ։ Եմ, այսինքն՝ դէմք մըն եմ, երբ «դու» մըն եմ։ Դէմք մըն եմ այն պահուն միայն, երբ «դու» կ՚ըսուի ինծի, ամենայն մտերմութեամբ։ Բայց այն վայրկեանին իսկ, երբ «դու»ով պիտի ըլլայի ինք­զինքս, կը մատնուիմ վտանգին։ Բանաստեղծական ուղեկցութիւնը աւելին է ուրեմն քան թէ կենցաղային եւ ինչո՞ւ չէ՝ բարոյական դիմակալութիւնը։

Հանդիպումը հոս կը ստանայ ծայրագոյն հանգամանք մը, կարծէք։ Բանաստեղծու­թիւնը կը մատնէ անդիմութեան, ըսի, բայց նաեւ կը յայտնէ անդիմութիւնս, դէմքս իբրեւ դիմակ։ Եւ եթէ ծայրագոյն հանդիպում մըն է, աշխարհային կարգերէն դուրս է ան։ Այդպիսի հանդիպում մը երբեք չէր պատահած։ Իրապէս՝ առաջին անգամն է։

Առաջին հատուածին երեք տողերը սպառելէ ետք, կը մնայ դեռ անորոշութիւն մը, բան մը որ չենք հասկցած։ Լրջօրէն չենք հարցուցած, թէ ի՛նչ է այդ «ուրիշի ան­տա­ռը»։ Հարցը «անտառ»ը չէ՛։ Կը ճանչնանք «անտառ»ին բոլոր յատկանիշները։ Վախը, մութը, կորսուիլը, չափանիշներու եւ ուղենիշերու անհետացումը։ Բայց «ուրի՞շ»ը։ Ո՞վ է։ Ի՞նչ է։ Ստորոգութի՞ւն մը, թէ ա՛նձ մը։ Եւ վերջին պարագային՝ որեւէ՞ անձ, այս կամ այն, միայն իր ուրիշութեա՞մբ բնորոշուած։ Կը թուի թէ։ Հաս­կնալի է, թէ «անտառ»ը ուրիշի մը պատկանող անտառը չէ, իբրեւ սեփականութիւն կամ ար­տա­քին յատկանիշ։ Հասկնալի է, թէ «ուրիշի անտառ»ը կը նշանակէ՝ ուրիշը իբրեւ ան­տառ։ Այսինքն՝ ան­թափանց, խոր, խրթնութիւններու կնճիռ, անծանօթ, ան­ուղի, առանց արահետի ուր կողմ­նորոշուէի, կորստաբեր գրեթէ։ Այո՛, ուրիշը իբրեւ կորս­տավայր, իբրեւ վայրը իմ կորուստիս եւ սակայն՝ յայտնութեանս։ Չսպասուած յայտ­նութեան մը, շատ տարբեր նախագոյ «ինքզինք»ի մը, ինքնութեան մը յայտնու­թենէն։ Ո՞վ է ուրեմն այս «ուրիշ»ը։ Ինչո՞ւ չէինք հանդիպած անոր մինչեւ հիմա։ Ինչո՞ւ միայն բանաստեղծական ուղեկ­ցութեամբ պիտի կարենայինք հանդիպիլ անոր, այս­ինքն՝ յանձնուիլ ծայրագոյն հան­դի­պումի մը, որ փողոցներուն կամ հիւ­րասրահներուն մէջ պատահող հանդի­պում­նե­րուն չի նմանիր։ Կամ աւելի մեղմ ար­տայայտուելով. եթէ ուրիշը որեւէ ուրիշ մըն է, ինչո՞ւ չէինք անդրադարձած մինչեւ հիմա, որ ան — որեւէ ուրիշը — անտառ մըն էր, կորս­տավայր մը, մատնու­թեան եւ յայտնութեան տեղիքը, ոչ հասարակ։ Կ՚երեւի բա­նաստեղծական ուղե­կցու­թիւնն է, որ կը պատահեցնէ այս աննախադէպ դէպքը, կը բանայ այս անիմաց տարածու­թիւնը, ուրի­շի անտառը, ուրիշը իբրեւ անտառ։ Աննախադէպ հանդիպում։

Վերը ըսուեցաւ, որ հանդիպումի մասին խօսելու ատեն՝ բանաստեղծութիւնը կը խօ­սի ինքն իր մասին։ Նոյն բանը կը պատահի տարբեր ձեւով Վ.Գ.ի նորատիպ քեր­թուածներէն մէ­կուն մէջ, վերնագիր՝ «Ինքնակոչը»[v]։ Հոս առաջին դէմքով խօսողը կը կանչէ, կը կոչէ մտերիմ ու հեռաւոր առարկաները, եգիպտացորենի հատիկներ, ագռաւներ, ժպիտ­ներ կանացի, ցող, քամի, հայելի, ածելի, լուցկիներ, եւ զար­մանա­լիօրէն՝ շարքը գոցող բառ եւ բանաստեղծութիւն։ Բացատրութիւն չկայ, թէ ինչո՛ւ էջը կը կոչուի «Ինք­նակոչը»։ Յայտնի է, որ ինքնակոչ բանաստեղծը այդտեղ կը սկսի. ամէն առար­կայի, երեւոյթի, դէպքի, իրի դիմաց, անոնց անունը տալով, զանոնք կոչելով։ Բայց նոյնքան յայտնի է, որ նոյն պահուն, առանց որ պէտք ըլլայ շեշտելու, անուն տալը, կոչելը, ինքնակոչում մըն է։ Թէ բոլոր կոչումները, Վ.Գ.ի սովորութեան համաձայն՝ կ՚ըլլան խաղով ու քմծիծաղով, այսինքն նաեւ՝ թեթեւամտութեամբ ու ինքնածաղ­րանքով, այդ մէկը՝ ու­րիշ հարց է, որուն պիտի վերադառնամ քիչ ետքը։ Ուրիշ հարց, բայց անշուշտ էական, քանի որ Վ.Գ.ի անունով մեզի եկած բանաս­տեղծութեան գլխա­ւոր յատկանիշն է թեր­եւս։ Բանաստեղծը ինքնակոչն է, լռելեայն։ Կոչելով իրերն ու առարկաները, դերեր սահմանելով անոնց, ինքզինք է որ կը կոչէ։ Բայց այս գաղտնի «ինքնակոչում»ը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ ինքնածաղրանք։ Բան մը որ կ՚արտա­յայտուի իր կարգին լռելեայն, ու զգալի է միմիայն այն իրողութեամբ՝ որ ամէն «կոչ» ծաղրանկարային է։ «Ծաղր»ի եւ «քմծիծաղ»ի օրէնքը գրուած է մինչեւ իսկ նոյն էջին վրայ.

            … ժպիտներ կանացի
եթէ չէք կարող քմծիծաղ դառնալ,
ապա կը փշրուէք բախելով օդի ցինիկ կեղեւին…

3

Սկիզբը մէջբերուած երկրորդ հատուածը նոյնքան մանրամասն բացայայտման եւ հարցադրման չկարօտի թերեւս։ Հոս, հատուածի կեդրոնին, կայ «ֆոկուս»ի հարց մը։ Իրերու եւ դէպքերու հանդէպ բանաստեղծական ֆոկուսը կ՚երեւի՝ տարբեր է միւս­նե­րէն, սովորականէն, փողոցներու եւ հիւրասրահներու ֆոկուսէն։ Հատուածը յոգնակի կը խօսի, մարդոց մասին որոնք աչքի խաղով մը, աչքի բացխփումով մը, կը փորձեն «կրկնել» բանաստեղծին իւրայատուկ կեցուածքը, իրերուն եւ դէպքերուն հետ վար­ուելու անոր ձեւը։ Հարցը «հանդէպ»ն է միշտ, աշխարհին հանդէպ վարուե­լու, ուրեմն ըլլալու մասնաւոր տեսակ մը, որ ըստ երելւոյթին՝ աւելի՛ քան անսովոր է։ Երբ խնդրոյ առարկայ է իրերու եւ դէպքերու հանդէպ, աշխարհի հանդէպ դիրքաւո­րու­մը, այսինքն նաեւ՝ պատշաճեցումը, թող աւելորդ վերացականութիւն չթուի եթէ այդ­տեղ դրուած խնդիրը կոչենք նորաբանութեամբ մը՝ հանդիպութեան խնդիր մը։ Ի վեր­ջոյ՝ «հան­դի­պու­թիւն» բառը ձեւ մըն է հայերէնով «ֆոկուս»ը թարգմանելու։ Բայց աւելի վերա­ցական ձեւ մըն է, քանի որ աչքին կամ լուսանկարչական գործիքի ոսպնեակին չի յղեր ան։ Կը նշէ «հանդէպ»ին տեսակները ու տեսակարարութիւնը։ Եթէ առաջին հատուածը ուրեմն աննախադէպ հանդիպումի մը մասին կը խօսէր, բա­նաստեղծութեամբ արարելի, երկրորդը նիւթ կը դարձնէ թերեւս նոյնքան աննախա­դէպ հանդիպութիւնը բանաստեղ­ծական ոսպնեակին։

«… փակում,… ապա ետ քաշւում…»։ Ճիշդ ֆոկուսը գտնելու համար, աչքը պէտք ունի ետ քաշուելու, հետեւաբար՝ առաջին հատուածի «դու» ըսողին գաղտնիքը կրկնելու, որ կամացուկ մը՝ ինքն իրմէ ետ քաշուիլ մըն էր, ինքն իրմէ բաժնուիլ մը, ետ քայլ մը, մտերիմ բաժանում մը յառաջացնող տեսակէն։ Առաջին հատուածի «դու»ին արտա­սանութիւնն ալ ուրեմն փոխադարձաբար՝ ֆոկուսի ճշդորոշում մըն էր, հանդիպու­թեան վերացականութեան մէջ մուտք մը։ Եւ վստահ իսկ չեմ, որ վերացական է այդ տա­րածութիւնը որուն մէջ աչքը կը մտնէ ետ քաշուելով։ Ի վերջոյ՝ ո՞ւր կ՚որոշուին «հան­դէպ»ները, եթէ ոչ հանդիպութեան մէջ։ Բանաստեղծական ֆոկուսը հետեւա­բար՝ ու­րիշներու կարգին կարճ կամ երկար ֆոկուս մը չէ՛ իրերուն եւ դէպքերուն վրայ։ Քայլ մը ետ աշխարհիկ ֆոկուսներէն, այն չեղեալ տարածութիւնն է, ուրկէ ծնունդ կ՚առնէ հանդիպութեան հնարաւորութիւնը, որ պարզապէս՝ հանդիպելու հնա­րա­ւո­րու­թիւնն է։ Այս է պատճառը, որ երկու հատուածներն ալ կը խօսին նոյն բանին մասին, հանդիպելու սկզբունքին մասին, առաջինը՝ իբրեւ հանդիպում, երկ­րորդը՝ իբրեւ հանդիպութիւն։

Բայց երկրորդ հատուածը «հանդիպելուն» անուն մը կու տայ, եւ կը ճշդէ մինչեւ իսկ, թէ որո՛ւն հետ է այս հանդիպումը։ Այդ ընելով՝ կը պարզացնէ կարծես հարցը։ Աչքը կ՚ուզէ «հասկանալ»։ Տարօրինակ հասկացողութեամբ, որ վերստին՝ աշխարհիկ հաս­կնալուն չի նմանիր։ Իրերու եւ դէպքերու աշխարհիկ մօտեցումը զանոնք կը դնէ աչ­քի առջեւ, կը քննէ։ Քննութեան յաջողութիւնը կախեալ է քննարկումի «առարկայա­ցում»էն, ինչպէս կ՚ըսեն։ Քննողը չի նոյնանար քննուածին։ Ընդհակառակը՝ զայն կը տեղաւորէ աչքին դէմ յանդիման։ Աշխարհիկ հանդիպումները այսպէս՝ դէմյանդի­մա­նութիւն մը կ՚ենթադրեն։ Հոս ընդհակառակը՝ հանդիպումը կ՚ըլլայ հանդի­պու­թեամբ, որ է՝ չնչին ետ քաշուիլ մը, դէպի բանաստեղծին ֆոկուսը։ Հանդիպումը, եթէ կատար­ուի, պիտի կատարուի ֆոկուսներու նոյնութեամբ։ Նոյնացում մը կը փոր­ձուի։ Հոս անսպասելիօրէն՝ հատուածը կը դառնայ հեգնական։ Ըստ երեւոյթին (ինչ­պէ՞ս կրնանք վստահ ըլլալ) կարելի չէ կրկնել բանաստեղծին ֆոկուսը։ Կամ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ինչ որ կը ծաղրուի կրկնութեան փորձը չէ՛, այլ այդ անտեղի ցանկութիւնը՝ հմայ­քին գաղտնիքը հասկնալու։ Այո՛, աչքերը կը փորձեն հասկնալ, թէ ո՛ւր թաղուած է աղջ­կան հմայքը։ Կ՚ուզեն մէջտեղ հանել զայն։ Ծաղրը Վ.Գ.ի բանաստեղծութեան տե­ւական յատկանիշներէն մէկն է։ Զանազան միջոցներ գործադրուած են ծաղրը յա­ռա­ջացնելու համար։ Հոս՝ միջոցը ժողովրդական, մինչեւ իսկ գռեհիկ լեզուի մը գոր­ծա­ծութիւնն է։ Գռեհկութեամբ, «անբանաստեղծական» ոճի մը միջամտութեամբ, նոյ­նանալու եւ նոյնանալով՝ հասկնալու փորձն է որ ի դերեւ կը հանուի։ Աչքերը որ­քան ալ քթթեն, որքան ալ բացխփեն, որքան ալ ետ քաշուին, որքան ալ ֆոկուս փոխեն, պի­տի չհասնին շան գլուխին, գաղտնիքին։ Հմայքը պիտի մնայ։ Գաղտնիքը երեւան պիտի չգայ, պիտի խուսափի։ Կը կարծէինք թէ հո՛ս էր, ձեռքի տակ։ Մինչդեռ ուրիշ տեղ է, միշտ ուրիշ տեղ։ Ծիծաղելի է ուրեմն փորձել հասկնալ, թէ ինչը ինչոց է։ Գռե­հիկ փորձ, որ կը կարծէ թէ որոշ տեղ մըն է բանաստեղծութեան եւ աղջկան հմայքը։ Մինչդեռ ո՛չ մէկ տեղ է ան, քանի որ տեղերու փոփոխութեան մէջ է, կամ տեղերու խանգարումին մէջ։ Օրինակ յանկարծ՝ լեզու փոխելու յատկութեան մէջ։ Բայց այս հաշուով, պիտի առարկուի, տեղերու փոփոխութիւնն ալ տեղ մըն է։ Թերեւս։

Պէտք է աւելցնեմ երկու բան։ Նախ որ Վիոլետ Գրիգորեան ազատ ձեւով կը վարէ լեզ­ուի փոփոխութեան, այսինքն շատ երկար բառով մը՝ անբանաստեղծականացումի գործողութիւնը։ Սփիւռք մէջ՝ Վահէ Օշականը այդ գործողութիւնը տարած է ընդ­հակառակը՝ համակարգային կերպով, զայն մինչեւ իսկ իր բանաստեղծութեան հիմ­քը դարձնելով։ Թէ Վիոլետ Գրիգորեան կարդացած է Վահէ Օշական, կը կասկածիմ։ Բայց այդ մասին պիտի խօսիմ նորէն աւելի ետքը։ Սփիւռքահայ բանաստեղծութեան հսկայ աւանդութիւնը մնացած է մեռեալ տառ յարեւելեան կողմն աշխարհի։ Հան­դիպումը տեղի չէ ունեցած։ Իսկ երկրորդ կէտը այն է, որ բանաստեղծութեան գաղտ­նիքը կը զուգադիպի հոս աղջկան հմայքին հետ։ Ահաւասիկ բանաստեղծութիւն մը որ կը ներկայանայ շատ գիտակից կերպով իբրեւ իգական։ Ի՞նչ կը փոխէ իգակա­նու­թեան վրայ դրուած այդ շեշտը։

4

Ծանօթ պատմութիւն է, գրեթէ անեկտոթ մը։ 1921ին, երբ Թումանեան Պոլիս կը գտնուէր, դասախօսական երեկոյ մը կը կազմակերպուի իր շուրջ եւ իրեն ի պատիւ։ Յակոբ Օշական կը խօսի ընդերկար Թումանեանի գործին մասին, անշուշտ հեղինակի ներկայութեան եւ անշուշտ իր ամբողջ վերապահութիւնը արտայայ­տելով ու բացա­տրելով։ Վերջաւորութեան, Թումանեան խօսք կ՚առնէ ու կ՚ըսէ. «Ես կարծում էի, որ Պոլիսը չեմ ճանաչում, բայց բանից դուրս է գալիս, որ Պոլիսն էլ ինձ չի ճանաչում»։ Անեկտոթը կը պատմուի գրեթէ նոյն բառերով ե՛ւ Զարեանի, ե՛ւ Թո­թովենցի կողմէ[vi]։ Այսօր, 77 տարի ետքը, բան մը փոխուա՞ծ է արդեօք այդ փոխա­դարձ անհաս­կա­ցողութենէն, իրար չճանչնալէն։ Իրար չճանչնալը մեր ճակատագիրն է կարծէք։ Իրար չճանչնալ, բայց իրարու հանդիպիլ, քաջութիւնն ունենալ դէմ առ դէմ ելլելու, մենք զմեզ պահ մը գոնէ մոռնալու, մտնելու համար Այլի էութեան մէջ։ Որովհետեւ այո՛, «մեր» էութիւնը կազմուած է այլով, այլի ներկայութեամբ, այլու­թեամբ։ Եւ ինչ որ երբեք չենք ընդունած՝ այն է, որ այս պարագային Այլը կը խօսի հայերէն, ինքզինք հայ կը համարէ ու կը հռչակէ։ Ճիշդ մեզի պէս։ Եւ սակայն ունի իր պատմութիւնը, որ մերը չէ։ Ունի իր գրական եւ հասարակական աւանդութիւնները, որոնք մերը չեն։

Շօշափման կէտերն ու առիթները զանցառելի են։ Լեւոն Շանթ մէկէն միւսը անցած է, երկու ուղղութեամբ։ Երկուքը խառնած է իրարու։ Հանդիպումը կ՚ենթադրէ տարբե­րութիւն մը, տարբերութեան նկատմամբ բացառիկ հոգածութիւն մը։ Ո՛չ թէ խառ­նուրդ մը, որ կը ժխտէ տարբերութեան գոյութիւնն իսկ։ Կոստան Զարեան արե­ւելահայերէն կը գրէր, բայց օտար մնացած էր արեւելահայ գրական աւանդութեան։ Թոթովենց եւ իր նման քանի մը ուրիշներ, որոնք ստիպուեցան իրենց լեզուն փոխել, ո՛չ մէկ ձեւով չծառայեցին տարբերութիւնը ճանչնալու եւ սիրելու դատին։ Իրենց յան­ցանքը չէր։

Այլը ունի նաեւ իր աշխարհահայեացքը, որ մերը չէ։ Երկիր ըլլալու իր ձեւը, որ մերը չէ։ Իր կարօտը, որ մերը չէ։ Եւ մանաւանդ, երբ հարցը գրականութեան կը վերաբերի, իր միջավայրը, իր արձագանգի նեղ կամ լայն սենեակը, որոնք բացարձակապէս մերը չե՛ն։ Ուրիշ կերպ չէր կրնար ըլլալ։ Օտար ենք իրարու։ Երբեք չենք հանդիպած։ Այսօր Լոս Անճելըսի մէջ կողք կողքի գտնուիլնիս ոչի՛նչ կը փոխէ այդ իրողութենէն։ Կամ ոչի՛նչ փոխած է տակաւին։

Օտար ենք իրարու, ինչպէս այր ու կին կրնան օտար ըլլալ մէկը միւսին, թէեւ նոյն լեզուն կը խօսին, թէեւ նոյն մարդկայնութիւնը իբր թէ կը բաժնեն։ Սիմոն տը Պո­վուար, Երկրորդ սեռը (Le Deuxième Sexe) վերնագրուած իր դարադարձիկ գործին մէջ, 1949ին, կ՚ըսէր, չէ՞, որ l’homme est le Sujet… la femme est l’Autre[vii]։ Այր մարդը ինքնաբաւ էակն է մարդկայնութեան սահմանէն ներս, ինքնատէր, ինքն իր սահմանը գծող, ուրեմն նորէն նորարարութեամբ մը՝ ինքնասահման, նաեւ ինքնակոչ, ինքնա­ստեղծ։ Վերջին բառը («ինքնաստեղծ») Կոստան Զարեանին գործածածն է, 1914ին, Յի­սուսի մասին[viii]։ Եւ ուրեմն կի՞նը այս ամբողջի կողքին։ Այլն է։ Ուրիշը։ Այն, որ չունի սահման ու սահմանում։ Կամ եթէ ունենայ, պիտի ունենայ մեր (այրա­կան / մարդկային) սահմանին մէջ փո­խա­դրուելով, մեր լեզուն որդեգրելով, մեր էութեան համապատասխանելով, մեր սահ­մանումին հպատակելով։ Չի կրնար ըլլալ ինքն իր տէրը, այսինքն՝ իր սահ­ման­ներուն եւ իր սահմանումին տէրը։ Հազիւ թէ անուն մը ունի։ Չի կրնար տալ ինքն իր անունը ինքն իրեն — պիտի ստանայ անուն մը, պիտի կոչուի եւ կանչուի։ Չի կրնար ըլլալ ինքնակոչ։ Եւ ամէն պարագայի՝ չի կրնար ըլլալ ինքնաստեղծ։ Պիտի ստեղծուի մարդուն կողմէ իբրեւ այն՝ ինչ որ է։

Ուրեմն կինը Այլն է, Ուրիշը։ Մեր սահմանումով, օ՜ անգիտակից սահմանում, որուն ամենէն շատ կ՚անգիտանան ու կ՚անգիտակցին իրենք՝ կիները։ Եւ Այլն է կրկնա­կի­օրէն, երբ կը խօսի նոյն լեզուն, կը դաւանի ինքզինք հայ, եւ մենք կ՚ընդունինք իր Այլու­թիւնը, սրբելով տարբերութիւնը կատարելապէս մեր գիտակցութիւններէն։ Ժխտա­­կա­նութեան յամառ քաղաքականութեամբ մը, որ տարբերութեան ժխտումը կը գործադրէ ամենահանգիստ սրտով։ Ուրեմն բոլոր պարագաներուն՝ որոշ քաջութիւն մը կ՚ուզէր, ըսենք, չափուելու համար Այլին, ամենամօտիկ Այլին, Այլի այդքան բնական, այդքան աննշմար անցնող սահմանումին։

Երկար յառաջաբան մը։ Թերեւս։ Բայց պէտք է փորձէի իմ միջոցներովս բացատրել, թէ ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս կը հանդիպիմ Վիոլետ Գրիգորեանի բանաստեղծական գործին, որ կու գայ ինծի ուրիշ – բացարձակապէս ուրիշ – աշխարհէ մը։ Այլին աշխարհէն։ Առա­ջին անգամ ըլլալով հանդիպում մը արդեօք հնարաւո՞ր կը դառնայ, Այլին հետ։ Առաջին անգամ, բանաստեղծական ուղեկցութեամբ, կը մտնեմ Ուրիշի անտառը, առանց ուղենիշի։ Այո՛, քաջութիւն մը պէտք էր։ Հանդիպում մը հնարաւոր է, ըսենք, որովհետեւ Լոս Անճելըսը այն վայրը հանդիսացաւ, պատմական բախտորոշ իրերու բերմամբ, ուր երկու հարիւր տարի կատարելապէս իրարմէ անգիտակ ապրող երկու աւանդութիւններ, գրական, մարդկային, հայկական, սահմանուած էին իրար հան­դի­պելու, եւ իրենց տարբերութիւնը համտեսելու, ընկալելու, փորձարկելու։ Բայց հան­­դի­պում մը հնարաւոր դարձաւ նաեւ, որովհետեւ Սիմոն տը Պովուար եւ իրմէ ետք՝ շատ մը ուրիշներ մատնանիշ ըրին կնոջ գայթակղեցուցիչ Այլութիւնը («գայթա­կղեցուցիչ» բառը կը գոր­ծածեմ հոս անշուշտ իր արեւմտահայերէն առու­մով. եթէ այդ առումը անծանօթ է ընթերցողիս, բառարանները միշտ տրամադրելի են, բայց փաստն է որ չենք սկսած համտեսել մեր տարբերութիւնը)։ Կնոջ գայթա­կղեցուցիչ Այլութիւնը, կ՚ըսէի, այսինքն՝ ինք­նաստեղծ, ինքնակոչ եւ ինքնասահման չըլլալը, իբ­րեւ պարտադիր վիճակ թէ իբրեւ անի­ծեալ ճակատագիր, ո՞վ գիտէ։ Այն պահուն երբ գայթակղեցուցիչ Այլութիւնը մատնանիշ կ՚ըլլայ, անշուշտ չի կրնար շարու­նակել գործել, բնական, անմեղ գործարկումով, չի կրնար շարունակել բանիլ։ Հանդիպումը կը դառնայ կարելի։ Ինքնաստեղծ-ինքնակոչ-ինքնասահման էակը կը դիտէ յանկարծ տարբերութիւնը իբրեւ յայտնութիւն։

Ինչ որ ըսուեցաւ ասկէ առաջ «ինքնակոչ»ի թեմային շուրջ Վ.Գ.ի բանաստեղ­ծու­թեան մէջ ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՛ս կը գործէ ինքնակոչ-ինքնասահման էակին «գե­րակա­յու­թեան» խախտումը։ Բառը չակերտեցի։ Ֆեմինիսթ գրականութեան ծիրէն ներս, այր-կին հարցը փոխանակ «ինքնակոչ»ի ներքին խախտումի տեսանկիւնէն դիտ­ուելու, կը դիտուի երբեմն «գերակայութեան» տապալումի տեսանկիւնէն, այս­ինքն՝ այրական ար­ժէքներու եւ չափանիշներու կրկնողութեամբ ու նմանա­կու­թեամբ։ Վ.Գ. գաղտնա­բար կը վերիվայրէ այրական (արուական) արժէքները շատ աւե­լի նրբամիտ կերպով։ Լռե­լեայն իր վրայ վերցնելով «ինքնակոչ»ի ստո­րո­գու­թիւնը եւ նոյն պահուն զայն ծաղրի ենթարկելով։ Կեցուածք մը, որ կրկնողութեան ու նմանակութեան ճիշդ հակառակն է։ Մէկ անգամէն անզօր կը դառնայ այդ ձեւով «սենտիմենտալ արուներու բորբոսած երե­ւակայութիւնը»[ix]։ Էականը այն է, որ Վ.Գ.ի քմծիծաղը արուական արժէքներուն չէ ուղ­ղուած։ Ո՛չ կը մրցի անոնց հետ, ո՛չ ալ կը քննադատէ։ «Բորբոսած երեւակայութեան» մասին վերոյիշեալ խօսքը միակն է թերեւս, որ ըլլայ այդքան բացայայտ։ Քմծիծաղը ուղղուած է ինքն իրեն։ Ինչ որ ամենէն ուժեղ կեցուածքը կը հանդիսանայ, որովհետեւ այրական անզօրութիւնը կը յայտնաբերէ։ Վ.Գ. առիթ մը չի փախցներ, ինչպէս տեսանք եւ դեռ պիտի տեսնենք, ինքզինքը «աղջիկ» կոչելու, այսինքն իրեն վերապահուած դերը չափազանցելու (օ՜, տխուր է լքուած ու հպարտ աստուածուհիներու կեանքը…[x])։ Ահա­ւասիկ էականը. աղ­ջիկն է ինքնակոչը, չարաճճի, քմահաճ, անձնապաստան աղջիկը, որ չի խրտչիր իր բոլոր աղջկային յատկանիշները երեւան բերելէ։ Աղջիկը քմծիծաղով կը ստանձնէ այրական սահմանումները։

Ինքնակոչը տեսա՛նք։ Ինքնաստե՛ղծը նաեւ։ Ըսի թէ ինչպէ՛ս Կոստան Զարեան իր հակասեմական Յիսուսին կ՚անդրադառնայ «ինքնաստեղծ» որակումով։ Ինչ որ կը նշա­նակէ ի միջի այլոց (եւ Զարեան, բնական է, այդ մասին պահ մը իսկ չէր խորհած), որ Յիսուս այր մը միայն կրնար ըլլալ։ Վ.Գ. չի քաշուիր Յիսուսէն իսկ, կ՚ուզեմ ըսել՝ Յիսուս ըլլալու հնարաւորութենէն, քմծիծաղը՝ անպակաս։ Ահաւասիկ.

… բոլոր տղաները, առանց պայմանաւորուածութեան,
բայց հրաշալիօրէն ներդաշնակ
ծնկի իջան նրա առջեւ
եւ թողութիւն խնդրեցին, որ ինչ-որ ժամանակ
զբաղուել են քաղաքականութեամբ ու ֆուտբոլով։
Եւ աղջիկը հենց այդտեղ
լճակի քլորաջուրով մկրտեց դարձի բերուածներին։
Եւ քանի որ արդէն ժամանակն էր
սկիզբ դնելու իր հրաշագործութեան կարիերային,
աղջիկը սկսեց դանդաղօրէն քայլել լճակի ջրի վրայով։[xi]

Նոյն ուղղութեամբ ընթացող, կայ նաեւ «Արեան տօնը», ուր Աստուծոյ գառն է, որ կը խօսի.

Վերցրու ինձ, հայր,
ընդունիր արիւնս իբրեւ փրկագին
եւ ողորմեա՛ այս ծարաւ շնչաւորաց…[xii]

ուր թեմայի լրջութեան հետ (զոհագործում, մատաղ) անխուսափելիօրէն կը խառ­նուի ծիծաղը.

Ես վախենում եմ, վա՜յ ինձ, մայրիկ ջան,
ինչ կոպիտ է մօտենում դանակը վզիս…
Ինչո՞ւ ես, հենց ես պիտի խմեմ այս դառը բաժակը…
Ներիր ինձ, հայր, որ այսքան բարձր եմ աղաղակում…[xiii]

Վստահ չեմ՝ ընթերցողը կ՚անդրադառնա՞յ այս «արեան տօն»ին ամբողջ նրբամտու­թեա­նը, հիմնուած հեգնանքի վրայ։ Հեգնանք մը, որ երբեք չէ արտայայտուած։ Այս ալ՝ Վ.Գ.ի ուժերէն մէկն է։ Ի՞նչ պէտք ունի արտայայտելու բան մը որ բացայայտ է։ Հեգ­նանքը չէ գրուած, որովհետեւ ծաղրանք չէ սակայն։ Քրիստոնէութիւնը չի ծաղ­րուիր հոս։ Ինքնաստեղծին զոհագործումը կը ստանձնուի աղջկան մը կողմէ։ Այդ­քան։ Աղ­ջիկը կ՚ըսէ՝ «մայրիկ ջան», կը վախնայ դանակի շեղբէն։ Ամբողջ հատուածը ծաղրանք չէ, բայց ծաղրանմանութիւն է[xiv]։ Ընթերցողին կը մնայ ծաղրանմա­նու­թեան թեթեւ ու գրեթէ աննշմարելի «ետ քայլ»ը (զոհագործումի թեմայէն ու լրջու­թենէն ասդին) նշմա­րել, եւ ամբողջ էջը կարդալ իբրեւ յարասութիւն (ֆրանսերէն պիտի ըսէի parodie կամ pastiche, հոս երկուքին միջեւ տարբերութիւն չեմ դներ)[xv]։

Ինքնակոչէն եւ ինքնաստեղծէն ետք՝ «ինքնասահման»ի թեման։ Այս մէկը աւելի դժուար բնորոշելի է։ Փորձեմ։ Երբեմն Վ.Գ.ին տողերը ձեւ ու սահման չունենալու պատկերով կը խաղան, օրինակ՝

Բաց աչքերով դու կը տեսնես քո փոխակերպումը հեղուկի…
մարմինդ կ՚ընդունի ծանօթ կաղապարի ձեւ (օ՜, անզօր հեղուկ)
եւ քո հոսքը կը սահմանափակուի պատերին հպելով։[xvi]

«Ուրիշի անտառը»ի պոէմէն առնուած են այս տողերը։ Սահմանաւոր ուրիշի մը հետ հանդիպումին իբրեւ միակ հակազդեցութիւն՝ սահմաններու կորուստն է, իբր խաղ, իբր ճակատագիր։ Բայց «ինքնասահման»ը միայն ինքն իր սահմանը գծողը չէ՛։ Է՛ նաեւ ու մանաւանդ ինքզինք սահմանողը, ինքն իր աճումին, ինքն իր էութեան օրէնք­ները որոշո­ղը։ Դասական իմաստն է բառին, սահմանադրական իմաստը։ Ուրեմն «ինքնասահ­ման»ի հարցը քիչ մը ամէն տեղ կ՚երեւի Վ.Գ.ի բանաստեղծութեան մէջ յատուկ եւ հե­տաքրքրական փոխաբերութեամբ մը, «ծառ»ին պատկերով։ Հետաքր­քրա­կան, որովհետեւ բազմադիմի՛։ Նախ կարդա՛նք.

Ծառը կանգնած է։
Դա նրա ճակատագիրն է։
Նա չի կարող բարձրանալ – բոյը չի հասնի…
որովհետեւ նրա ճակատին գրուած է՝ կանգնիլ,
եւ փակագծում աւելցուած է՝ անշարժ։[xvii]

Ծառը չի կրնար ըլլալ ինքնասահման, քանի որ իր ճակատագիրը սահմանուած է, սահ­մա­նադրական անյեղլի օրէնքով մը։ Դուրս չի կրնար ելլել իրեն համար յատուկ սահ­մանուած օրէնքէն։ Կատարելապէս բազմադիմի փոխաբերութիւն։ Քանի որ ան­կարելի է գիտնալ, թէ ինչի՛ փոխաբերութիւնն է։ Բան մը որ դատապարտուած է կանգ­նելու եւ միայն կանգնելու, որուն սահմանադրական էութիւնը կանգնիլն է եւ ուրիշ ոչինչ, չի կրնար չյիշեցնել Փաղղոսը, ըստ ամենայնի՝ այրական։ Փաղղոսը գլխագրուած (հին Յոյները զայն տողանցքով կը պտտցնէին, Դիոնիսեան տօնակա­տա­րութիւններուն, հսկայ ու արձանացած Փաղղոս)։ Ուրեմն սարսափազդու ու լպի՞րշ։ Ո՛չ երբեք, քանի որ մեղքցուելիք է ան, իր տխուր ճակատագրով, կանգուն մնալու դատապարտուած։ Ծի­ծա­ղի ու քմծիծաղի առարկայ։ Յուսահատ ու տառա­պող։ Ինքն իր ճակատագրին ողբա­ցող, տէրեանական խօսքերով. «Միթէ՞ վերջին ծառն եմ ես»։ Այրական խորհրդանիշ մը, իր յաւիտենական կանգնումի օրէնքով, որ սակայն ենթակայ է ամէն տեսակի անար­գա­կան թոյլտւութիւններուն։ Անցնողը շրմփացնում է անոր յետոյքին։ Ուրիշ անցնող մը «թաց շլմփոցով պաչպաչում է նրան / լիզում-լպստում մի լաւ / ու թողնում-հեռա­նում»։ Փաղղոսը՝ այրական փառքը, ենթակայ ծայրագոյն ծաղրանքի ու անարգանքի՞։ Փաղղոսը՝ զաւեշտի առար­կա՞յ։ Փաղղոսը՝ իգակա՞ն յատկանիշներով ցոյց տրուած։ Յետոյքին կը շրմփա­ցնեն, կը պաչպաչեն, կ՚անցնին։ Իգականի ու արականի սահման­ները հոս կը պղտորին։ Աւելի ճիշդ՝ Փաղղոսը իբրեւ արական ինքնասահմանումի կո­րիզն ու խոր­հրդանիշը (հին Յոյներէն մինչեւ Զիգմունդ Ֆրէօյդ ու Ժաք Լաքան) կը կորսն­ցնէ իր արական (այրական, արիական) փառաւորութիւնը։ Խեղճը նաեւ գիրքեր կը կարդայ եղեր, ի միջի այլոց՝ Վրթանէս Փափազեանի «Ըմբոստի մահից»ը, գիրք մը որ բանաստեղծուհի աղջկան նախասիրած ընթերցումներէն էր։ Այս բոլորը տարբեր ձեւեր են ըսելու, որ ինքնութեան ու ինքնասահմանումի փառաւոր խորհրդանիշը ինքնասահ­ման չէ եղեր։

Ծառը սակայն վերջին փորձ մը կ՚ընէ իր պատիւը փրկելու, այսինքն՝ իր ինքնասահ­մա­նութիւնը փաստելու։ Ի՞նչ փորձ։ Անձնասպան կ՚ըլլայ։ Մասամբ որովհետեւ չի կրնար հանդուրժել այլեւս բոլորին ծաղր ու ծանակ ըլլալու իր տարօրինակ հան­գա­մանքը։ Բայց մանաւանդ որովհետեւ միակ ձեւն է, որ կը մնայ իրեն իր ճակատագիրը ի՛նքը որո­շելու։ Եւ ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ անձնասպան։ «Ամուր բռնեց քիթուբերանը / ու դադա­րեց շնչել»։ Նոյնիսկ իր մահը ծաղրական շեշտով նշուած է։ Բայց ծառին այս «շնչա­դուլ»ով գործուած անձնասպանութիւնը կը տարածուի իբրեւ բնանիւթ Վ.Գ.ի բոլոր տողերուն վրայ ու կը լուսաւորէ զանոնք։ Շատ մը տեղեր ի հարկէ՝ բանաս­տեղծուհի աղջիկը անձնասպանութեան մասին կը խօսի, եւ գրեթէ միշտ՝ շնչադուլի միջոցով, ինչ­պէս չարաճճի տղաքը, որոնք կը սպառնան. քիչ մըն ալ եթէ զիս տանջէք, շունչս պիտի բռնեմ ու պիտի մեռնիմ[xviii]։ Իբրեւ վերջին ձեւ ու վերջին միջոց ինք­նա­սահմանութիւնը փաստելու, շնչադուլը անշուշտ տղայական-իգական ձեւն է ինքնա­սահման ըլլալու։ Եւ անշուշտ լաւագոյն ձեւը՝ ինքզինք ինքնասահման կարծող ու հռչակող արական խոր­ար­մատ հոգեբանութիւնը կուշտ ու կուռ ծաղրելու։ Բայց միշտ նոյն շքեղ ռազմավարու­թեամբ, քանի որ շնչադուլի դիմող աղջիկը ինքզինք ծաղրելով, ինքն իրեն մեղքնալով ու մեղքցնելով է, որ ինքնասահմանութիւնը ծաղրի առարկայ կը դարձնէ։

Փաղղոսը՝ բանաստեղծուհի աղջիկ մը։ Աղջիկը՝ Փաղղոս մը։ Ինքնակոչ-ինքնա­ստեղծ-ինքնասահման էակը լռելեայն ծաղրանքի ենթակայ է այս ձեւով, իր ինքնակոչ կոչու­մին մէջ։ Հասկնալի ըլլայ թերեւս հիմա, թէ ինչո՛ւ տեւական յարասութեամբ ու ծաղ­րա­նմանութեամբ կ՚աշխատի Վ.Գ.ի բանաստեղծութիւնը։ Գուրգուրանքի բաժին մըն ալ կայ այդտեղ, անկասկած։ Այր բանաստեղծները կը «յարասուին» ու կը «ծաղ­րա­նման­ուին»։ Տէրեանը՝ իր «վերջին պոէտ»ի հարցականով, Չարենցը՝ Քոթան­ճեանին ուղղած իր հրաժեշտով[xix], որ հայաստանեան մշակոյթին մաս կը կազմէ, նոյնքան՝ որքան ժողո­վրդական երգերը ու թումանեանացած հէքիաթները[xx]։ Յարա­սու­թիւնը կ՚իգականացնէ բոլոր տուելաները, եւ նոյն պահուն՝ այրական երանգը երեւան կը բերէ, զանոնք զաւեշտական կը դարձնէ։ Ի՞նչ կը պատահի երբ վերջին պոէտին խօսքը արտասանուի աղջկան մը կողմէ (ծպտուած փաղղոս)։ Ի՞նչ կը պա­տահի, եթէ հրաժեշտի խօսքը արտասանուի կրկին աղջկան մը բերնով։ Շատ լուրջ զաւեշտ մը։ Որ ընթերցողին մօտ՝ կը յառաջացնէ անհուն ժպիտ մը։ Խորիմաստ չարութիւն մը կայ այդտեղ, թերեւս ո՛չ ամբողջովին տիրապետուած Վ.Գ.ի կողմէ, բայց չափազանց գոհացուցիչ։

5

Այլութիւնը կու գայ իբրեւ բանաստեղծութիւն, այսինքն՝ իբրեւ այլութիւն մը լեզ­ուին, լեզուին միջոցաւ։ Ինչ որ նկարագրուեցաւ մինչեւ հիմա՝ այլութեան աշխա­տանքն է, նրբամիտ, լարախաղացային։ Չի բանիր դէ՛մ։ Դէ՛մ՝ այրերուն, աւան­դու­թեան, հէ­քիաթ­ներուն, ընդունուած դերերուն, սենտիմենտալ տղամարդոց, ինք­նա­սահ­մանումի փա­ռա­ւոր պատրանքներուն, կեղծ բայց անխուսափելի ինքնակո­չում­նե­րուն, մէկ խօսքով՝ ամբողջ փաղղոսային կեցուածքներուն[xxi], փաղղոսային տրա­մա­բանութեան, որ կը կառա­վարէ մեր մտածումները։ Ո՛չ։ Կ՚ընէ ուրիշ բան։ Կը ստանձ­նէ ամէն ինչ ու ամէն ինչ կը խեղաթիւրէ։ Յարասութեան գաղտնիքով։ Որ գաղտ­նիքն է բանաստեղծուհի-աղջկան։ Այդտեղ թաղուած է շան գլուխը իր հմայ­քին։ Այլու­թեան աշխատանքով՝ լեզուն կը բա­նի տարբեր ու նոր ձեւով մը։ Այս մէկը՝ մեր գիտցած աշխատանքը չէ՛, լուրջ, վճար­ուած, փրոֆեսորային։ Մեր գիտցած բա­նեցումը չէ՛։ Հայաստանի մէջ իրեն նուիրուած երեկոյեան մը ընթացքին՝ Վ.Գ. յայ­տարարեր է, որ «Ես պրոֆեսիոնալ գրող չեմ»[xxii]։ Թէ արդէն ուզում եմ լինել, ուրիշ հարց։ Բայց ի՞նչ պիտի նշանակէր արդեօք պրոֆե­սիո­նալ գրող ըլլալ, երբ նուիրուած ես այլութեան աշխատանքին։

Եւ քանի որ Այլութիւնը կու գայ հոս, ըսի, իբրեւ բանաստեղծութիւն, երկու խօսք կա­րե­լի է թերեւս աւելցնել Այլութեան դէմ յանդիման դրուած ընթերցումի փորձա­ռու­թեան մասին։ Տեղ մը վերերը՝ արեւմտա- եւ արեւելահայ աւանդութիւններու հարց մը դրի եւ անցայ։ Բացատրելով, թէ մինչեւ այսօր՝ որքա՛ն օտար մնացած են մէկը միւսին։ Ինչ­պէ՞ս կարդալ բանաստեղծութիւն մը, որուն ամբողջ մտային աշխարհը անծանօթ է ին­ծի։ Ուրկէ՞ կը սկսի, որո՞ւն կը յղուի։ Ամերիկացի Ուիթմանի՞ն[xxiii], ռուս Մայակովսկիի՞ն, հայ Յովհաննէս Գրիգորեանի՞ն։ Ինչպէ՞ս կարդալ բանաստեղ­ծու­թիւն մը, կը կրկնեմ, որուն յղումներու ամբողջ դաշտը հիմնովին օտար է մեզի։ Եւ կայ աւելին։ Առաջին ակնարկով՝ ինծի այնպէս կը թուէր, որ «ընտանութեան» վրայ դրուած հզօր շեշտ մը կար այդտեղ։ Ժողովրդական-ժարգոնային լեզուի հանգա­մա­նաւոր գործածութիւնը՝ փաստը ատոր։ Իր ընտանութեամբ օտար էր ինծի Վ.Գ.ի անու­նով եկած արտա­դրու­թիւնը։ Գրեթէ յարակարծիք մը։ Պէտք ունէի յաղթահա­րե­լու այդ օտար ընտանութիւնը, ճամբաներ գտնելու ես ինծի համար այդ արտա­դրու­թեան մէջ։ Հանդիպումն ալ իր կար­գին՝ աշխատանք մը կը պահանջէ։ Ուրիշի ան­տառին մէկ տարբեր երանգն է այս։ Ուրիշի անտառին մէջ, ամէն մէկը, ընթերցող թէ հանդիպող, այցելու մոլորած, ինքը պիտի բանայ ճամ­բաները։ Ի հարկէ՝ բանաստեղ­ծական ուղեկցութեամբ։ Որ թարգմանի. ինչ որ ըս­ուե­ցաւ՝ հնարովի, արհեստական ճամբաներ չէին։ Ընթերցումին եւ հանդիպումին գաղտ­նիքն է։ Անտառին մէջ ճամ­բաները ի՛մս են (ուրիշ մէկը պիտի բանար ուրիշ ճամ­բաներ), բայց տեսէ՛ք որ տեղ մը կը տանին։ Ամբողջովին թելադրուած անտառին ան­տե­սանելի, թերեւս անգոյ կառոյ­ցէն, կը լուսաւորեն զայն։ Այլութեան աշխա­տան­քին հպա­տակելով, հանդիպումն է, որ կը բանայ Ուրիշին ճամբաները։ Հան­դի­պումն է, որ դէմք մը կու տայ հան­դիպողին, այցելուին։

6

Ինքնակոչ-ինքնասահման-ինքնաստեղծ էակին համար, կինը Այլն է։ Եւ այդ բնական ընտանութիւնը Այլին կը բանի ինքնաբերաբար մինչեւ որ կին մը գայ ու մատնանիշ ընէ զայն, յարասութեամբ ու փաղղոսային զաւեշտ մը սարքելով։ Պատկերը այն ատեն՝ կը պղտորի, բնական ընտանութիւնը կը կորսնցնէ իր ընտանութիւնը, կինը դուրս կ՚ելլէ անտառէն, իր դերէն ու դիրքէն։ Վ.Գ. հատորի չմտած բանաս­տեղ­ծութիւն մը ունի, «Կէսգիշեր» վերնագրով, լոյս տեսած Գրական թերթի մէջ[xxiv]։ Ան­ըն­թեռնելի դարձած բանաստեղծութիւն մը, որովհետեւ նոյն էջին վրայ, իբր թէ իբրեւ պատկերազարդում, փաղղոսաւոր կնոջ մը պատկերը կայ, աչք կուրցնող եւ հոն դրուած բացայայտօրէն՝ քաղքենին շլացնելու համար, գայթակղութիւն (կրկին՝ արեւ­մտահայերէնի իմաստով, հայաստանեան բարբառը պիտի ըսէր՝ էպատաժ) պատ­ճառելու նպատակով, եւ ցոյց տալու համար թէ՝ նայեցէ՛ք որքան ազատ ենք, որքան համարձակ ենք։ Տղամարդու փուճ ազատութիւն եւ համարձակութիւն։ Որ կը կարծէ մեծ բան մը ըրած ըլլալ, արգիլուածը ցոյց տալով, այսինքն՝ բոլորի նայ­ուած­քին առջեւ դնելով ինչ որ նայուածքին կորիզն է։ Հարկ չկայ աւելի երկար բա­ցատրելու այս կէտը հոս։ Բայց խոր կերպով համոզուած եմ, որ այդ ցուցադրուած փաղղոսը Վ.Գ.ի բանաստեղծութեան ցուցադրած անպատկերութեան ճիշդ հակառակ աղբիւրէն կու գայ։ Կու գայ այրական ցուցադրամոլութենէն։ Որ միշտ՝ ինք­նա­ցուցադրամոլութիւն մըն է, եւ ուրեմն կրկին ու կրկին՝ ինքնասահմանումի ամենէն անամօթ եւ սովորական ձեւն է։ Եւ ինչպէս գիտենք հիմա քիչ մը աւելի քան թէ սկիզ­բը գիտէինք, Փաղղոսը գաղտնի կորիզն է այրական ինքնասահմանումին, այրու­թեան իբրեւ ինքնասահմանում։ Եթէ այս ամբողջը ուզէի աւելի անմիջական (պա՞րզ) բառերով ըսել, ահա՛. պատկերին մէջ կինը փաղղոս մը ունի, մինչդեռ Վ.Գ.ի բանաս­տեղծութեան մէջ՝ կինը փաղղոս մըն է։ Արմատական տարբերութիւն մը կայ եր­կու­քին միջեւ։ Առաջինը այրական ամենապարզ ու ամենագռեհիկ ֆանթազմն է, ցնո­րամտութեան արդիւնքը։ Երկրորդը՝ յեղափոխիչ զաւեշտ մը, որ մէջտեղ կը բերուի Այլութեան աշխատանքով ու Յարասութեան բանեցումով, լեզուին մէջ։ Երկուքը միասին (այդ աշխատանքը եւ այդ բանեցումը) պիտի կոչեմ այլա-բանութիւն։

«Կէգիշեր»ը ամբողջութեամբ այս փաղղոս ըլլալու զաւեշտական թեմային վրայ հիմնուած է։ Կարդանք դանդաղ։ Էջը ունի ծնուցիչ սաղմ մը, որ «բարձրանալ» բայն է։ Ընթերցողը թերեւս յիշէ, որ ծառ-փաղղոսը, խեղճը, «չի կարող բարձրանալ – բոյը չի հասնի», քանի որ իր էութիւնը կանգնիլն է։ Չի կրնար փոխել իր էութիւնը։ Ծի­ծաղելիօրէն նոյն դիրքին մէջն է միշտ։ Հոս կարծես՝ հակառակը կ՚ըսուի, ինչ որ առ­նուազն՝ հասարակաց կարծիքին աւելի դիւրըմբռնելի է.

Ու բարձրանում են հմայուած ջրերը, ժիր առնանդամները,
քնաշրջիկները, շների դնչերը…
Վեր, աւելի վեր, քան աւազը, քան կինը, քան տանիքներն ու
կամուրջները, քան պանդոկներն ու գնացքները…
Բայց ես, ես չեմ կարող անգամ ձեռքերս բարձրացնել…
Բայց ես, ես չեմ կարող անգամ հայեացքս բարձրացնել…
Ես չեմ կարող խօսքը բարձրացնել խօսքից։

«Խօսքը բարձրացնել խօսքից»։ Արեւմտահայերէն՝ խօսքը խօսքէն վեր բարձրացնել։ Որ շատ կը նմանի «Ուժ տուր, որ բռնեմ ինքս իմ մազերից / ու իմ յատակից ինքս ինձ դուրս քաշեմ» պատկերին[xxv], որ արդէն իսկ՝ բարձրանալ մը արտայայտել կ՚ուզէր, եւ բարձրանալու շարժումին ամբողջ հակասականութիւնը։ Շատ բաներ կը բարձրա­նան, բայց կը բարձրանայ մանաւանդ ձայնը, ինքնակոչին ձայնը, իր բոլոր տեսակ­նե­րով, հրամայական, այրական, ձեւ տուող, սահմանող, մինչեւ իսկ՝ բանաստեղ­ծա­կան։ Բայց նոյն խօսքին մէջ՝ ուրիշ ձայն մը կը բարձրանայ, ինքն իր մազերէն քաշող դէպի վեր, երբեք չնշմարուած։ Կը խաթարէ ինքնակոչին բնականոն կոչումը, տիրապետութիւնը ինչպէս կ՚ըսեն, կը բարձրանայ աւելի վեր քան աշխարհի բոլոր գի­տութիւնները, սահ­մա­նումներն ու զբաղումները – քանի որ ամէն ինչ կոչուած ու անուանուած է այրա­կան կոչումին, ինքնակոչումին ընդմէջէն, ամէն ինչ՝ «աւազը, վարդը, մոխիրը, դրօշը, խօսքը, դրամափոխը, ողբերգութիւնը, ֆարսը, հայրս, մայրս, սպորտը, մաթեմատիկան, պատուիրանը, անէծքը…»։ Բայց այս անգամ՝ կը բարձ­րա­նայ անհուն եւ այլափոխիչ Այլութիւնը իր մէջ ծուարած, իր մէջ բանող ու բանեցնող, այսինքն պարզապէս՝ խան­գարող ու խաթարող։ Որովհետեւ Այլութիւնը խաթարողն է ըստ էութեան, այն՝ որմէ պէտք է վախնալ, խուսափիլ, «բորոտը», ոտքին զանգուլակ, որ կ՚ըսէ՝ «Հեռացէ՛ք, առողջ մանուկներ», որպէսզի չխաթարուիք, չվթարուիք, չխո­տանուիք, չորդնոտիք, չժահրո­տիք։ Խաթարիչ այլափոխում մը կը նկարագրուի այս­պէս ամբողջ պոէմին մէջ, ընկե­րա­յին կարգերու տակնուվրայութիւն մը։ Այլութիւնը բորոտի դեր կը խաղայ։ Կը խաթա­րէ ինքնակոչին եւ անոր մաքուր տրամա­բա­նու­թեան վրայ հիմնուած աշխարհը։

Ինչո՞ւ։ Ինչպէ՞ս։ Որովհետեւ ինքնասահման-ինքնակոչի աչքին՝ կինը իբրեւ Այլ դոն­դող է միայն, «ճապաղ դանդող», որուն ի՛նքը ձեւ պիտի տայ, ի՛նքը պիտի տայ սահ­ման­ներ, օրէնքներ։ «Բարձրանալ»ը ուրեմն այս ճապաղ դանդողէն վեր բարձրանալ է։ Զայն այլակերպել։ Բայց ինչպէ՞ս բարձրանալ, եթէ ամէն բարձրանալ (ձեւ տալ, սահ­մանել) հասկցուած է միշտ (եւ թերեւս ընդմիշտ) ինքնակոչի փաղղոսային տրա­մաբա­նութեան համաձայն։ Կարդա՛նք նորէն։ Աղջիկը ջուրին մէջն է, վարդաջուրին։ Աղջիկ­ներուն տարրն է վարդաջուրը։

Վարշամակս քամին պոկեց, սանդալներս ջուրը տարաւ, գլխաբաց ու ոտաբոպիկ, եւ խոտերին թաւալուեցի, անտառահարսներն ինձ հաւանեցին, դէմքս գգուեցին, պորտս լիզեցին, իրենց նուրբիկ ստինքները ստինքներիս մեղմ հպեցին, ազդրերն իրենց ազդրերիս մէջ խճճեցին, տամուկ լեզուով խուտուտեցին, նուաղեցրին, ճապաղ դոնդող՝ ես խոտերին լղոզուեցի…

Աղջիկը հոս կ՚ընդունի իր աղջիկութիւնը, կը խաղայ անոր հետ, սեռային խաղեր, ինչո՞ւ չէ։ Այնքան ատեն որ ուրիշ բան չկայ ընելիք։ Ինչպէ՞ս խորհիլ ճապաղ դոն­դողէ զատ ուրիշ բան ըլլալու մասին։ Բայց երբ կարգը կու գայ խօսքի մարզին մէջ մտնելու, խօսքը խօսքից դուրս բերելու, յանկարծ պատկերը կը փոխուի.

մէկ էլ տեսայ՝ պատմելու բան ունեմ արդէն, ձիգ ձգուեցի,
ցողունաւոր օրօրուեցի – ահա հիմա ես ասողիկ եղէգ դար…

Ցողուն, եղէգ, այսինքն՝ շիտակ, կանգնած, եւ ոչ թէ ճապաղ դոնդող այլեւս։ Փորձ մըն էր շտկուելու, որ կը մնայ փորձ։ Աղջիկը ինչպէ՞ս կրնայ որդեգրել ինքնակոչի փաղ­ղո­սային կեցուածքը, ինչպէ՞ս կրնայ նոյնանալ անոր հետ, դառնալ զայն։ «Դառնալ» բա­յը կը մնայ կէս, ինչպէս ինքը՝ կէս։

… շըխկ – լուսամուտի տակ մեր մառետին ապտակեցին, – “Այ, տուֆտա քած, դոլարը ո՞ւր ես կոխում”,– Պանը փչեց, ու էջերը խառնուեցին, ու ես էդպէս կենտաւրոս էլ մնացի – կէս եղէգ ու կէս Վիոլետ…

Հասկնալի՞ է արդեօք հիմա, թէ ինչո՛ւ հոս սկիզբը կ՚ըսէի թէ Վ.Գ.ի բանաստեղ­ծութեան մէջ կինը փաղղոսն է, եւ ո՛չ թէ զայն ունի։ Կին-փաղղոս, կէս եղէգ ու կէս Վիոլետ։ Կեն­տաւրոս, կէս-կէս, ճիւաղային, կէս մարդ, կէս ցուլ։ Եւ անշուշտ կ՚ա­ւելցնէ՝ «Եղէ­գե­րէն լաւ չգիտեմ»։ Այսինքն՝ ինքնակոչին լեզուն։ Ինքնակոչին փաղ­ղո­սային տրամա­բա­նութիւնը։ Լաւ չի գիտեր, եւ այդ իսկ պատճառով՝ պիտի բար­ձրանայ վեր, շատ աւելի վեր։ Քանի որ սահմանուած չէ։ Սահմանուածը, ինչպէս գի­տենք, եւ նոյնիսկ եթէ ըլլայ ինքնասահման, չի կրնար բարձրանալ, աւելի բարձրանալ, բոյը չի հասնի։ Իր էութիւնը կանգնումն է։ Դատապարտուած է մնալու ընդմիշտ կանգուն, ծիծաղելի կանգնումով։ Անոր ընդմէջէն, գաղտնաբար, Այլին ձայնն է որ կը լսուի։ Առաջին անգամն է որ կը մտնենք Այլին անտառին մէջ։ Այլին ձայնն է, Այլին եղէգը, Այլը իբրեւ եղէգ, Այլը կը խօսի լեզու մը որ լաւ չի գիտեր։ Այլը իբրեւ եղէգ կը նշանակէ՝ եղէգը այլայլած, այլակերպ, խաթարուած։ Կրկին՝ յեղափոխիչ զաւեշտ, Այլութեան ու Յարասութեան բանեցումով։ Այլաբանութիւն մը։

Աւելի ընդունելի ձեւեր կան անկասկած ըսելու համար Վ.Գ.ի բանաստեղծական այ­լաբանու­թիւ­նը։ Իր բառերով օրինակ՝ «արտիստական ներկայութիւն», յատկանշումի փորձ մը, որ կ՚ըլլայ ոչ-բանաստեղծական ձեւով եւ ուրեմն կը յղէ անձին եւ ոչ թէ իր բանաստեղ­ծութեան։ Չենք կրնար գիտնալ այդ բառերուն նշանակութիւնը, եթէ չճանչնանք զայն, բացի եթէ այդ բառերով՝ կը նշէ ու կը մատնանշէ այրական բա­նե­ցումին ու բարձրա­ցու­մին դէմ՝ իր այլաբանութիւնը։ Կ՚ըսէ նաեւ՝ «իմ չարաճճի, չնախապաշարուած, ան­կոմպլեքս… ներկայութիւնը», եւ նոյն միտքը շարունակելով՝ «անհոգ, թեթեւամիտ կեց­ուածք, բուսական յիմարութիւն», ամբողջը ուղղուած կեղծ-տառապեալներու լրջու­թեան դէմ։ Եթէ արտա-բանաստեղծական յայտարարու­թիւն­ները արժէք մը ունին, ասոնք կը նշեն աշխարհիկ էութիւն մը, որ թարգմանութիւնն է եղէգ-կնոջ զաւեշտա­կան, այլափոխիչ ներկայութեան։

Այլաբանութիւնը Այլութեան յայտնութիւնն է, որ կը պատահի Վ.Գ.ի բանաստեղծու­թեան մէջ սեռերու խախտումով, յարասութեամբ ու ծաղրանմանութեամբ, թաքուն կամ բացայայտ քմծիծաղով, որպէսզի յառաջանայ ընդհանուր խոտորումը ինքնա­կո­չումի փաղղոսային տրամաբանութեան։ Այլաբանութիւնը կը բանի փաղղոսա­բա­նու­թեան դէմ։ Ո՛չ թէ ուղղակի հակադրուելով անոր, խաղացնելով ուժ ուժի դէմ, պա­հանջելով հաւասարութիւն, ինչ որ պիտի ըլլար կիներու պայքարին փաղղոսային երե­սակին որ­դե­գրումը, որ ոչի՛նչ կը յեղափոխէ, քանի որ զուտ կրկնութիւն է։ Ուր­եմն ո՛չ թէ ուժ ուժի դէմ, այլ ներքնապէս այլանդակելով ինքնակոչական փաղ­ղո­սաբանութիւնը։ Այ­լանդակումը (բորոտութիւն, ժահր) կ՚երեւցնէ, կ՚երերցնէ, Փաղ­ղոսը ծպտուած ու կնո­ջական։

Այս նիւթին մասին խօսելու ատեն, Լոս Անճելըսի դասախօսութեանս ընթացքին, երբ կար­դացի «Կէսգիշեր» բանաստեղծութեան վերջին տողերը, ճապաղ դոնդողէն վեր բար­ձրացող լիալուսնին մասին, որուն կողքին նաեւ «շրխկ կը բարձրանայ ժիր առն­ան­դամս», պէտք ունելցայ աւելցնելու իմ բերնովս՝ «Ի՛րը», որպէսզի լաւ լսուի այդ «ս»ն։ Կա՛մ աւելորդ էր, կա՛մ ալ անտեղի։ Որովհետեւ ամբողջ հարցը հոս՝ «ս»ին անո­րոշելիութիւնն է. ստացակա՞ն թէ ցուցակա՞ն յօդ։ «Ի՞մս», թէ «Ես իբրեւ…»։ Վերը հրամցուած ընթերցումը կը միտէր բացատրելու, թէ առնուազն՝ անհրաժեշտ է նկա­տի առնել «ես իբրեւ»ը։ Ի հարկէ՝ պէտք է հասկցած ըլլալ փաղղոսաբանութեան դէմ գոր­ծող ամբողջ այլաբանական գործողութիւնը, Այլին աշխատանքը, հասկնալու հա­մար տարբերութիւնը հոս՝ ստացականին ու ցուցականին միջեւ։ Այլին «ս»ն է որ կը գրուի այստեղ, եւ ինչպէս գիտենք՝ Այլը չի կրնար ունենալ սեփականութիւն, քանի որ չունի օրինաւոր սահմանում (ինքնասահմանում)։ Նոյնանալով, ծպտուելով, կիսուե­լով ու զոյգ դառնալով է, որ կը բարձրանայ։ Իբրեւ կին-եղէգ, իբրեւ շղարշուած փաղղոս։ Այլաբանութեան այլանդակումը կ՚աշխատի այսպէս փաղղոսաբանութեան մէջէն, խոտորելով անոր ինքնահաստատ տուեալները։ Ո՛չ թէ անոր հակադրուելով ու զայն կրկնօրինակելով կնոջական ստորագրութեամբ։ Խոտորումը կոմպլեքս, բարդ ընթացք մըն է, զոր կրնան յառաջ տանիլ միայն անկոմպլեքս, անբարդոյթ արարածք։

7

Գրախոսակա՞ն, ուսումնասիրութի՞ւն, ընթերցո՞ւմ։ Կարծէք՝ պէտք ունիմ դառնա­լու կատարուածին վրայ։ Անկասկած՝ գրախօսական մը չէր։ Խօսողը հոս (ինչպէս միշտ) իր դէմքն է, որ կը փնտռէր, իր դէմքերէն մէկը։ Ունէր ուրեմն բան սորվելիք, ինչպէս փնտռե­լիք ու փիրկելիք։ Սորվելիք ուրիշէն, փնտռելիք ինքն իրմէ։ Ուսումնասիրողը ոչի՛նչ գիտէ առաջուընէ։ Չունի ո՛չ մէկ դէմք, ո՛չ մէկ դրոյթ, ո՛չ մէկ մեթոտ, ոչի՛նչ յառաջագունէ, ոչի՛նչ զոր պիտի ուզէր փաստել։ Ո՛չ մէկ ուղենիշ։ Ունի միայն սորվե­լիք։ Անտառը ուրիշին, սաղարթախիտ ու թանձրացեալ։ Ու այդ անտառին մէջ իբրեւ փրկութեան արահետներ՝ ստիպուած է ճամբաներ բանալու ինքն իր հաշուոյն։

Յայտնութիւն մը եղաւ այլաբանութիւնը։ Բայց հիմա որ վերջացուցի, հարց կու տամ ես ինծի. ինչո՞ւ ոչ գրախօսական մը։ Անշուշտ տարբերութիւնը այն է, որ գրախօսը բան չի փնտռեր, քանի որ կը զեկուցէ ու երբեմն ալ՝ կը դատէ։ Իր դէմքը չի կորսն­ցներ գոր­ծո­ղութեան մէջ։ Կորսնցնելու վտանգին չ՚ենթարկեր զայն երբեք։ Բայց կը կրկնեմ՝ հի­մա որ վերջացուցի, կը դնեմ տարօրինակ հարց մը, որ առաջին անգամ կու գայ գրչիս տակ։ Արժէքի հարց մը։ Վստահութեան պակասէս է։ Առաջին անգամն է, որ ինքզինքիս չեմ վստահիր։ Վերջացած, կատարուած, փակուած գործի մը առջեւ չեմ։ Առաջին ան­գա­մն է նաեւ կեանքիս մէջ՝ որ այդ տպաւորութիւնը կը կրեմ։ Ուրիշ շատ մը պարագա­ներու, իմ ժամանակակիցներուս բանաստեղծական գործին դէմ յանդիման դրուած, ու մանաւանդ երբ խորունկ ընտանութիւն մը կար ի՛մ ու այդ գործին միջեւ, այն տպաւո­րութիւնն ունեցած եմ, թէ գիտե՛մ դէպի ուր կ՚ընթանայ այդ գործը։ Երբեմն գիտեմ անոր ամէն մէկ մասնիկը, ներկայ ու գալիք։ Գրեթէ միշտ այդ գործը կը դադրի զիս հե­տաքրքրելէ, երբ հասկցած եմ, թէ ինչպէ՛ս կը բանի, թէ ի՛նչ կը հետապնդէ։ Կարծես ես իմ ձեռքովս վերստեղծած ըլլամ գործի մը ներքին օրէնքը, որ երբեմն նաեւ՝ անոր լինե­լութեան օրէնքն ալ է, եւ ճանչնալով մէկ հատ­ուածը՝ գիտնամ անոր լման ընթացքը, մինչեւ ծայրը։ Ատկէ անդին, կը խոստովանիմ, անկարելի է ինծի այդ բանաստեղծէն տող մը իսկ կարդալ, ո՛ւր մնաց վերլուծել։ Ճիշդ է որ բանաստեղծներն ալ իրենց կար­գին՝ կը ծերանան, ու յաճախ կը մոռնան թէ իրենց արուեստին առաջին հրամայականը նորոգուիլն է։ Բայց ծերանալէն անկախ՝ նորոգուիլը շատ հազուադէպ է։ Նախա­գծուած ընթածիրը անվրէպ՝ կը տանի սպաս­ուած կէտին։

Վ.Գ.ի բանաստեղծութեան պարագային, առաջին անգամն է, ո՛չ մէկ գաղափար ու­նիմ, թէ դէպի ո՛ւր կ՚ընթանայ ան։ Հաւանաբար պատճառներէն մէկը այն է, որ «ու­րիշու­թիւն»ը հոս անյաղթահարելի է։ Բայց նաեւ որովհետեւ ինծի այնպէս կը թուի թէ նո՛ր կը սկսի այս բանաստեղծութիւնը։ Նոփ-նոր։

                                                                                               

---

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

[i] 1991ի երեւանեան հատորը լոյս տեսած էր «Նաիրի» հրատարակչատունէն։ Նոր հրատարակութիւնը «Այբ Բեն» վերտառութիւնը կը կրէ, փոխան հրատարակիչի, լատի­նա­տառ՝ I-Ben Printing։ Երկուքին ալ ուղղագրութիւնը անշուշտ՝ բարեփոխեալ աբեղեա­նա­կան։ Երեւոյթը կը նշեմ, որովհետեւ պիտի չդադրիմ ոճիր մը նկատելէ, ըսենք՝ ոգիին դէմ ոճիր մը, Սփիւռքի մէջ աբեղեանական ուղղագրութեամբ գիրք տպելը։ Ուսումնասի­րու­թեանս վեր­նա­գիրն է՝ «Հանդիպում»։ Ուղղագրութեան մասին ըսածս կը փաստէ դժբախ­տաբար, թէ հան­դի­պումը տակաւին տեղի չէ ունեցած։ Լոս Անճելըսը կը մնայ Երեւանի հեռաւոր մէկ ար­ուարձանը։ Որպէսզի հանդիպում մը դառնայ կարելի, կ՚ենթադրեմ որ մարդ պէտք է դուրս ելլէ իր արուարձանէն։

[ii] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատարակութիւն, էջ 42 եւ 76։

[iii] Հետեւեալները. «Ահա նորից» (էջ 17), եւ յետոյ՝ «Երկու խօսք աշնան, սեւ կրծկալի եւ մե­նակութեան մասին», «Ինքնակոչը», «Զգուշաւորութիւնը համալսարան ընդունուել կամե­ցողնե­րին», «Ձմեռնային զայրոյթ», «Կիրակի», «Քարկապ են ընկել», էջ 46էն 58։

[iv] Քաղաքը, ձեւաւորում՝ Իշխան Ճինպաշեան, Լոս Անճելըս, Մայիս 1998։

[v] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 49։

[vi] Տե՛ս Կոստան Զարեան, Անցորդը եւ իր ճամբան, Անթիլիաս, 1975, էջ 37։ Վահան Թոթովենց, Երկեր, հատոր 3, Երեւան, 1990, էջ 509։ Կ՚արժէ նաեւ մէջբերել այս առիթով Թոթովենցին գրածը Յակոբ Օշականի մասին. «Սա մի տաղան­դաւոր նովելիստ էր, բայց դժբախտաբար բացարձակապէս զուրկ արեւելեան Հայոց պոէզիայի ճաշակից եւ ըմբռ­նումից»։

[vii] Simone de Beauvoir, Le Deuxième Sexe, Gallimard, 1949 (նոր հրատ.՝ 1976), հատոր 1, էջ 17։ Ահաւասիկ հատուածը, աւելի ամբողջական. «Մարդկութիւնը [կամ՝ մարդկայ­նու­թիւնը, l’humanité] արական է եւ այր մարդը կինը կը սահմանէ ո՛չ թէ ըստ էութեան այլ՝ յարաբերաբար իրեն հետ. ինքնավար էակ մը չէ նկատուած։ Ուրիշ բան չէ եթէ ոչ՝ ինչ որ այր մարդը կ՚որոշէ որ է, օրինակ զայն կը կոչեն “le sexe”, ըսել ուզելով որ այրի աչքին՝ կ՚երեւի որպէս սեռայնացած էակ։ Այդ մարդուն համար՝ սեռ է, ուրեմն սեռ է բացարձակապէս։ Կ՚որոշադրուի եւ կը տարբերակուի այր մարդուն համաձայն, եւ ոչ թէ այր մարդը՝ իրեն համաձայն։ Անէականն է, էականին դէմ յանդիման։ Այր մարդը Ինքնակայ Ենթական է, Բացարձակը. կինը Այլն է»։

[viii] Տե՛ս Մեհեան, թիւ 2, Պոլիս, Փետրուար 1914, էջ 18. «Յիսուսը իսկական ստեղ­ծա­գործի եւ ինքնաստեղծի օրինակն է»։ Պէտք չէ մոռնալ, որ այս տողը կու գայ բացա­յայ­տ­օրէն հակա-սեմական հատուածի մը մէջ։ Կը ներկայացուի արիական Յիսուս մը («արիա­կան իտէալը առաջին երկնային ճառագայթը եղաւ որ լուսաւորեց իր անձը»)։ Այս ամ­բողջը ի՞նչ կապ ունի կնոջ մը գրականութեան հետ (չեմ ուզեր գործածել «ֆեմինիսթ գրա­կանութիւն» տարազը, քիչ մը ծիծաղելի պիտի ըլլար)։ Կապը դրուած է Զարեանին իսկ կողմէ։ Ինքը չէ՞ր ըսողը, որ կիները շինուած են խոհանոցին ծառայելու համար։ Պէտք է կրէ իր ըսածին հետեւանքները։ Բայց հոս աւելի հետաքրքրական է յիշեցնել Մեհեանի նոյն յօդուածին մէջ գրուածը. «Սեմականը երբեք իտէալ չունի… Սեմականը անհունը չի ճանչնար…։ Սեմական ցեղը ստորադաս ցեղ մըն է. ան կանացի է եւ նիւթապաշտ…։ Սեմա­կանը թռիչք չունի, ստեղ­ծագործութենէն հեռու, անհանճար ցեղ մըն է…։ Ան գիտէ օրի­նա­կել…։ Յիսուսը հա­կա­հրեան է»։ Ամբողջ «փաղղոսաբանութեան» մը եւ ուրեմն՝ «փաղղո­սատիրութեան» մը տար­րերը կան հոս, որ յատուկ չեն անշուշտ Զարեանին։ Դարասկիզբի ամբողջ Եւրոպան նոյն ծանծա­ղամտութիւններուն մէջ կը ճապաղէր։ Բայց տեղին էր յիշել երեւոյթը ուսումնասիրութեան մը մէջ, որ նիւթ ունի Այլին գաղտնի աշխատանքը։ Այս­ինքն՝ «այլաբանութիւն»ը փաղղոսա­բանութեան դէմ։

[ix] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 49։

[x] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 84։

[xi] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 77։

[xii] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 88։

[xiii] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 89։

[xiv] Բառը փոխ կ՚առնեմ Սէյրան Գիրգորեանի գրախօսականէն, Վ.Գ.ի առաջին գրքին նուիրուած, «Վիոլետ կամ ըմբոստի ճշմարտութիւնը (Դիմանկար)», տե՛ս Գարուն, Մարտ 1995։

[xv] Չեմ դներ, որովհետեւ ամբողջ կտորը եթէ զոհագործուող ինքնաստեղծի քրիս­տո­նէական թեմային յարասութիւնն է, այսինքն ուղղակի՝ parodie-ն, է՛ միեւնոյն ատեն Վա­րուժանի եւ Չարեցնի զոհագործական կտորներուն pastiche-ը։

[xvi] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 43։

[xvii] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 32-33։

[xviii] Ֆրանսացի Կոսինիի Asterix-ներու շարքին չեմ յիշեր ո՛ր մէկ ալպոմին մէջ կար այդպիսի անտանելի տղայ մը, որ նոյն սպառնալիքով իր շրջապատը կը սարսափեցնէր։

[xix] Տե՛ս Վ.Գ.ի գիրքին մէջ «Տաղ անձնական»ը (էջ 28-29), որ կը վերջանայ սապէս. «Ասէք նրան՝ Վիոլետն ասաց. մնաս բարո՜վ, մնաս բարո՜վ»։ Թերեւս ժամանակը եկած է որ Վ.Գ. գրէ իր «Վիոլետ-Նամէ»ն։ Ու տեղն է հարց տալու, թէ ինչո՛ւ այսքան քիչ արտադրած է ան վերջին տարիներուն։ Հայաստանի պայմաննե՞րը։ Բայց Չարենցի ու ուրիշներու պայ­մանները, դարուս երկրորդ տասնամեակի վերջաւորութեան նուազ տաղտկալի չէին։ Կամ արդեօք արուարձանային պայմաննե՞րը, Երեւանէն մինչեւ Լոս Անճելըս։

[xx] Ժողովրդական երգերու ռիթմին ու ժողովրդական հէքիաթներու նիւթին գրեթէ տե­ւական յարասութիւնը կայ Վ.Գ. մօտ։ Օրինակ առնենք Քաղաքը հատորիկը։ Կա՛յ հոն Սա­սուն­ցի Դաւիթի ներկայութիւնը։ Խորթ մօր պատմութիւնը, որ կ՚ուզէ իր տղաքը մոլո­րե­ց­նել, անտառին, գրադարանին կամ քաղաքին մէջ։ Արիանային եւ Մինոտաւրոսին պատ­մութիւնը (գիրքերու լաբիւրինթոսէն դուրս ելլել)։ Հէքիաթային տրամախօսութեան կրկնու­թիւնը (Երե­­ւի քաղաքը մեծ էր։ — ինչ մեծ…։ Երեւի սիրեկանները քիչ են…)։ Ճեր­մակ ամրոցում ճեր­մակ աղջիկը։ Պոմպէի եւ Վեզուվիոյ պատմութիւնը, ըսելու համար քա­ղաքին պատա­հած աղէտը։ «Ախջի Վիոլետ»ին ուղղուած խօսքերը, «չըլնեմ-չիմա­նամ»ներու շարքը, երեք Պարկաներու (հրովմէացի Parcae-ներու) պատկերը։ Տողեր ինչ­պէս «ուշացայ, ձէնիդ չհա­սայ / ծուլացայ, վայիդ չհասայ»։ «Կէսգիշեր»ի Մոխրիկը (Ես եօթը տարի չեմ խօսել ու չեմ ծիծաղել…)։ Եւ հոս թուածներս՝ դեռ բացայայտ, սիւժետային յարասութեան օրինակներ են։ Կայ նաեւ ժողովրդական երգերու ու պատումներու ամբողջ բառապաշարին ու կառոյց­նե­րուն գործածութիւնը, բաւական տպաւորիչ։ Կրկնու­թիւն­նե­րու շարքերը, երգերուն մէջ գոր­ծադրուած շուտասելուկներու կիրառութիւնը (Նա քեզ եօթ­տակ կալմէջ կ՚անի, սեւով-սու­գով, չարով-շառով, սառով-սարսափով, բժժանքով ու հմա­յան­քով, շուտասելուկ-կա­խար­դան­քով, աչքակապուկ, ձեռնախփուկ, գլուխկոտրուկ ցոլցո­լան­քով կը դարպասի…)։ Ժողո­վր­դա­կան ձեւերու լման քաթալոկ մը կարելի է ստեղծել այս ձեւով։ «Ընտանութեան» բաժինն է այս մէկը։ Լսուածին վրայ խաղալու իւրայատկութիւնը, որմէ զերծ է «օտարութեան» բա­նաս­­տեղ­ծութիւնը։ Եւ ամբողջովին զերծ՝ արեւմտահայ աւանդութիւնը։ Ժողովրդա­կա­նին հանդէպ գուրգուրանքը կայ հոս, եւ միեւնոյն ատեն յարասութեան ուժով՝ զայն այլ տեղ փո­խադրելու արարքը։ Քաղաքըին մէջ զարմանալի կերպով՝ յարասութիւնն է որ կը յա­ռա­ջացնէ յուզումը պատահած ողբերգութեան դիմաց։ Բայց յստակ է նաեւ, որ աղէտը (որուն մասին կը խօսի ծայրէ ծայր այս «աղէտագուժ բանաստեղծութիւնը», տե՛ս էջ 9) ժողո­վր­դա­կանին կորուստն է, լսուած-աւանդուած խօս­քին վերջաւորութիւնը։ Վ.Գ.ի մօտ՝ յարա­սու­թիւ­նը գրո­ղական քաղաքականութիւն է, այո՛, բայց բազմիմաստ ու բազմանպատակ քաղա­քա­կա­նու­թիւն։

[xxi] «Փաղղոսային» բառը թող ընդունուի որպէս նորաբանութիւն։ Բայց անգլերէն ու ֆրան­սերէն՝ բառը կայ ինչպէս յղացքը՝ phallic, phallique։

[Այսօր, 2021ի Հոկտեմբերին, ուրեմն 23 տարի ետքը երբ ծայրէն կը կարդամ այս աշխատանքը, կ՚անդրադառնամ որ 1998ին պէտքը զգացեր եմ «փաղղոսային» բառը ձեւով մը արդարացնելու, եւրոպական լե­զու­ներուն յղելով ընթերցողը, հակառակ անոր որ Վ.Գ.ի գրածներուն մէջ՝ փաղղոսի զա­ւեշտական ցուցադրումը բաւարար պիտի ըլլար ո՛չ միայն արդարացնելու, այլեւ օրինա­կանացնելու համար բառին գործածութիւնը։

Նոյնն է պարա­գան «փաղղոսա­բա­նու­թիւն» բա­ռին, որուն մէջ անշուշտ կարելի է լսել Ժակ Դերիդայի phal­lo­gocentrisme-ի արձագանգը (զայն ծայրէն մտածելու անհրաժեշ­տու­թեամբ հանդերձ)։ Այդ բառը ստեղծելով՝ Դերիդա կ՚ուզէր լեզուին մէջ արձանագրել մտե­րիմ առչնութիւնը, կամ ըսենք՝ փոխկապակցութիւնը, մէկ կող­մէ՝ կինը սոտրադասող ու անվերադարձ կերպոով այլացնող փաղղոսատիրութեան եւ միւս կողմէ՝ փիլիսոփայական մտածողութեան կողմէ սկզբ­նա­կան ժամանակներէն ի վեր բա­նականին ընծայուած առանձ­նա­շնորհումին։ Եւ ուր­եմն Դերի­դայի լման աշխատանքը կարելի է կար­դալ որպէս խորհր­դածութիւն մը «սե­ռա­յին տար­բե­րութեան» շուրջ, եւ որպէս փաղ­ղոսա­բանութիւնը զանցելու նպատակով փոր­ձուած ռազմա­վա­րու­թիւններու տեւական փնտռտուք մը։ Այդ խորհր­դա­ծու­թիւնը եւ այդ փնտռ­տուքը անշուշտ ուշադրութիւնը գրա­ւած են Ֆրանսայի եւ Միացեալ Նա­հանգներու ֆե­մի­նիստ մտաւորական կիներուն, որոնք տար­բեր առիթներով երկխօ­սութիւն մը զարգա­ցուցած են Դերիդային հետ, երբեմն՝ լռե­լեայն, յաճախ՝ բացայայտ։ Ահաւասիկ քանի մը արագ յղումներ. ա) Jacques Derrida, «Gesch­lecht I: Sexual Difference, Ontological Diffe­rence» [Սե­ռային տարբերութիւն, էաբա­նական տարբերութիւն], Psyche, Inventions of the Other, Vo­lume II, Stanford University Press, 2008 (ֆրանսերէն բնագիրը լոյս տեսած էր հանդէսի մէջ 1983ին, գիրքով՝ 1987ին), որուն պէտք է աւելցնել անշուշտ նոյն Geschlecht վեր­տա­ռու­թիւնը կրող միւս գրութիւնները, ընդ­ամէնը չորս հատ (թիւ 3ը անտիպ մնացած էր ու երեւան եկած է 2018ին միայն), բ) Jacques Derrida and Chris­tie V. McDonald, “Choreo­graphies (interview)”, Diacritics, 12 (2), Summer 1982, John Hopkins University Press (որուն ֆրանսերէն տարբերակը հրատարակուեցաւ աւելի ուշ, Jacques Derrida, Points de suspension հատորին մէջ (Éditions Galilée, 1992, էջ 95-115), գ) Hélène Cixoux and Cathe­rine Clément, The Newly Born Woman [Նոր ծնած կինը], translation by Betsy Wing, in­tro­duction by Sandra M. Gilbert, Univ. of Minnesota Press, 1988 (որուն ֆրանսերէն բնագիրը լոյս տեսած էր 1975ին, La Jeune Née վերնագիրով, որպէս écriture féminine-ի («իգական գրա­ռու­թեան») կիրառումին եւ մտածումին նուիրուած խմբակին արտադրութիւնը)։ դ) Hélène Cixous. “The Laugh of the Me­dusa” [Մետուսային ծիծաղը] (New French Feminisms հատորին մէջ, Schocken, 1981), որուն ֆրանսերէնը նոյն­պէս 1975ին լոյս տեսած էր, L’Arc հանդէսի Սիմոն դը Բովուարին նուիրուած թիւին մէջ։ Ան­շուշտ Դերիդայէն անկախ՝ հարցը «իգական գրա­ռութիւն» հասկա­ցու­թեան սահ­մա­նումն ու տարո­ղու­­թիւնն է. այդ մասին տե՛ս ի միջի այլոց Merete Stistrup Jen­sen, «La notion de nature dans les théories de l'”écriture féminine”» [Բնութեան հաս­կացութիւնը “իգական գրառութեան” տե­սու­թիւն­ներուն մէջ], Clio, 11, 2000 (վերա­տպուած Cahiers Mas­cu­lin / Féminin-ի առաջին հատորին մէջ, Univ. de Lyon, 2001), որ կը խնդրականացնէ (ու ամէն պարագայի՝ կը պատմականացնէ) «իգական գրա­ռու­թեան» գաղափարը։

[xxii] Հետաքրքրական է դիտել, որ այդ երեկոյին մասին ձեռքիս տակ եղած զե­կոյց­ները կը ներկայանան մէկը՝ «Հոգեւոր» պիտակին տակ, միւսը՝ «Մշակութային», երրորդը աւելի զուսպ՝ «Հանդիպում»։ Արդեօք թի՞ւր կ՚ըմբռնեմ հայաստանեան հայերէնի նրբու­թիւն­ները։ Բայց իմ աչքիս՝ Վ.Գ.ի գործին առաջ բերած զաւեշտին մաս կը կազմէ «հո­գե­ւոր» բառին գործածութիւնը իր պարագային, մանաւանդ երբ կ՚ըսուի թէ «Վիոլետը մար­մին էր հագ­ցնում հոգեւորին»։ Ո՞ւր ծուարած է «հոգեւոր»ը եւ ի՞նչ ունի պարտկելիք, եթէ պէտք է անոր «մարմին» հագցնել, ի հարկէ՝ իգական մարմին։ Փաղ­ղո­սային զաւեշտին շարունակութիւնը։ Ահաւասիկ յղումները. Լիլի Մատոյեան, «Վաղուայ եր­կինքը իմ թռիչքի համար է…», Հա­յաս­տանի հանրապետութիւն, 2 Օգոստոս 1996. Շանթ Մկրտչեան, «Ես զիլ գործ եմ գրել, էդ­պէ՛ս…», Հայք, 30 Յուլիս 1996. Ժաննա Ալեքսանեան, «Ես պրոֆեսիոնալ գրող չեմ», Լրագիր, 30 Յուլիս 1996։

[xxiii] Վերոյիշեալ յօդուածին մէջ, Սէյրան Գրիգորեան Ուիթմանի ազդեցութիւնը (կամ գոնէ անկէ թելադրուած, զայն յիշեցնող արարք մը) կը տեսնէ Վ.Գ.ի երկարաձիգ, հսկա­յական ու անյարիր ցանկերուն, քաթալոկներուն մէջ։

[xxiv] Գրական թերթ, յաւելուած, Նոեմբեր 1995։

[xxv] Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում, նոր հրատ., էջ 27։