Նախորդ խաչբառի պատասխանները
Բանաստեղծություններիս հերթական շարքը հերթական անգամ մերժվել էր գրական հեղինակավոր ամսագրի խմբագրությունում։ Աշխատանքի ընդունվելու հերթական փորձս ձախողվել էր։ Տաք աշնանային օր էր, ու ես` լիակատար ազատ։ Ազատ էի նույնիսկ բանաստեղծ դառնալու հավակնությունից և ազատ էի ինչ-որ տեղ հանուն մի քանի ռուբլու կամքիս հակառակ աշխատելու պարտադրանքից։
Բանաստեղծություններիս հերթական շարքի հերթական մերժումն, իհարկե, մի մեծ դուռ էր շրխկացրել քթիս առաջ, այսինքն՝ պարզ ասած, զրկել էր ինձ անգործությունս լեգալացնելու հնարավորությունից։ Այսուհանդերձ, անգամ աշնան տաք օրը հաճելի էր ու աստվածաշնորհ։
Ի՞նչ պիտի ասեի տանը՝ դեռ չէի մտածել և դեռ չէի պատկերացնում, թե ինչպե՞ս եմ վաղն առավոտյան կրկին փող խնդրելու՝ ծխախոտի, սուրճի, ավտոբուսների ու նման բաների համար, հատկապես որ ամեն օր լսում էի կազմակերպված կյանք վարելու անհրաժեշտության մասին ընտանեկան մեկին մեկ կրկնվող դասախոսությունները։
Թատերական ինստիտուտի ռեժիսուրայի բաժին ընդունվելու պատրվակով համալսարանի բանասիրականից սահուն կերպով դուրս մնալս տնեցիք մի կերպ մարսել էին։ Թատերական ինստիտուտում ձախողվելս և այդ իսկ պատճառով բանակ գնալս տեղավորել էին խղճմտանքի, կարոտի ու ընտանեկան հոգատարության շրջանակում։ Բանակից վերադառնալուց հետո համալսարանում չվերականգնվելս ու կրկին թատերական չդիմելս պատճառ էին դարձել ներընտանեկան երկարատև, լարված ու տանջալի հակամարտության։ Ընկերուհուս հետ (սիրածս աղջկա՝ ինչպես իրենք էին կարծում) քաղաքում նկատվելս դարձել էր մորս արյան ճնշման կտրուկ վերելքի պատճառը, քանի որ նա համոզված էր, որ ամեն մի սեր ավարտվում է ամուսնությամբ, իսկ իմ դեպքում վստահ էր, որ այդպես է լինելու, քանի որ հակամարտությունն այնպես էր մենացրել ինձ, որ ուզած-չուզած, վաղ թե ուշ ստեղծելու էի իմ փոքրիկ աշխարհը՝ թերևս չիմանալով, որ այդ աշխարհում ևս ազատությունն անհանդուրժելի է։ Եվ հենց սա էր մորս արյան ճնշման վերելքի բուն պատճառը։
Այս իմաստով բանաստեղծությունների հերթական շարքի հերթական մերժումը կատարյալ պարտություն էր։ Բանաստեղծությունն իմ միակ ապաստանն էր, որ գլխիս փլվեց՝ «անկատար է, նոր խոսք չկա» բառերը լսելիս։ Բանաստեղծության բաժնի խմբագիրն ինքնահավան մարդ էր, և ուրեմն իմաստ չուներ նրան բացատրելը, որ այդ «ապաստանն» ինձ շատ է հարկավոր։ Հաստատ հարյուրավոր ինձպեսների տեսած կլիներ այդ բաժնի խմբագիրը և լավ հասկանում էր, որ «մենք» նախ ապաստանից-բանից խոսելով ենք ոտատեղ անում, հետո մեկ-երկու տպվելով հավասարվում ենք իրեն։ Իսկ եթե հավասարվում ենք, կարող ենք նաև առաջ անցնել։
Մինչև խմբագրություն գալս ուշադիր կարդացել էի գրական հեղինակավոր այդ ամսագրի վերջին երեք տարվա համարները։ Բազմաթիվ նոր անուններ կային, որոնք ոչ մի բանով ինձանից լավը չէին։ Ուշադրությունս գրավել էր այն հանգամանքը, որ դրանց մեծ մասն աղջիկներ էին՝ մի քիչ վուլգար, մի քիչ տպավորիչ արտաքինով։ Հոգուս վրա մեղք չէի ուզում վերցնել ու եզրակացություններ անել, բայց կարդում էի դրանց գրվածքներն ու չէի հասկանում, թե ի՞նչն է այստեղ կատարյալ, և ո՞րն է այստեղ նոր խոսքը։ Պարզ էր միայն, որ բանաստեղծության բաժնի այդ խմբագիրը բարդույթներ ուներ, և եթե իմ փոխարեն տակավին անհայտ Մեծարենցը կամ Չարենցն իրենց ստիխներով գային՝ մերժելու էր նույն չոր ու ողորկ «անկատար է, նոր խոսք չկա» բառերով։
– Մորս ականջից հեռու այս մեծամտությունը,- մտածում էի ես, որովհետև, անկեղծ ասած, այդ նոր անուններից ինձ շատ էլ բարձր չէի դասում և, կրկնում եմ, բանաստեղծությունը միայն ապաստան էի համարում և ազատության երաշխիք։ Ճիշտ է, հարբած քեֆերի ժամանակ, երբ արտասանում էի մի երկու բան, ընկերներիցս ոմանք բացականչում էին՝ հանճարեղ է, մյուսները լռում էին, ու ես չէի հասկանում՝ նրանցից ով է անկեղծ։ Ալեքն ամեն անգամ ասում էր. «Մի հատ էն «Ինչո՞ւ ինձ Տիգրան կոչեցիր» ստիխը կարդա, ու ես ծխախոտ կպցնելով, արտիստիկ տեսք ընդունելով, հազում էի ու սկսում.
*»Դու գիտեիր, որ ամեն գետ ակունք ունի,
Ինչո՞ւ ինձ Տիգրան կոչեցիր, Հայր։
Դու գիտեիր, որ ամեն ժամ վախճան ունի,
Ինչո՞ւ ինձ Տիգրան կոչեցիր, Հայր»։
Ու տղերքն ամեն անգամ ասում էին, որ այս ստիխը չտպողը մեծ քար է գցում հայ բանաստեղծության ճամփին, ու ես ոգևորված անցնում էի հաջորդին.
«Ես նետ եմ-
հորս ձեռքով արձակված
իր իսկ սրտի մեջ
անմահանալու հաստատ ձգտումով»։
Ու տղերքը հառաչում էին՝ չհասկանալով շուրջբոլորը տիրող անարդարությունն ու քաջալերում ինձ՝ «Ոչինչ, քեզ հետո կհասկանան»։
Իսկ ինձ հետո պետք չէր։ Տղերքը չէին հասկանում, որ այդ հետոն ինձ պետք չէր, որ ինձ պետք էր հենց այդ պահին, որ հեղինակավոր ամսագրում տպագրվելն ինձ հնարավորություն էր տալու ամեն օր քնել մինչև ժամը տասնմեկը, տասնմեկից հետո սուրճ խնդրել հոգատար մայրիկից, սուրճով ու ծխախոտով մենանալ սենյակում ու մլուլ տալ մինչև ժամը երկուսը, երկուսին դուրս գալ տնից՝ հատակին թափված թողնելով գրոտած ու ճմռթած թղթեր՝ ի հավաստումն ստեղծագործական ծանր երկունքի, և, իհարկե, տնից դուրս գալուց առաջ պահանջել մի երեքանոց՝ հետստեղծագործական հանգիստը կազմակերպելու համար՝ այդպիսով դաժանորեն շահագործելով անդասակարգ հասարակության հիմքերից մեկը համարվող բանվորության ներկայացուցիչ հորս։
Սա, իհարկե, հաճելի լուծ կլիներ ծնողներիս համար, միայն թե այդ չարաբաստիկ շարքը տպագրվեր, թեկուզ և դրանից հետո չտապագրվեր այլևս ոչ մի տող։ Առաջին անգամ տպագրվելուց հետո ես լիովին իրավունք կունենայի խոսելու քննադատների չկամության, մրցակիցների չարակամության, թացը չորից չջոկելու ու նման բազմաթիվ խոհանոցային և արտաքնոցային բաների մասին։ Եվ ծնողներս, որ սնափառ էին սովետական բոլոր ծնողների նման և մտավորականության տեղը տեսնում էին հասարակության ավանգարդում, ըմբռնումով կմոտենային իմ բոլոր նևրոզներին ու փսիխոզներին, հաշտությամբ կընդունեին տուն բերվող հարբած մարմինս, և մայրս առավոտ կանուխ սպաս պատրաստելիս, կամացուկ, համարյա շշուկով, որ ոչ ոք չլսի, կասեր «Հո էսպես չի՞ մնալու» հարցական բառերն՝ ինքն էլ չիմանալով՝ ինչը։ Եվ արդեն տաք սպասը մատուցելիս այնպիսի խղճահարությամբ կնայեր աչքերիս, ասես երեկ երեկոյան ոչ թե ինձ նման կես դյուժին զավզակների հետ էի հարբել, այլ սայթաքել էի շվեդական ակադեմիայի աստիճաններից։
Տղերքը չէին հասկանում, որ ինձ այդ հետոն պետք չէր, որ ինձ պետք էր հենց այդ պահին։ Չէին հասկանում, բայց, փառք Աստծո, նաև խորհուրդ չէին տալիս զբաղվել հանրօգուտ աշխատանքով։ Նրանք ասում էին՝ հանճարեղ է, երբեմն անգիր արտասանում ստիխներիցս մեկն ու մեկը, բայց որևէ բանով օգնել չէին կարողանում, որովհետև ինձ նման մարդիկ էին։
Ու մի օր, հերթական պարապության ու հարբեցողության արանքում, երբ արտասանեցի իմ նոր բանաստեղծությունը, տղերքի համբերության բաժակը լցվեց կամ ցույց տվին այդպես, որովհետև ինձ հետ էր նաև ընկերուհիս՝ Շուշանիկը։ Ալեքն առաջարկեց հատուկ խմել կենացս ու խնդրեց մեկ անգամ էլ կարդալ։ Եվ ես ծխախոտ կպցնելով ու արտիստիկ տեսք ընդունելով սկսեցի.
«Եվ բաց դաշնամուրի ստեղներին
իջնում է ձյունը վիրտուոզի վստահությամբ,
և դիմակներ հագած ծառերը
խոնարհվում են նրա հանճարի առաջ»։
– Տղերք, զգացի՞ք,- համարյա բացականչեց Ալեքը։ Տղերքը մի պահ լռելուց հետո շրխկացրին բաժակները՝ կենացդ։ Շուշանիկը բռնեց ձեռքս։ Ափը թեթևակի թաց էր ու պաղ, և դա դուր եկավ ինձ։ Հրաշալի էր։ Բայց հրաշքն ավարտվում էր երեկոյի հետ։ Տուն ճանապարհելիս, Շուշանիկը խնդրեց մի անգամ էլ կարդալ այդ ստիխը։
«Եվ բաց դաշնամուրի ստեղներին
իջնում է ձյունը վիրտուոզի վստահությամբ,
և դիմակներ հագած ծառերը
խոնարհվում են նրա հանճարի առաջ։
Այս քաղաքը էլ ե՞րբ պիտի տեսած լիներ
այսքան հանդիսավոր մի երեկո,
և այս մայթերը ե՞րբ պիտի գրանցեին
այսքան խորհրդավոր ամայություն»։
Երբ վերջացրի, Շուշանիկը կանգ առավ, գրկեց ինձ ու անսպասելի պոռթկումով սկսեց հեկեկալ։ Նա անընդհատ կրկնում էր նույնը. «Միևնույնն է, ես քեզ հետ կլինեմ»՝ չիմանալով անգամ, որ դա իրեն նվիրած իմ բանաստեղծության առաջին տողն է։
Առավոտյան ութին մայրս արթնացրեց՝ հեռախոսի մոտ, Ալեքն է։ Մոտեցա հեռախոսին՝ ի՞նչ կա։ -Կես ժամից իջիր 4-րդ խանութի կաֆեն։ -Ի՞նչ կա, բա՞ն է պատահել։ -Չէ, չէ,- հանգիստ տոնով ասաց Ալեքն ու դրեց լսափողը։
Կես ժամից կինո «Նաիրիի» դիմաց էի, 4-րդ խանութի կաֆեում, որն հիմա ոսկու խանութ է։ Ալեքն եկավ։ Դեմքին անթաքույց հրճվանք կար։
– Ի՞նչ կա։
– Տես, թե ինչ եմ մտածել։ Պետք է մի տեղից սկսել, թե չէ կառչել ես էդ գրական ամսագրից։ Հորաքրոջս ամուսինը «Ագրոարդյունաբերական հանդեսի» գլխավոր խմբագիրն է։ Գնում ենք իրա մոտ, ստիխներդ տալիս ենք, տպում է ամենաառաջիկա համարներից մեկում, առնում ես էդ համարն ու գնում ուղիղ քո էդ բանաստեղծության բաժնի խմբագրի մոտ, ասում ես՝ ընկեր, նայի, ես արդեն տպվել եմ, հիմա վերցրու էս շարքն ու դավայ…
– Բայց ի՞նչ կապ ունի պոեզիան «Ագրոարդյունաբերական հանդեսի» հետ։
– Ունի, ունի, ես հորքուրիս տանը տեսել եմ դրա համարներից, բանաստեղծություններ էլ են տպում, համ էլ քո գործը չի, երկու կոպեկանոց տուր։
Ալեքը դուրս եկավ կաֆեից, մոտեցավ ավտոմատ հեռախոսին, հավանաբար զանգեց հորաքրոջ ամուսնուն։ Երբ վերադարձավ, դեմքն ավելի էր փայլում՝ ժամը չորսին համեցեք տար…
Մտածեցի՝ լավ կլիներ Շուշանին էլ տանեինք մեզ հետ, ավելի տպավորիչ կլիներ՝ բանաստեղծը քայլող մուսայի հետ մուտք է գործում «Ագրոարդյունաբերական հանդեսի» գլխավոր խմբագրի աշխատասենյակ։ Ալեքը համաձայնեց։ Զանգեցինք Շուշանն էլ եկավ, ու մինչև չորսը երեքով ժամանակ սպանեցինք կինո «Նաիրիի» շրջակայքի համարյա բոլոր կաֆեներում։
Չորսին խմբագրի աշխատասենյակում էինք։ Նա չափազանց սիրալիր ընդունեց Ալեքին, հարցրեց պապայից-մամայից, ինձ քաղաքավարի ժպտալով բարևեց, իսկ Շուշանին չափեց ոտից-գլուխ՝ ասես մտածելով, թե էս մեկն արդեն ավելորդություն էր։ Ալեքը ներկայացրեց ինձ՝ ընկերս, բանաստեղծ Տիգրան Պասկևիչյան, իսկ Շուշանիկը, մի պահ հապաղեց Ալեքը, Շուշանիկը նրա ընկերուհին է։ Երևի մտածեց, որ մուսան շատ ամպագոռգոռ կլինի։
Հորաքրոջ ամուսին-գլխավոր խմբագիրը մի անգամ էլ ոտից գլուխ չափեց Շուշանին։
– Նստեք։
– Ուրեմն ուզում ենք,- ինքնավստահ սկսեց Ալեքը,- Տիգրանի բանաստեղծությունները տպել ձեր ժուռնալում։
Խմբագիրը նայեց ինձ՝ մի տեսակ չհավատալով՝ իսկ ինչո՞ւ գրական-երիտասարդական ամսագրերում չի տպվում։
– Տաղանդավոր մարդկանց ճանապարհ չեն տալիս,- հոգոց հանեց Ալեքը։
Այս բացատրությունն ակնհայտորեն դուր չեկավ գլխավոր խմբագիր-հորաքրոջ ամուսնուն, ով հաստատ կուսակցական երկար ու բարակ ուղի էր անցել մինչև խմբագիր դառնալը, և դուր չեկավ երևի նաև այն պատճառով, որ իր կողմից մերժված հեղինակներն էլ հաստատ այդպես են մտածում։
– Լավ, մի բան ասա, լսենք,- ասաց գլխավոր խմբագիրը։
Չգիտեմ ինչու կանգնեցի ու թեթևակի հազալով սկսեցի՝ նախապես նշելով, որ բանաստեղծությունը նվիրվում է Շուշանիկ Կարապետյանին։
«Միևնույնն է, ես քեզ հետ կլինեմ,
ուր էլ դու գնաս, որտեղ էլ լինես։
Երբ սկիզբը դու ես, ես վախճան չունեմ,
երբ կյանքը դու ես, մահվան փակ դուռն եմ։
Միևնույնն է, դու ինձ հետ կլինես,
ուր էլ ես գնամ, որտեղ էլ լինեմ…»։
Հիմա, անկեղծ ասած, արդեն չեմ հիշում այս բանաստեղծությունը, որը կարծեմ չորս քառատող ուներ, ու բոլորն էլ սկսվում էին «Միևնույնն է» բառով։
– Վատ չէ,- ասաց խմբագիրը։
– Զիլ է, չէ՞, Սերոբ ձյաձյա,- առաջ ընկավ Ալեքը։
– Զիլը զիլ է, բայց ախր սա ագրոարդյունաբերական հանդես է, ես ո՞նց բանաստեղծություն տպեմ։
– Բայց նախորդ համարներում տեսել եմ, կան,- առարկեց Ալեքը։
– Հա, էդ նախկին խմբագրի օյիններն էին։ Մասնագիտությամբ բանասեր էր, ինքն էլ գրում էր ու տեղ տալիս գյուղի ստեղծագործող աշխատավորներին՝ անշուշտ մոռանալով գյուղի ու գյուղացու բուն խնդիրները։ Դրա համար կենտկոմում մի քանի անգամ սուր քննադատության է արժանացել։
– Հիմա ո՞նց…
– Չէ, որ եկել եք, մի բան կանենք,- ասաց խմբագիրն ու դառնալով ինձ հարցրեց,- գյուղի կյանքին նվիրված գործեր չունե՞ս։
Դեռ չէի հասցրել բացասաբար շարժել գլուխս, Ալեքը մեջ ընկավ՝ չունի-կգրի, ինչ կա որ։
– Դե որ գրի, թող բերի, սկզբում մի երեք հատ էդ տեսակ բան կտպենք, ճամփեն երևի կբացվի։
Հետո մեզ ճանապարհելիս, արդեն աշխատասենյակի դռան մոտ գլխավոր խմբագիր-հորաքրոջ ամուսինը բացատրում էր, որ գրական ամսագրերի խմբագիրներն էլ խանդով են մոտենում և հաճախ ասում են, որ գյուղի աշխատավորների անկատար ոտանավորները տպելով արհեստականորեն իջեցվում է գրական ճաշակի նշաձողը։ Այս «անկատարն» իհարկե ինձ խայթեց, ու մենք դուրս եկանք։
Հենց խմբագրության միջանցքում ինձ ու Շուշանին գրկելով՝ Ալեքն ասաց. «Դավայ, Տիկ, մի իրեք հատ գյուղ շշի, բեր տենանք ինչ ենք անում»։
«Ագրոարդյունաբերական հանդեսի» խմբագրությունից գնացինք «Բեմ» բարում մի շիշ շամպայնով մեր, այսպես կոչված, հաջողությունը նշելու։ Բարում շատ մարդ չկար։ Մթության մեջ, անկյունի սեղանի մոտ նստած էր գրական հեղինակավոր ամսագրի բանաստեղծության բաժնի խմբագիրն ինչ-որ աղջկա հետ, ով երևի «կատարյալ ու նոր խոսք ասող» հերթական բանաստեղծուհին էր։ Ալեքին ու Շուշանին ասացի՝ տեսեք, նա է այս քաղաքի ահարկու մերժիչը։
– Սա՞,- ինքնավստահ հարցրեց Ալեքը,- արի մի շիշ շամպայն ուղարկենք, հետո երևի կմոտիկանանք։
– Չարժե,- առարկեցի ես,- էդ փողով երկրորդը կխմենք։
– Դու չգիտես,- ասաց Ալեքն ու մոտեցավ բարմենին։
Քիչ հետո բարմենը մի շիշ շամպայն տարավ անկյունի սեղանին և ցույց տալով մեզ՝ ինչ-որ բան ասաց։ Խմբագիրն իմիջայլոց ձեռքով արեց՝ իբր շնորհակալություն և շրջվելով աղջկա կողմը հավանաբար գլուխ գովեց՝ պրծում չկա ճանաչողներից։ Եվ երբ քիչ հետո փակեց հաշիվն ու մեզ էլ ձեռի հետ ցտեսություն ասելով հեռացավ, բարմենը մեր սեղանին մի շիշ երեք աստղանի կոնյակ դրեց՝ հյուրասիրել է։ Ալեքն, այսուհանդերձ, գոհ մնաց իր կոմբինացիայից, իսկ ես խորացել էի դժվար մտքերի մեջ։ Ճիշտն ասած, մինչ այդ կենդանի գլխավոր խմբագիր չէի տեսել, և այդ հանդիպումն արդեն ոգևորիչ էր, բայց ոգևորությունս սկսեց մարել, երբ կամաց-կամաց հասկացա, որ մի բան գրելու համար պետք է տեսած ու ապրած լինես, իսկ ես ոչ գյուղ էի տեսել, ոչ էլ՝ ապրել այնտեղ։
Երեկոյան փակվեցի սենյակում։ Գլանակ գլանակի հետևից ծխեցի, սուրճ սրճի հետևից խմեցի, նույնիսկ մի բաժակ կոնյակ ըմպեցի՝ կում-կում, բայց այդպես էլ վերնագրերից բացի ոչինչ չէր ստացվում՝ «Գյուղի իրիկունը», «Դեպի արոտ», «Հովվի կարոտը» և այլն, և այլն, և այլն… Այսինքն, ոչ թե ոչինչ չէր ստացվում, այլ ստացվում էր մի բան, որը պիտանի չէր լինելու ոչ «Ագրոարդյունաբերական հանդեսի», ոչ էլ, առավել ևս, գրական հեղինակավոր ամսագրի համար։
Այսպես ամեն իրիկուն տանջվում էի, իսկ ամեն առավոտ Ալեքն ու Շուշանը զանգում էին իմանալու՝ ի՞նչ կա։ – Բարդ է,- ասում էի ես,- շատ բարդ, մեծ պատասխանատվությամբ եմ մոտենում գործին, հետո հաշվի առեք, որ ես ասֆալտի վրա մեծացած մարդ եմ, վերջին անգամ գյուղում եղել եմ հինգ տարեկանում։
Նրանք հորդորում էին չկոտրվել ու շարունակել աշխատանքն՝ ինչ-որ պատմություններ պատմելով անվանի արվեստագետների դժվարին առաջընթացի մասին։ Եվ մինչ ես մեծ պատասխանատվությամբ, բայց ապարդյուն ճերմակ թուղթ էի տանջում, մայրս գործի էր դնում ազգակցամտերմաբարեկամական բոլոր կապերն՝ ինձ աշխատանքի տեղավորելու և համալսարանի բանասիրականի գոնե հեռակա բաժնում վերականգնելու ուղղությամբ։
Մայրս հաղթեց։ Մի առավոտ, նախաճաշից հետո նա հայտարարեց, որ Գեորգին՝ հորս հորաքրոջ թոռը, ով ՀԿԿ կենտկոմում բաժնի վարիչ էր, ինձ համար աշխատանք է գտել տրիկոտաժի ինչ-որ միավորման «Տրիկոտաժագործ» բազմատպաքանակ թերթում։
– Գնա,- ասաց մայրս,- ամեն ինչ խոսացած է։
Այդ բարձրաստիճան Գեորգին էլի էր բարեխոսել ինձ համար, բայց բարեխոսությունն ավարտվել էր քաղաքավարի մերժմամբ, և այդ հույսով ես արագ դուրս թռա տնից ու գնացի «Տրիկոտաժագործ» բազմատպաքանակ թերթի խմբագրություն՝ սպասելով, թե ինձ նորից ասելու են «ամեն ինչ լավ է, բայց ընդամենը մեկ տարի ես սովորել համալսարանում, մենք իրավունք չունենք աշխատանքի ընդունելու» ու նման բաներ։ Բայց այս անգամ հաշվի չէի առել (որովհետև չգիտեի), որ խմբագրի որդին կուսակցության շրջկոմներից մեկում հրահանգիչ է աշխատում ու կարիերայի խնդիրներ ունի, և այդ պատճառով խմբագիրը՝ Օֆելյա Զարզանդովնան, «Գեորգի Մատվեիչն ասել է, Գեորգի Մատվեիչն ասել է» բացականչելով այնպես էր գրկելու ինձ, որ քիչ էր մնալու շնչասպառ լինեի։ Եվ այդպես սկսվելու էր գործարանային լրագրողի իմ կյանքը, որի քսան տոկոսը տաղտուկ էր լինելու (մի քանի ժամում գրել չորսէջանոց թերթի մեկ քառորդը), իսկ ութսուն տոկոսը՝ ձանձրույթ (սուրճ խմել, ևս մեկ բաժակ սուրճ խմել, խմել մի ուրիշ բաժակ սուրճ և լուծել բոլոր թերթերի խաչբառները)։
Եվ ձանձրալի օրերից մի օր, հերթական խաչբառի բոլոր հարցերին պատասխանած, կանգ էի առել վերջինի վրա՝ անվանի բանաստեղծ, ինը վանդակ, առաջին տառը Պ, երկրորդն անհայտ, երրորդը՝ Ս, մնացածն անհայտ։ Ճակատագրի հեգնա՞նք էր, բախտի չար կատա՞կ։ Պ-Ա-Ս-Կ- ն մտովի գրում էի, բայց չէի համարձակվում առաջ գնալ։ Ազգանվանս տառերը հաշվեցի մատների վրա, հաշիվը կորցրի, քանի որ գործընկերս՝ Աշոտը, կողքից ասաց՝ հը, ի՞նչ ա մնացել։
– Անվանի բանաստեղծ, ինը տառ, առաջինը՝ Պ, երրորդը՝ Ս, մնացածն անհայտ։
Մի քիչ մտածելուց հետո, Աշոտը ծիծաղելով ասաց. «Էդ քու Գեորգի Միտրոֆանիչը որ մի հատ էլ գրական ամսագրի խմբագրին զանգեր, Պասկևիչյանը երևի տոչնը նստեր տեղը»։ Բոլորը ծիծաղեցին, իսկ խմբագիր Օֆելյա Զարզանդովնան բարձր տոնով ու չգիտես ինչու ռուսական շեշտադրությամբ ու ոնց որ թե մի քիչ էլ Աշոտին խայթելու միտումով ասաց՝ Պըստեռնակ։ – Ճիշտ է,- ձայնեցին բոլորը։
– Վաղվա համարում պատասխանները կնայես,- սեփական ճշմարտացիության մեջ համոզված ասաց Օֆելյա Զարզանդովնան։
*Հեղինակի այս և մյուս բանաստեղծությունները
գրված են 1982-86 թվականներին և վերարտադրված
հիշողությամբ, քանի որ բնագրերը չեն պահպանվել։
Անկապ
N զորամասում ծառայող շարքային Սարգիս Լոռեցյանին կանչեցին շտաբ։ Ասացին՝ գործը թող, վազիր։ Երբ շտաբ եկավ, ասացին` պատրաստվիր։ Երբ պատրաստվեց, հարցրին՝ բան չե՞ս մոռացել։ Ասաց՝ չէ։ Ասացին՝ թռիր թափքին։ Ուզում էր հարցնել՝ ո՞ւր, բան չասացին։
Մեքենան դուրս եկավ զորամասից ու սկսեց դանդաղ սահել քաղաքի փողոցներով։ Անցավ պարետատան կողքով, չկանգնեց։ – Փառք Աստծո, հաուպտվախտ չեն տանում,- մտածեց Սարգիսը՝ փորձելով հիշել, թե ի՞նչ զանցանք է գործել վերջերս։ Պատժի արժանի ոչ մի բան չմտաբերեց։ Կես տարուց մի քիչ պակաս էր մնացել ծառայելու, ավելի զգուշավոր էր դարձել, ուզում էր օրինապահ երևալ, որ շուտ թողնեն տուն։
Հասան քաղաքի վերջին տների մոտ։ Աջ շարքի նախավերջինը Կատյայենցտունն էր։ – Չլինի՞ սրա ծնողներն են բողոքել,- մտածեց, բայց միևնույն պահին հիշեց, որ Կատյային վերջին անգամ անցած ուրբաթ էր տեսել՝ բան-ման լիներ, կիմանար։ Համ էլ ինքն ու Կատյան պայման ունեին՝ սիրել իրար բանակային ծառայության մեկ ժամկետի չափ։ Ինքն ասել էր՝ որ համը դուրս չգա, որ հետո կարոտենք իրար, կորցնենք ու կարոտենք։ Այդ մտքի հետ հաշտվելուց առաջ Կատյան ասել էր՝ հեշտ չի։ – Հենց դրանով ա սիրուն,- ասել էր Սարգիսը։ – Սիրուն-միրուն… մի տուֆտի,- ասել էր Կատյան,- տղամարդու սերը դարման ա, քամին քշում տանում ա, ու ամեն ինչ վերջանում ա վերջացնելու հետ։ – Դրանից հետո,- ասել էր Կատյան,- տղամարդը դառնում ա արձան, ոնց որ, ասենք, Վլադիմիր Իլյիչի արձանը՝ մարդն իրա գործն արել-վերջացրել ա, հիմա կանգնած ա՝ բացակա-բացակա, իսկ միլիոնավոր մարդիկ տանջվում ու տանջվում են։ – Ի՞նչ անեմ,- հարցրել էր Սարգիսը։ – Սիկտիր եղիր,- գոռացել էր Կատյան, բայց մի քանի վայրկյան անց սթափվել ու ներում էր խնդրել։
Մտքով ընկած՝ Սարգիսը չնկատեց, որ Կատյայենց թաղամասն հեռվում է մնացել, ու բեռնատարն արդեն ընթանում է հարևան գյուղի հողածածկ ճանապարհով, որն հավասարապես բաժանված էր փոսերի ու ելուստների, և այդ պատճառով մեքենան ուժգին ճոճվում էր, ու եթե Սարգիսն ամուր չբռնվեր թափքի կողափայտերից, գնդակի նման այս ու այն կողմ կնետվեր։ Առաջին գյուղն անցան։ Հեռվում երևաց երկրորդը։ Երևի սղոցարան են տանում՝ ուրախացավ։ Մի երկու անգամ մի քանի օրով եղել էր սղոցարանում։ Լավ տեղ էր, կողքը փոքրիկ փայտե տնակ կար, այդտեղ էլ քնում էին։ Աշխատանքը հեշտ չէր՝ գերանը բեր, գերանը դիր, ստանոկի վրա կապիր ու հետևիր, որ ծուռ չգնա, բայց դժվար էլ չէր։ Այսինքն՝ կարելի է ասել, նույնիսկ հաճելի էր։ Թարմ սղոցված փայտի հոտից ուշքը գնում էր։ Մի քիչ խոնավ սղոցվածքը ճմռում էր մատներով, որ հետո անընդհատ էդ հոտը զգա։ Սղոցարանի բրիգադավարը՝ ծերուկ Վասիլի Ֆեոդորովիչն, ում բրիգադում իրենից ու ժամանակ առ ժամանակ այստեղ բերվող զինվորներից բացի այլ մարդ չկար, գործի վերջում սկսում էր զբաղվել փոքր սղոցարանի մեծ տնտեսությամբ, որ երեկոն դառնար բուռն ու բովանդակալի։ Այսինքն՝ ինքն առանձնապես բան չէր անում, տնտեսությունն էր զբաղվում իրենով՝ գալիս էր մի պառավ՝ խաշած կարտոլով ու մի բանկա թթվով և դրա դիմաց հավաքում մեծ տաշեղները, դարսում մանկասայլակի վրա ու գնում։ Հետո ապխտած ձկները «Պրավդայի» մեջ փաթաթած՝ գալիս էր կիրզե սապոգ հիշեցնող դեմքով զորացրված մի պրապորշչիկ։ Սա էլ ձկների դիմաց պարկերն էր լցնում սղոցվածքն ու մանկասայլակը բարձելով հեռանում։ Ամենալավ պահը Կոլյայի հայտնությունն էր։ Նա գալիս էր ԳԱԶ-53 բեռնատարով, բերում երկու կիլոյանոցով սամագոն ու դրա դիմաց կուբով տախտակ էր բարձում ու հեռանում։ Ծերուկ սղոցաձուկը սեղան էր դնում, իսկ Սարգիսը վազում էր հացի, ու երբ վերադառնում էր, Վասյան արդեն մեկ-երկու գցած էր լինում և միանգամայն բարձր տրամադրությամբ սկսում էր պատմել ԳՈՒԼԱԳ- ի և իր անմարդկային տառապանքների մասին՝ ստորակետերի փոխարեն դնելով «բլյա…» նշանը, իսկ նախադասությունների ավարտին՝ «..զդեց» վերջակետն, ինչը համարժեք էր ահեղ դատաստանին։
Երբ հիշողություններից սթափվեց, սղոցարանի գյուղն արդեն հազիվ էր նշմարվում։ Բեռնատարն անցնում էր գետի ժամանակավոր կամրջով՝ ճռճռացնելով գերանակապ հեծաններն ու ցնցելով տախտակամածը։ Կամրջից յոթ կիլոմետր դեպի հյուսիս կայարանն էր։ Սարգիսը մտածեց, թե կայարան են գնում՝ մթերք դատարկելու, բայց կասկածեց, որովհետև այդ գործին սովորաբար գնում էին վեց-յոթ հոգով։ Հետո տեսավ կողքն ընկած բահն ու հիշեց, որ զենքն ուղեկցող սպայի մոտ է, և ամեն ինչ միանգամից խառնվեց։ Այսուհանդերձ, մեքենան անշեղ գնում էր դեպի կայարան, և Սարգիսը, «լավ բանն ուշ է մարդու մտքով անցնում» աքսիոմով մխիթարվելով, նորից հանգստացավ և ընկավ հիշողությունների գիրկը։ Հիշեց կայարանի մթերային պահեստների հաշվետար Լյուդմիլա Ալեքսանդրովնային, ում բանվորները քնքշաբար «բաբկա լուդայեդկա» էին անվանում և պատմում էին, որ նա քաղաքում ուսուցչուհի է եղել, մինչևիսկ՝ ուսմասվար, բայց հեռացվել է անառակաբարո վարքի համար։ Լյուդիկը, նա զինվորներին թույլ էր տալիս այդպես կոչել իրեն, անկրկնելի գայթակղիչ էր և անմոռանալի սիրուհի։ Սոված աչքերով զինվորներին նա հանգստացնում էր կիսթեք անմեղ ժպտալով ու ասելով՝ համբերե՛ք, բոլորիդ էլ կհերիքի։ Սովետական բազմազգ զինվորականության համար Լյուդիկը սեքս-հեղափոխության առաջնորդն էր կամ գուցե՝ սեքս-ինտերնացիոնալի, որովհետև երբեք խտրականություն չէր դնում ազգերի մեջ։ Միայն ռուսներին էր կոպտորեն ուղարկում անհայտ տեղեր՝ ասելով. «Հեռու կացեք, սրանք հյուր են», ինչպես դաստիարակված երեխաներին են հեռու պահում հյուրերի համար գցած սեղանից։ – Մինչև տուն գնալս մեկ էլ եսիմ ե՞րբ առիթ կլինի Լյուդիկին տեսնելու,-մտածեց Սարգիսը՝ հաստատ իմանալով, որ այս չարաբաստիկ բեռնատարը կայարանում էլ չի կանգնելու։
Կայարան չհասած, նախավերջին գյուղի մոտ մեքենայի ջուրը սկսեց եռալ։ Վարորդն ու սպան իջան, իսկ Սարգիսին իջնելու հրաման չտվին։ Ռետինե մի զույգ սապոգ առած գնացին սլաքավարի մոտ՝ ջուր խնդրելու։ Սարգիսը սկսեց շուրջը նայել։ Մի ջահել էր գալիս։ Ջահելը բարևեց՝ ո՞ւր։ – Եսիմ։ Հայհոյաբառ մի նախադասություն հնչեցրեց ջահելը, որն հավանաբար նշանակում էր՝ տանջում են պագոնավորները խեղճ զինվորներին։ Սարգիսը հարցրեց Լյուդիկից։ Ջահելը քմծիծաղ տվեց. «Բաբկա Լյուդայեդկան սատկեց հարբած դեբոշի վախտ»։ Սարգիսին դուր չեկավ նրա քմծիծաղը, բայց բան չասաց։ Հեռանալուց առաջ ջահելը մի հատ ծխախոտ ուզեց ու քթի տակ ինչ-որ բան երգելով գնաց։
Մեքենան նորից տեղից շարժվեց ու շարունակեց գնալ կայարանի կողմը։ Բեռնատար գնացքին զիջելուց հետո կտրեց-անցավ գծերն ու աջ թեքվեց։ Սարգիսը փորձեց մտաբերել՝ ի՞նչ կա այդ կողմերում։ Հիշեց, որ այդ ճանապարհը դեպի ժելեզնոդորոժնի բատալյոն է տանում։ Սարսռաց։ Մտածեց՝ փոխել են իր ծառայության վայրն, ու ինքը հիմա այստեղ է շարունակելու։ ԺԲ-ի հիմնական կոնտինգենտը չեչեններ, օսեր ու ավարներ էին։ Նրանց հետ ապրելու հեռանկարը տհաճություն պատճառեց Սարգիսին, այսինքն՝ ոչ թե վերացական տհաճություն, այլ ստույգ վախ, որովհետև դրանց մասին ասում էին, թե արնախում են ու վայրենի, թե իրենցից բացի ոչ մեկին չեն հանդուրժում։ Սարգիսը չգիտեր՝ ճիշտ է դա, թե՝ ոչ, բայց վախն արդեն մեջն էր։ Ու չնայած ժամկետի երեք քառորդն արդեն ծառայել էր և իր կարգավիճակով արժանի էր ակնածանքի, բայց, միևնույնն է, անորոշությունն անհանգստացնում էր՝ օտար միջավայրում նոր մարդ լինելը դժվար բան էր։ Հիշեց բանակի առաջին օրերը, առաջին մարտերը սեփական արժանապատվության ու խաղաղ կեցության համար, աչքի տակ ստացած հարվածները։ Այդպես էլ չէր հասկացել, թե կարմիրը շառագունելով ո՞նց է դառնում կապույտ, ու կապույտը սևանալով ո՞նց է անհետանում։ ԺԲ- ի զորանոցը երևաց։ Սարգիսի տագնապը չէր հասցրել սաստկանալ, երբ մեքենան կտրուկ շրջադարձ անելով՝ մտավ դաշտամիջի ճանապարհն ու թրջված շան պես կողերը թափ տալով ընթացավ առաջ։ – Լեռնականներից պրծանք,- թեթևացած մտածեց Սարգիսը,- բայց էս ո՞ւր ենք գնում։ Ուզում էր թակել խցիկի դուռն ու հարցնել՝ ո՞ւր ենք գնում վերջապես, ձեռքը չհասավ։ – Համ էլ որ ասող լինեին, կասեին,- մտածեց։ Կողափայտից ամուր բռնվելուց ձեռքերին կոշտուկներ էին գոյացել ու տաք ցավում էին։ Երեկոն թանձրանում էր։ Հեռվում նշմարվում էին բլուրների ուրվագծերը։ Երևակայությունը լարելով՝ Սարգիսը մտածում էր, թե էլ ո՞ւր կարող են տանել իրեն։ Հիշեց կոլխոզը։ Այս հիշողությունը կոնյակի առաջին կումի պես տաքացրեց ներսը, հասավ ոտքերին։ Կոլխոզն ուրիշ հաճույք էր։ Առաջին անգամ այստեղ եկել էին կարտոլ հավաքելու, բայց երկրորդ օրն ինքը մրսեց-հիվանդացավ, ու տարան հոսպիտալ։ Ուզում էր շուտ բուժվել ու հետ գալ այստեղ, քանի որ հենց առաջին օրը տաքուկ խատա էր կպցրել, բայց տաքությունը չէր իջնում, իսկ կարտոլի բերքն անվերջ չէր։ Տաքուկ խատան կոլխոզի օղակավարուհի Կոնստանտինա Վալերիանովնայի տունն էր, ուր նա մնաց առաջին գիշերը մինչև վրանները խփելը։ Կոնստանտինան ի պատիվ հյուրի կաղամբով պիրոգ էր պատրաստել, մի շիշ թեթև գինի դրել սեղանին ու մարդուն էր հիշում, ով հարբած վիճակում տրակտոր վարելիս գլորվել էր ձորը։ Սարգիսն ինչքան հասցրել էր տնտղել տեղանքը, ձոր կամ ձորակ հիշեցնող ոչ մի փոսորակ չէր տեսել, բայց չէր էլ ուզում պարզել նրա ամուսնու առասպելական վախճանի հանգամանքները։ Վալերիանովնան ասում էր, թե շաբաթ օրը քաղաքից աղջիկն է գալու, և դա անհամբեր էր դարձնում Սարգիսին, բայց անհամբերությունը երկար չտևեց, քանի որ՝ «անմարդ կնկա օրը կտրվի» ասելով, այդ երկարաշունչ անուն-հայրանունով կինը Սարգիսին տարավ ննջարան։ Առավոտյան նա արդեն ջերմում էր, իսկ դաշտում մի քիչ էլ քամու դեմ մնալով դարձավ իսկական հիվանդ։ Վալերիանովնան ասել էր՝ տվեք տանս պահեմ, մորու մուրաբայով թեյ կտամ, կբուժեմ, բայց հերթապահ սպան առարկել էր՝ նե պոլոժենո, և ուղարկել հոսպիտալ, որ, ինչ իմանաս, մեռնելիս իր վրա չմնար։
Էս մեռնելու պահն անհանգստացրեց Սարգիսին։ Հարցը սաստկացավ՝ ո՞ւր, վերջապես ո՞ւր ենք գնում, կամ ո՞ւր են տանում։ Մեքենան դիմացի լույսերը վառած գնում էր դաշտամիջի ճանապարհով։ Շուրջն ամայություն էր։ Բլուրների ուրվագծերն արդեն ջնջվում էին։ Սարգիսը քաղց զգաց և ինքնաբերաբար ձեռքը կոխեց ուսապարկի մեջ։ Ուտելու բան չկար։ Սափրվելու գործիքները կային, ատամի մածուկն ու խոզանակը՝ նույնպես, իսկ ուտելու բան չկար։ Եզրակացրեց, որ զորավարժարանի արգելակետում հերթապահելու չեն տանում, այլ տանում են մի տեղ, ուր ճաշարան կա, և որտեղ իրեն երևի պարենային ապահովման քարտ կտան, բայց տեսավ, որ բեռնատարը դուրս է եկել դաշտից ու սողալով բարձրանում է մոտակա բլրի գագաթը։
Երբ հասան, արդեն լրիվ մութ էր։ Սպան հրամայեց իջնել։ Բահը տվեց Սարգիսի ձեռն ու հրամայեց երկուսը երկուսի վրա մարդաբոյ փոս փորել։ Մեքենայի շարժիչն աշխատում էր, ու դիմացի լուսարձակները թրթռալով լուսավորում էին տարածքը։ Սարգիսը գիտեր, որ հրամանները չեն քննարկվում, և այդ իսկ պատճառով լուռ ու մունջ սկսեց նախ չափել, հետո քաշել գծերը, հետո արդեն փորել։ Լուսաբացից առաջ երկուսը երկուսի վրա, մարդաբոյ փոսն արդեն պատրաստ էր։ Սարգիսը մտածեց, որ իրեն գնդակահարելու են իր իսկ զենքով ու թաղելու են այս փոսում, բայց սպայի տրամադրությունը դա չէր հաստատում՝ նստել էր գետնին ու կամաց ինչ-որ երգ էր շվշվացնում։ Եվ երբ Սարգիսը, գործն ավարտած, դուրս թռավ փոսից, սպան ասաց՝ ծխենք։ Ծխեցին։
– Մի հատ էլ չծխե՞նք,- հարցրեց վարորդը։ Ծխելով ժամանակ ձգելն անհանգստացրեց Սարգիսին, բայց ձև անելով, թե իբր տղերքով ծխում են, իմիջիայլոց հարցրեց՝ ի՞նչ պիտի լինի։
– Է~է~հ,- խորը հոգոց հանեց սպան,- խառը ժամանակներ են, հազար ու մի չկամ, հազար ու մի թշնամի։ Եվ վեր կենալով տեղից ու շորերը թափ տալով՝ սպայական տոնով ասաց. «Սա քո խրամատն է, դու այստեղ ես մնալու։ Ոչ մի քայլ աջ, ոչ մի քայլ ձախ։ Նահանջել չկա։ Հիշիր հայրենիքին տված քո երդումը»։ Սպան ավտոմատ հրացանը երկու ձեռքով երկայնակի բռնած մոտեցրեց Սարգիսին։ Ուզում էր վերցնել, սպան ավելի բարձրացրեց ու մոտեցրեց Սարգիսի շուրթերին։
– Համբուրեք, շարքային Լոռեցյան,- հրամայեց նա։
Սարգիսը կատարեց հրամանն ու վերցրեց ավտոմատը։ Ու մինչ կատարվածից ապշահար քարացել էր իր իսկ փորած խրամատի մոտ, վարորդն ու սպան տեղավորվեցին խցիկի մեջ։
– Իսկ կա՞պ,- շարժիչի ձայնը հաղթահարելով գոռաց Սարգիսը։
– Անկա՛պ,- զինվորական հրամանի շեշտով ասաց սպան։
Մեքենան շրջադարձ կատարելով գլորվեց բլրակն ի վար ու փոքրանալով անհետացավ այգաբացի կապտավուն լույսի մեջ։
