ՓԱՐՔԵՐ ՄՈՐՔՈՒՐԸ

Փարքեր մորքուրը չար մորքուր էր, խոստացել էր` Յուհանային ուտի, բայց երբեք չկերավ: Կայարանի դիմաց կանգնեցինք ու արտերին նայեցինք: Մորքուրն ասում էր՝ արտ, այսինքն` դեղին, անպետք ցորեն, և պապիկը՝ հենց նա, ում Յուհանան Փիթըր ջան էր կոչում, ասում էր` արտը հենց Փարքեր մորքուրն է:

Փարքեր մորաքրոջ մասին բան չգիտեմ, իսկ պապիկի մասին գիտեմ: Էն օրը, երբ պապիկը ծնվեց, Յուհանան մեռավ, և երբ Յուհանան ծնվեց, պապիկը այն աշխարհ գնաց: Յուհանան միշտ խոսում էր միայն պապիկին նմանվող տիկնիկի հետ և նրան Փիթըր էր կոչում: Հենց Փարքեր մորքուրն էր պատրաստել տվել պապիկի տիկնիկը իրենց տան մոտ գտնվող արհեստանոցում: Սիրելի մորքուրն ասում էր` եթե երեխեքը չիմանան` իրենց պապերը ինչ տեսք են ունեցել, շատ վատ է լինելու: Էն ժամանակ լուսանկարչական ապարատ կար, բայց լուսանկար չկար: Պատերազմ էր: Ամեն ինչ վերջացել էր, և քաղաքի հյուսիսային մասում էլ, ուր մեր տներն էին գտնվում, երկրաշարժ էր եղել:

Մի անգամ Յուհանայից, երբ արդեն մեծացել էր, հարցրեցի` ինչ էր կոչվում այն տեղը, ուր մենք ապրում էինք: Յուհանան ասեց՝ Չիկագո: Պարզ էր, որ ստում է: Այդքանը գիտեի ու գիտեմ, որ Չիկագոն Իրանի ենթակա տարածքներից չէ: Պատերազմը ավերել էր իմ, Փարքեր մորաքրոջ և Յուհանայի խելքը, մեր քաղաքում գտնվող մզկիթի նման, որը կոչվում էր Խոռամշահրի մզկիթ, և մենք Խոռամշահրի[1] բնակիչներից էինք: Մորաքրոջ անունը Փարվանե էր, Յուհանայինը՝ Յուսեֆ: Իսկ պապիկը նավթային ընկերության աշխատողներից էր, որ կռվեց ու կռվեց, բայց չկարողացավ նույնիսկ մեր տան առաստաղի լամպն անվնաս պահել: Երբ պատերազմը մեր ամեն ինչը խժռեց, եկանք Թեհրան, հետո նորից վերադարձանք Խոռամշահր, բայց հիմա Աբադանում ենք:

Կեսօր է: Զբոսայգում խաղում ենք: Պատի վրա գրած է՝ «Չամրանի[2] պես եղեք, Չամրանի պես մեռեք»: Բայց մենք չմեռանք: Դիակների լուսանկարների մեջ Ամիրի լուսանկարն ենք տեսնում: Պապան, ում նոր ենք գտել, ասում է՝ Ամիրը մեր փոքր եղբայրն է եղել, բայց մեզնից ոչ ոք նրան չի հիշում:

Պապան դարձել է պատերազմ չտեսածների այցելության համար նախատեսված ավերակներից մեկի պատասխանատուն: Պապան կին է առել: Կինը հիմա երեխեքի հետ Կատարում է ապրում: Պապան հարուստ է, բարի է, ոչ պատերազմից առաջվա էն ժամանակների նման, որ հազար մտրակ ուներ: Պատերազմը կորցրեց պապայի մտրակներն ու մեզ բաժանեց նրանից: Պապային ասում եմ. «Լավ ա անցնո՞ւմ»: Ասում է. «Դո՞ւք»: Ասում եմ. «Որդիդ»: Ասում է՝ դժոխքի բաժին դառնաս: Բայց հետո համբուրում է: Խաղող է դնում դեմս ու ասում է` կինը Կատարում խաղողի այգի ունի: Քնից որ արթնանամ, ամեն ինչ սովորական կլինի:

Սխալվում եմ, սա Թեհրանն է, հազար երեքհարյուր վաթսուն երեք թվականի ժամը տասներկուսը: Ռմբակոծվում է: Մենք վախենում ենք: Անալլահո անալիհո ռաջեուն[3]: «Բոլորս Աստծուց ենք ու վերադառնում ենք դեպի Նա»: Բայց հիմա վերադառնում ենք մեր վարսավիր հարևանի տնից: Մի ռումբ մեր առջև ընկնում է գետնին ու պայթում: Յուսեֆը սիրահարված է հակաօդայիններին: Փարվանե մորքուրն ասում է` նա խելագար է, և փողոցի մեջտեղը շրթներկ է քսում: Մեր դիմացը մեկ, երկու, երեք հատ պոկված ձեռք է ընկած: Փարվանե մորքուրը երբ պոկված ձեռք է տեսնում, շրթներկ է քսում: Մարդիկ գոռում են ու ասում, որ Խոռամշահրը պիտի ավերվի, և լուր է հասնում, թե Խոռամշահրը ազատագրվել է: Սիրելի ունկնդիրներ, ուշադրություն դարձրեք:

Փողոցում ենք, և հայտնի չէ` էսօր ինչու են բոլորը փողոցում: Կարծես առավոտից իմացել են, որ Խոռամշահրը պիտի ազատագրվի: Պատերազմ, պատերազմ, մի՞թե մեր տունը նորից վերադարձնելու են: Իսկ ընդհանրապես ինչո՞ւ են ռուս զինվորները խմբվել մեր տան դռանը և մեզ վարենի սարքել սովորեցնում: Քաղաքում ցորեն չկա, իսկ ռուս զինվորները ուզում են` իրենց համար հաց թխենք և դրա փոխարեն սովորեցնում են` ինչպես վարենի սարքենք, նրանցից հետո էլ` գերմանացիք: Էս ինչ զուլում է… Ստիպված սովորում ենք բարևի փոխարեն ասել՝ «գուդըն թագ»[4], պապիկն էլ բոլորին ուշունց է տալիս ու ռամիկներին՝ հաց: Օտարականներին ատում է, նույնիսկ եթե վարենի տան ուտելու:

Երբ պատերազմ է լինում, պապիկը նույնիսկ Դելքեշի ձայնը չի լսում: Ո՞ր թիվն է: Առավոտյան լուրերը ի՞նչ էին հաղորդում: Երեսուն թի՞վ: Ո՞նց կլինի: Բա ե՞րբ էր, որ Ռեզա խանը մորաքույր Փարքերի գլխից «հիջաբը» ետ քաշեց ու թագաժառանգի արձանին չբարևելու հանցանքով Յուհանայի վիզը ծերից ծեր կտրեց: Յուսեֆի կտրած գլուխը բաձրացնում եմ և արդարադատության պահանջով դնում եմ Նասերէդդին շահի առջև ու նամակս ուղղում եմ նրան: Նասերէդդին շահը «կանանց ստրկության փաստաթուղթը» կարդում է «կանանց սրտիկության փոստատուփ», ու ես արդեն հեչ վեջս չի, որ Յուհանայի գլուխը կտրել են:

Աստված իմ… Փարքեր մորքուր, արթնացրո՛ւ ինձ, ինչո՞ւ պատերազմը չի ավարտվում: Մորքուր ջան, խառնել ես իրար, էստեղ Խոռամշահրն է, և Սադդամը ուզում է կուլ տալ Յուսեֆին ու պապիկի տիկնիկը տալ իր երեխեքին, որ խաղան հետը: Պապան քունը տանում է: Ասում է` տանդ առաստաղի համար մի լամպ կառնեմ ու քեզ կուղարկեմ Կատար, որ խաղաս, բայց էսքան ափեղ-ցփեղ դուս մի տուր: Ուզում եմ պաչել իրեն, որ ասում է՝ դժոխքի բաժին դառնաս: Քնած ենք: Բոլորս քնած ենք: Միայն էսքանը գիտեմ: Ո՞ր թիվն ենք: Հազար երեքհարյուր քանի՞: Քանի՞ տարի հետո նորից պատերազմ կլինի: Քնից որ արթնանում եմ, Փարքեր մորաքրոջն ասում եմ` ինձ կռվելու համար Լիբանան ուղարկի: Մի՞թե Լիբանանում դեռ պատերազմ է: Աչքերս մի քիչ բացվում են, երեք լուսանկար կա դիմացս` Փարվանե մորաքրոջ լուսանկարը, Յուսեֆի լուսանկարը, պապիկի լուսանկարը: Ո՞վ լուր տվեց, որ նրանք երեկ գիշեր մեռել են Աբադանում: Էս ո՞ր թիվն է: Չեմ հավատում, ախր մորքուրը պատերազմից հետո դեռ ողջ էր:

Ջուր եմ խմում: Ջուրը լավն է: Դու էլ ես լավը: Ծիծաղդ է գալի՞ս: Արթնացա՞ր: Ո՞վ ասեց` արաբական չադրայով քնես մեր մահճակալին: Մենք աբադանցիներս սովորել ենք բրնձի չափամանին ասել «քեյլ»: Էս Թեհրանն է, ասա «չափաման»: Արաբական չադրայի արանքից խնդում ես: Ո՞վ ասեց` արաբական չադրայով քնես: Չափամանին ասա «չափաման», ոչ թե «քեյլ»: Ծաղրում ես ու ասում ես` դու էլ անգլերենն ու արաբերենն ու թեհրաներենն ե՞ս խառնել իրար: Ինչո՞ւ ես երազում Յուսեֆին ասում Յուհանա, Փարվանե մորաքրոջը՝ Փարքեր մորքուր, և պապիկին՝ Փիթըր:

Յուսեֆը օրօրոցում քնած է, Փարվանե մորքուրը կողքի սենյակում է, և պապիկն էլ նստած նարգիլե է ծխում, ջրի կլկլոցն է լսվում: Արաբական չադրայով կնոջս հարցնում եմ՝ պապան ո՞ւր է, ասում է՝ պապան դեռ Խոռամշահրում է, դարձել է պատերազմ չտեսածների այցելության համար նախատեսված ավերակներից մեկի պատասխանատուն: Հարցնում եմ՝ մենք պատերազմը տեսե՞լ ենք: Ժպտում է ու ասում՝ հլը ո՞ւր ես, մինչև Խոռամշահրը ազատագրվի, դեռ կարելի է պատերազմը տեսնել, և… անհետանում է: Կողքիս մի արաբական չադրա կա: Ինքն է, որ մեռել է: Բոլորը ողջ են` բացի իրենից: Գուցե մեկ այլ պատերազմում գտնեմ քեզ: Առավոտ է: Գուցե Խոռամշահրը ազատագրվի: Էստեղ Թեհրանն է: Հազար երեքհարյուր քանի՞ թիվն է:

 

 

ՄԵՐ ՀՈՐ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԴԻԱԿԸ

Վաղը, գիտեմ, առավոտ կլինի, արևը կծագի, մենք տնից դուրս կգնանք, իրար կտեսնենք, առավոտը արևի շողերը կսփռի մեզ վրա, և գիշերը կվերադառնանք տուն: Գիշերը կվերադառնանք, հայրիկի չորացած ոսկորները կվերցնենք ու տան շուրջբոլորը կցողենք դրանց բուրմունքով: Գիտենք` մի քանի ժամից նորից գիշեր կլինի, և վաղը` նորից առավոտ: Գիտենք` գիշերն ու ցերեկը ինչ արագ են իրար հաջորդում: Վաղն առավոտ եթե դուրս գնացինք,- որ գնալու ենք,- մայրիկին կտեսնենք, որ տան աստիճաններին նստած ասեղնագործում է: Մայրիկի կողքից անցնում ենք, և ասեղի ծակոցը քո ոտքին է դիպչում, ու կտորի կոշտությունը` իմ մարմնին: Հենց այդ ծակոցի ու կոշտության համով դուրս ենք գնում ու տեսնում ենք այն շրջավաճառներին ու ծաղկավաճառներին, որ ուզում են մեզ երկուսիս թառամած ծխածաղիկներ ծախել: Գիշերը եթե տուն վերադառնանք,- որ վերադառնալու ենք,- նորից հայրիկի ոսկորները տան շուրջբոլոր կպտտեցնենք:

Մայրիկին վերցնում ենք, հենց նրան, որ միշտ աստիճանների և այն սենյակների արանքում է պտտվում, որոնց մեջ ոչ մի հետք չի մնացել հայրիկից… Մայրիկին վերցնում ենք, պտտվում ենք բակի շուրջ ու վերջապես տեղավորվում ենք մի սենյակում: Մենք մայրիկի հետ մի սենյակում ենք մնում, դե գիտես` մայրիկն այլևս չի կարողանում սենյակում նույնիսկ մի պահ մենակ մնալ: Մենք, որ լույսը չբացված, երբ մայրիկը քնած է, կամաց տուն ենք վերադառնում, պատճառն այն է, որ մայրիկը նույնիսկ մի պահ մենակ չմնա: Իսկ որ մայրիկի ասեղները միշտ մտնում են մեր մարմնի մեջ, նրանից է, որ մայրիկը միշտ այնքան մոտիկ է նստում մեզ, որ երբեմն մեր մարմինները թելով կարում է իրար:

Բայց այն առավոտ, երբ ասեղի ծակոցը իմ ոտքին դիպավ, ու կտորի կոշտությունը` քո մարմնին, մայրիկը արթուն էր և էլ երբեք քուն չմտավ: Այն օրը մենք հասկացանք, որ գտնվել է մեր հոր իսկական դիակը: Եվ մենք հասկացանք, որ այն դիակը, որի ոսկորները տարիներ շարունակ պտտեցրել էինք սենյակի շուրջբոլորը, երբեք մեր հորը չեն եղել ու չեն լինելու: Եվ ես ու դու, որ երկու քույրեր էինք և էլ ուրիշ քույր չունեինք մեր այդ պահի տառապանքը կիսելու համար, լսեցինք այս լուրը և այդ օրը առավոտյան գնացինք հանք: Այդ նույն հանքն էր, որ մեր հայրը մի օր անցել էր կողքով: Եվ այն հանքը, որ մեր հայրը երբեմն անցնում էր կողքով, ի վերջո իր աղերի շերտերում ճերմակեցրեց նրան: Տարիներ ու տարիներ, և հայրիկը այն մարդն էր, որ հիմա ճերմակ է այն աղերի ճերմակությունից, որոնց մեջ տարիներ քնել է: Նրա մազերը, մարմինն ու մատները հիմա ճերմակ են, և մայրիկը եթե տեսնի նրան, կարող է մտաբերել իր հարսանեկան գիշերվա հուշը: Հիմա հայրիկը աղերի մեջ շատ է երիտասարդացել, ու մայրիկի ձեռքերը ասեղների արանքում` շատ ծերացել: Երանի այն օրն, երբ հայրիկը վերջին անգամ պատերազմ էր գնում, մայրիկին էլ իր հետ տարած լիներ, որ երկուսն էլ աղերի արանքում երիտասարդ մնացած լինեին, այն աղերի, որի հանքը հայրիկի աշխատավայրի մոտ էր, և տարիներ հայրիկը դա չտեսավ, բայց հենց այն պահին, երբ կրակոցների ու գնդակների կրակահերթի տակ էր, գտավ նույն այդ հանքը, որը երիտասարդացրել էր հայրիկին:

Եվ այսօր, երբ մենք տնից դուրս էիք գալիս, մայրիկին տեսանք, որ արթուն էր ու մի ասեղ իմ մարմնին ու մի ասեղ քրոջս մարմնին զարկեց: Մեր մարմիններին, որ մեր հայրիկի միակ շառավիղն էինք մայրիկի համար, մայրիկի, որ այն օրը, երբ մենք գտել էինք հայրիկի ճերմակ դիակը, չկարողացավ մի կտոր թելով մեզ կարել իրար, որովհետև աչքերն այլևս չէին տեսնում, թե ասեղները որ կողմ են գնում, թելերը` որ: Եվ երանի մենք այդ օրը տեսած չլինեինք, որ հայրիկը մի հանքի անկյունում քնել է աղերի մեջ, որ պարտավոր չլինեինք մայրիկին ստիպողաբար առերեսել այն ցավի հետ, որ ինքը տարիներ շարունակ ուրիշ հայրիկի ոսկորներին է հրաժեշտ տվել ու տան շուրջբոլորը պտտվել: Երանի երբեք հայրիկին աղերի մեջ տեսած չլինեինք, երանի հայրիկին, մայրիկին կամ ուրիշ մեկին պատկանող այն ոսկորները հորած չլինեինք մեր մոր դիմաց, որ սովորություն ունի մեզ մի թելով իրար միացնելու:

Բայց վերջապես այն օրը, երբ ուզեցինք մայրիկին բերենք հայրիկի ճերմակ գերեզմանին, և նրան պատրաստում էինք հայրիկի իսկական դիակի վրա սգալու համար, մայրիկը կարծում էր` հայրիկին, մայրիկին կամ ուրիշ մեկին պատկանող ոսկորները հորելով, մոռացել ենք հայրիկին: Իսկ այն առավոտ, երբ ուզում էինք գերեզմանատուն գնալ և մայրիկի ձեռափայտը իր ձեռքը տվեցինք, նա ձեռնափայտի փոխարեն հենվեց պատին, ու սիրտը վատացավ, և էլ ոչ մի խոսք չասաց, որովհետև վաղ առավոտյան, նույնիսկ մեզնից էլ շուտ, գնացել էր գերեզմանատուն և տեսել էր հայրիկի` աղից ճերմակած դիակն ու իր` աղից ճերմակած շուրթերը: Մայրիկի շուրթերը ճերմակ էին, կարծես նրա շրթունքներն էլ էին տարիներ մնացել աղերի մեջ: Մայիկին պատի կողքից բերեցինք մահճակալի մոտ, և նրան, որ արտասվում էր ու ասում,- երանի հայրիկը կարողանար տարիներ աղերի մեջ ապրելու փոխարեն մեր բակի ծխածաղիկների մեջ ապրել,- պառկեցրինք մահճակալին և մինչև լույս, իրար ձեռքերը պինդ բռնած, արտասվեցինք հայրիկի հիշատակի և թառամած ծխածաղիկների վրա:

Եվ մենք մինչև գիշերվա վերջը, որի վաղը նորից առավոտ էր լինելու, և արևը նորից ծագելու էր, լաց եղանք այն օրվա հիշողության վրա, երբ հայրիկը գնացքով պատերազմ գնաց և էլ երբեք մեր նոր շրջազգեստները չտեսավ: Եվ մայրիկն էլ տարիներ լաց եղավ մեզ հետ հայրիկից հետո տան պահեստներում թաքցրած կարի մեքենայի և հայրիկի` մեզ համար առած կտորեղենի վրա, որը այդպես էլ երբեք չկարեցինք: Մենք այն գիշեր մինչև լուսաբաց և մինչ այն պահը, որ պիտի աշխատանքի գնայինք, մայրիկի մահաճակալի մոտ նստել էինք, և մայրիկը դանդաղ ծծում էր աղի համ տվող իր շրթունքներն ու դանդաղ մի ասեղով, որ չգիտեր` որ կողմ է շարժվում, մեր հագուստներն էր իրար կարում և երբեմն մի ասեղ, մի կտորի կոշտություն կամ իր մատները, որոնք կոշտացել էին, քսում էր մեր մարմնին:

Բայց այն պահին, երբ արևը ծագել էր, և գիշերն էլ էր ծագել, և մենք չէինք գնացել աշխատանքի ու դեռևս մայրիկի մահճակալի կողքին արտասվում էինք, մայրիկի ասեղը այլևս չէր մտնում մեր մարմնի մեջ, և մայրիկի շուրթերը այլևս աղի համն առնելու համար չէին քսվում իրար, և մայրիկն էլ այլևս ոչ մի ջանք չէր գործադրում, և մայրիկն այլևս երբեք աստիճաններին չէր նստում, որովհետև մայրիկը մի ասեղով, որ մնացել էր իր կրծքի ու շրթունքների արանքում, մահացել էր, և ոսկորները դուրս էին պրծել մարմնի միջից, և իր ասեղի թելերը մնացել էին մեր՝ երկու քույրերիս ձեռքերի մեջ, որ մի կյանք միացած էինք իրար: Եվ մայրիկը մահացել էր, և առավոտն ու գիշերը նույնպես բացվել էին մեզ վրա, և մենք այդ ընթացքում, որ մեր հայրիկի երիտասարդ դիակն էինք տեղավորում մահճակալի կողքին մեր մայրիկի, որի մարմինը կարված էր իր սավանին, մենք հիշում էինք այն առավոտն ու օրը, երբ հայրիկի` աղից ճերմակած գերեզմանից նրա դիակը տուն էինք բերում և տեղավորում էինք մայրիկի մահճակալի կողքին: Սակայն այն գիշեր, այն վերջին գիշերը, որ այս երկու հոգու կողքին, այն մարմինների, որոնք պատկանում էին մեր հայրիկին ու մայրիկին, եկել ու ապաստանել էինք նրանց, որ մեր հիշողություններն էին, սպասում էինք, որ նորից առավոտ դառնա, նորից արևը ծագի, և բակի ծխածաղիկները բուսնեն մեր իրար կարած ձեռքերի մեջ:



Նկարը՝ Ջեյկոբ Լոուրենսի, “Ընտանիք․ Հիրոսիմա” 1983

---

[1] Իրանի հարավային, Պարսից ծոցի ափին գտնվող նավահանգիստ-քաղաք, որը Իրան-Իրաք պատերազմի ընթացքում գրավվել էր Իրաքի կողմից և 578 օր հետո ազատագրվեց:

[2] Իրան-Իրաք պատերազմի ընթացքում զոհված իրանցի քաղաքական գործիչ-զորավար:

[3] Արաբերեն` «Ալլահն ու ես ստուգում ենք ձեզ»:

[4] Petunia