2005ի աշնան լոյս տեսաւ Շուշանիկ Կուրղինեանի անգլերէն լեզուով մէկ հատընտիրը, Շուշան Աւագեանի թարգմանութեամբ, եւ Վիկտորիա Րոուի յառաջաբանով (I Want to Live։ Poems of Shushanik Kurghinian, Translated by Shushan Avagyan, AIWA Press, 2005)։ Այս տարի՝ 2006ի ամառը, Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ նախորդ հատորի թարգմանիչին՝ Շուշան Աւագեանի ինքնագիր հատորը՝ Գիրք անվերնագիր։ Փոխան հրատարակիչի անունի՝ տիտղոսաթերթը կը կրէ «Հեղինակային հրատարակութիւն»։ Գիրքին նախաբանը գրած է Վահան Իշխանեան։ Ներկայ տողերը պիտի անդրադառնան աւելի ինքնագիր հատորին քան թարգմանութեան, աւելի՝ Շուշան Աւագեանի բանագործութեան քան Շուշանիկ Կուրղինեանի բանաստեղծութեան։ Թէ որքանով երկուքը զանազանելի են, որքանով հնարաւոր է մէկուն մասին խօսիլ միւսը բացառելով ու մէկդի դնելով, այդ պիտի ըլլայ մեր առաջին հարցումն ու առաջին մտահոգութիւնը։

Սկսելէ առաջ սակայն, առնուազն երկու նկատողութիւն անհրաժեշտ են։

1) Ինչ որ սկսայ գրել հոս որպէս ակնարկ՝ գրախօսական չէ ու չի կրնար ըլլալ։ 2) Աւագեանի գիրքը կատարեալ նորութիւն մըն է հայալեզու աշխարհէն ներս, իր կերպով ու կերպարանքով որքան իր բովանդակութեամբ։ Պէտք է գնահատուի որպէս այդ։

Այս երկու նկատողութիւնները անկախ չեն իրարմէ։ Գիրքի մը առջեւ՝ ընթերցողը չի կրնար ուրիշ դիրք ունենալ եթէ ոչ ընկալողի, հետեւաբար՝ վերստեղծողի դիրք։ Պէտք է պատրաստ ըլլայ ամէն ինչ վրայ տալու, իր ինքնութիւնը մոռնալու, մինչեւ իսկ իր ինքնութեան կազմակերպուած քանդումը ընդունելու, աւելի եւս՝ գիրքէն մղուած, ի՛նքն իր ձեռքով մասնակցելու ի՛ր իսկ ինքնութեան կռուաններու տապալումին։ Ի՞նչ ինքնութիւն։ Չեմ գիտեր։ Ըսածս շատ ընդհանուր բնոյթ ունի։ Գիրք մը որ իր մէջ չի կրեր ընթերցողին դէմ ուղղուած ուժանիւթ մը՝ արժանի չէ «գիրք» անունը կրելու։ Բայց ընթերցում մը որ յառաջագունէ չ՛ենթարկուիր այդ հնարաւորութեան, այդպիսի գիրքի մը հանդիպելու եւ այդ գիրքէն խնդրականացուելու հնարաւորութեան, իր կարգին՝ արժանի չէ «ընթերցում» անունը կրելու։ Իսկ այդպիսի ընթերցում, բնական է, չի կրնար ունենալ գրախօսականի հանգամանք։ Գրախօսական մը կա՛մ կը գնահատէ (որպէս արժէք), կա՛մ կը բացայայտէ (առարկայ մը, վէպը որպէս առարկայ)։ Առաջին պարագային կ՛ենթադրէ տրամադրելի արժեչափ մը, երկրորդ պարագային՝ գիտութիւն մը, առնուազն կարողութիւն մը, հասողութիւն մը։ Առարկային ընդառաջելու հասողութիւնը։ Վէ՞պ է։ Ուրեմն (որպէս գրախօս) պիտի կարդամ, գնահատեմ ու նկարագրեմ որպէս վէպ։ Իսկ եթէ տեսնեմ որ այդ «վէպ» կոչուածը այսուհանդերձ շատ վէպի չի նմանիր, այն ատեն (կրկին որպէս գրախօս) ընթերցողին պիտի բացատրեմ շեղումին օրէնքները։ Մտաւորական աշխարհէն ներս՝ ընդունուած խաղ։ Որ բաւական ձանձրացուցիչ է, պէտք է խոստովանիլ։ Այսօրուան օրով՝ ո՛չ մէկ արդիական վէպ կամ՝ գրուածք, ի՛նչ որ ալ ըլլան իր արդիականութեան աստիճանը, իր շեղումներուն տարողութիւնը, որպէս խախտումի գործիք աշխատելու իր կամեցողութիւնն ու ծրագիրը, ի՛նչ որ ըլլայ իր զարտուղութեան չափը, ո՛չ մէկ արդիական վէպ կամ գրուածք ուրեմն չի կրնար զարմացնել «գրախօս» գրողը ու խանգարել ընկալումի անոր տրամաբանութիւնը։ Շուշան Աւագեան գիտէ այս ամբողջը, անկասկած։ Կը ջնջէ հաւանական գրախօսի մը կերպարը։ Յառաջագունէ կը յայտարարէ, որ գրախօսելը ճիշդ մասնակցութիւնը պիտի չըլլայ իր բացած խօսակցութեան կամ երկխօսութեան։

1
Վիպագրութիւն

«Գիրք-անվերնագիրը» իսկապէս վէ՞պ է։ Գիրքը երբեք ինքն իր մասին «վէպ եմ» չ՛ըսեր, բացի մէկ անգամէ. տիտղոսաթերթի ետեւի էջին վրայ, հոն ուր ընդհանուր ու պաշտօնական տեղեկութիւններ կ՛արձանագրուին սովորաբար, գիրքի մը ինքնութիւնն ու բնոյթը ճշդելու համար, հոն գրուած է «Վէպ»։ Որոշ (ուրիշ) տեսանկիւնէ դիտուած՝ գիրքը ինք կը ներկայանայ որպէս օրագիր։ Ուրեմն ի՞նչ։ Իսկական օրագիր, որ կը հրամցուի որպէս վէ՞պ, թէ՞ իսկական վէպ որ կը հրամցուի որպէս օրագիր։ Երկուքն ալ հնարաւոր են։ Թէեւ անհամատեղելի։ Սակայն երկուքին ալ կան նշանները գիրքին մէջ, տարբեր մակարդակներու։ Փորձենք նախ երկրորդ վարկածը՝ գիրքը որպէս վէպ։ Գիրքը հանդիպում մը կը կազմակերպէ, հանդիպում մը որ (որքան որ գիտենք) երբեք տեղի չէ ունեցած իրական կեանքի մէջ։ Շուշանիկ Կուրղինեանի եւ Զապէլ Եսայեանի հանդիպումը, 1926ի գարնան, Երեւանի մէջ։ Այդպիսի հանդիպում հնարաւորի սահմաններուն մէջ էր։ 1926ի գարնան Զապէլ Եսայեան, որպէս «ճանապարհակից» գրող, հրաւիրուած էր Սովետական Միութեան կեդրոնները պտտելու, գտնուած է անշուշտ Երեւան, ու վերադարձին՝ գրած է իր Փրոմէթէոս ազատագրուած գիրքը (տպուած Մարսէյլ, կարծեմ՝ 1928ին), որ անշուշտ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ քարոզչական գրականութիւն։ Բայց այդ առումով՝ Եսայեան չէր տարբերեր միջին ֆրանսացի մտաւորականէն։ Անտրէ Ժիտը առաջին ֆրանսացի գրողը պիտի ըլլար, որ հրաւիրուած ըլլալով Սովետական Միութիւն եւ պտտցուելէ ետք քաղաքէ քաղաք պրոլետարական յեղափոխութեան նուաճումներուն իրազեկ դառնալու նպատակով, համարձակած է վերադարձին՝ ճշմարտութիւնը ըսել։ Այդ տարիներուն՝ հռչակաւոր Եսայեանը, արեւմտահայ գրականութեան փառքն ու պատիւը, ինքն իրեն համար սահմանած էր սովետական կարգերու խօսնակի դերը, ու Փարիզի մէջ նստած Սովետական Հայաստանի գովքը կը հիւսէր օրն ի բուն։ Կի՞ն գրող։ Թերեւս։ Բայց ո՛չ մէկ կապ այլեւս՝ Պոլսոյ Ծաղիկ թերթին մէջ հայ կնոջ վիճակին մասին յօդուած գրողին հետ։ Այդ թուականին՝ քարոզչական մեքենայի մը լծուած Եսայեանն էր տիրապետողը։ Կին՝ այսուհանդե՞րձ։ Ուրեմն այդ երկու կիներուն միջեւ անհաւանական հանդիպում մը կ՛երեւակայուի։ 1926ին՝ Կուրղինեան 50 տարեկան էր։ Քայքայուած մարմնով (մանրամասնութիւնները կարելի է կարդալ Վիկտորիա Րոուի գիրքին մէջ, հայ կին գրողներու մասին) եւ սպառած հոգիով կին մը։ Յաջորդ տարին՝ հոգին ալ պիտի աւանդէր։ Ուրեմն՝ վէպ։

Հանդիպումը կը սկսի Գ. գլուխէն։ 1926 թուականի գարնանային մի օր … նրանք նստած էին սրճարանում։ Ո՛չ մէկ նկարագրութիւն։ Խօսակցութիւն մըն է միայն, կ՛ընթանայ, երկուքին միջեւ։ Աւելի ճիշդ՝ խօսակցութեան մը գաղափարը։ Այն սկզբունքով՝ որ ամէն ինչ չեմ շարադրելու։ Այսինքն՝ ընթերցողին կը մնայ մնացածը երեւակայել ու մանաւանդ հանդիպումը կազմակերպող հեղինակին յետին միտքերուն հասու ըլլալ։ Գաղափարը հետապնդելու փորձ մը կը կատարուի 10րդ գլուխին մէջ։ Երկու կիները կարծիքներ կը փոխանակեն գրականութեան մասին։ Համաձայն կը թուին ըլլալ։ Կը խօսին գրեթէ միաձայնութեամբ։ Այդ գրական խօսակցութենէն անդին՝ ոչի՛նչ։ Անցեալի վերստեղծում չէ փորձուածը, իրական կամ երեւակայական (կէս վիպականացած) կենսագրութիւններու օրինակով։ Բացարձակապէս։ 1926ի խօսակցութիւնը այսօ՛ր տեղի կ՛ունենայ։ Միայն այսօր։ Ուրեմն ո՛չ մէկ խաբկանք։ Եթէ վէպ է, «պատմական» վէպ չէ ամէն պարագայի։

Ինչո՞ւ հեղինակը պէտքը կը զգայ այդպիսի հանդիպում մը կազմակերպելու վիպական համագիրով ու կարգավիճակով, նոյնիսկ եթէ յամառօրէն կը խուսափի պատմական վերստեղծումէն ու վիպականացած կենսագրութենէն։ Պատասխան մը փորձելէ առաջ, աւելցնեմ որ հեղինակը գիրքին մէկ ծայրէն միւսը տարբեր վերնագիրներ կը փնտռէ ու կ՛առաջարկէ իր իսկ գրած գիրքին համար, որ վերջաւորութեան՝ սահմանուած էր «անվերնագիր» մնալու։ Իր գտած ու մերժած վերնագիրներու կողքին՝ ահաւասիկ ուրեմն քանի մը հատ եւս, իմ կողմէս։ Ժխտական տեսակէն՝ «Գիրք. Կենսագրութեան դէմ»։ «Գիրք. անցեալի վիպականացումին դէմ»։ Կամ դրական տեսակէն՝ «Գիրք. յանուն ներկայի վիպականացումին»։ Քիչ մը արագ եղաւ այս անցքը, կը խոստովանիմ, անցեալի վիպականացման ժխտումէն դէպի ներկայի վիպականացումը։ Պիտի ստիպէ որ աւելի ուշ հարց տանք. ի՞նչ ձեւերով արդեօք կարելի է վիպականացնել ներկան։ Բայց դեռ շատ կանուխ է այդպիսի հարցումի մը համար։ Կը վերադառնամ առ այժմ՝ վիպականացած հանդիպումին, որ կը մնայ յղացք ու գաղափար, քանի որ հեղինակը կը մերժէ անոր տալ որեւէ զարգացում որ զայն դարձնէր ճշմարտանման, կամ պարզապէս՝ իրապաշտ։ Ո՛չ մէկ նկարագրութիւն, անցեալին վերաբերեալ։ Միայն մէջբերումներ, արխիւներէն քաղուած (ո՛չ իսկ լոյս տեսած գործերէն), ընդհանրապէս՝ նամակներէ։ Օրինակ՝ այն նամակներէն ու բացիկներէն զորս Զ.Ե. գրած է իր աղջկան՝ Սոֆիին, Լենինականի ու Պաքուի բանտերէն, կամ այն տխրամած, գրեթէ սրտաճմլիկ նամակներէն զորս Շ.Կ.ի ամուսինը՝ Արշակը կը գրէր իր կնոջր։ Իրակա՞ն նամակներ, թէ՞ վիպականացած նամակներ։ Հոս եւս՝ հարցումը պէտք է ձգել անպատասխան։

Ինչո՞ւ այդ երկու կիներուն միջեւ հանդիպում մը կազմակերպել։ Անձնական յիշատակ մը կը պատմէ հեղինակը։ Ներկան վիպականացնելու իր ձեւն է։ Ըմբոստութեան պահ մը, դասարանէն ներս, «պրոլետարական աղբ» կարդալուն դէմ, թուականն ալ ճշդուած՝ 1991։ Ուսուցչուհին կրնար անտեսել, մինչեւ իսկ ճզմել մէկ հոգիի ըմբոստութիւնը։ Բայց… Գոհար Մովսիսեանն էլ ոտքի կանգնեց, բնականաբար՝ մէկիս կը հանդուրժէր, բայց հիմա՝ կոլեկտիւ էինք, երկուքով…, դա յեղաշրջում էր արդէն (էջ 21)։

Ահաւասիկ ուրեմն՝ ինչո՛ւ հանդիպումը։ Եւ ահաւասիկ նաեւ՝ ինչո՛ւ վէպր։ Ինչո՛ւ հանդիպում պէտք է կազմակերպուի, ինչո՛ւ վէպ պէտք է գրուի։ Հանդիպում եւ վէպ կը զուգադիպին, կը համընկնին։ Բայց ինչ որ այդ ձեւով գրուած էր արդէն իսկ Բ. գլուխին մէջ՝ հեղինակի խելապատակին կը հասնի Ժ.ին միայն։ Վերջապէս հասկացայ, թէ ինչո՛ւ եմ ուզում պատկերացնել նրանց հանդիպումն այս գրքում, գարնանային մի օր… (էջ 61)։ Կը հասնի հեղինակի (թԷ պատմասանի՞) հասողութեան։ Ամէն մէկը առանձին՝ պիտի կլլուէր, պիտի անհետանար, պիտի կորսնցնէր իր պատմական ուժը (զոր երբեք չէ ունեցած, ո՛չ Շ.ն ունեցած է, ո՛չ ալ վերջին հաշուով՝ Զ.ը)։ Երկու կին քով քովի, եւ արդէն իսկ…։ Արդէն իսկ ի՞նչ։ Արդէն իսկ ընկերութիւնն է կիներո՞ւն։ Արդէն իսկ սկիզբն է այլ տեսակի պատմութեա՞ն։ Արդէն իսկ վերջ տրուած է դարաւոր լռութեա՞ն, պատնէ՞շ մը, բողո՞ք մը, ապագայի մը (ի հարկէ՝ տարբեր ապագայի մը) սաղմը։ Արդէն իսկ յեղաշրջո՞ւմ է դասարանային, դասակարգային, հասարակական կարգերու։ Երկուքով՝ ու՞ժ մը, սկի՞զբ մը, նորին յայտնութի՞ւնը, հնարաւորութի՞ւնը։ Գիրքը չ՛ըսէր սակայն, թԷ ինչո՛ւ Էր ուզում պատկերացնել հանդիպումը (հանդիպումին ներկան վէպով իրագործել)։ Հետեւաբար՝ վստահ եմ, որ հոս հարցման նշանով բոլոր ըսածներս թէեւ ճիշդ են, այսուհանդերձ՝ պակասաւոր կը մնան եւ իրականութեան մէջ՝ թիւրիմացութեան մը արդիւնքն են։ Ահա՛ (ի միջի այլոց) ինչո՛ւ նաեւ գրածս գրախօսական չէ։ Գիրքը չ՛ըսեր իր գաղտնիքը։ Բայց նաեւ չի ծածկեր զայն։ Ոչի՛նչ կայ ծածկուած կամ ծածկելի։ Ամէն ինչ հոս է, բացօդեայ։ Ամէնուն աչքին առջեւ դրուած գաղտնիք մըն է։ Ամէնուն աչքին առջեւ դրուած է եւ սակայն կը մնայ գաղտնի։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ ա՛յդ հանդիպումը այն ատեն տեղի չէ ունեցած։ Տեղի կ՛ունենայ հիմա։ Եւ տեղի կ՛ունենայ ձեւով մը որուն օրինավիճակը, աւելի պարզ ըսենք՝ որուն օրէնքը չէ տրուած մեզի։

Կրկին՝ ինչո՞ւ։ Արդեօք ճիշդ չէ՞, որ այսօր ամերիկեան համալսարաններուն մէջ օրինակ եւ ի միջի այլոց՝ women’s studies ըսուած ճիւղ մը կայ, թԷկուզ նորաստեղծ, թէկուզ ակադեմական ասպարէզի մը սահմաններուն մէջ։ Արդեօք ճիշդ չէ՞, որ կիներուն ձայնը կը լսուի այսօր, որպէս այդ, վերջապէս։ Արդեօք ճիշդ չէ՞, որ կիները իրենց պատմութիւնը ձեռք առած են այսօր կամ գոնէ՝ կը թուի թԷ առած են։ Արդեօք ճիշդ չէ՞, որ այսօր հեղինակին ցուցաբերած «միասինութիւն»ը, այլ բառով՝ միասնութիւնը յեղաշրջում մը կը խոստանայ։ Թերեւս։ Բայց եթէ այս ամբողջը ճիշդ է, ճի՞շդ է նաեւ որ յանուն այս ամբողջին կը կազմակերպուի հանդիպում մը, վիպական (բայց ո՛չ թԷ վիպականացած) հանդիպում մը երկու հայ կին գրողներու միջեւ, գարնանային մի օր, Երեւանի մէկ սրճարանը։

Ո՞ւր է ուրեմն դժուարութիւնը։ Պարզ ձեւով ըսուած՝ հանդիպումը երեւակայական է։ ԹԷ այդպիսի հանդիպում մը կրնայ ուժ ու կորով ներշնչել հեղինակին կամ պատմասանին, կասկած չի վերցներ։ ԹԷ սակայն հանդիպման յեղաշրջումը, եւ անոր հետ եկող միասնութիւնը պիտի արձանագրուին պատմութեան մէջ, պիտի դառնան դէպք, պիտի ըլլան նոր պատմութեան մը (կիներու կողմէ գրուած, յղացուած, իրագործուած) պատմութեան մը սկզբնաւորութիւնը, այդ մէկը շատ աւելի կասկածելի է։ Անշուշտ ե՛ս չեմ արտայայտուողը այդ մասին եւ այդ ձեւով։ Երկու կիները իրենց խօսակցութեան ընթացքին համոզիչ եւ նրբահայեաց կերպով կ՛արտայայտեն այդ հիմնական կասկածը։ Հետեւաբար (ինչպէս գուշակելի էր) այդ խօսակցութեան մէջ է, որ պէտք է փնտռել բացօդեայ գաղտնիքը։ Այդ մասին՝ աւելի ուշ։ Որովհետեւ մինչ այդ՝ օրագիրի եւ վիպագրութեան երկընտրանքին կամ անորոշութեան կողմերուն վրայ կը դեգերինք տակաւին։

Յաջորդ (ԺԱ.) գլուխին մէջ կը յիշեցուի Շ .Կ .ի յարաբերութիւնը գործարանի բանուորուհի Մաշայի (թէ Մանեայի՞) հետ ու սովետական քննադատ Յովհաննէս Ղազարեանի յանդգնութիւնը, երբ ան 1955ին, պատուէրով գրուած կենսագրական ակնարկի մը մէջ՝ երկու կիներու միջեւ կապը կը բացայայտէր ու ընթերցողը կը յղէր 1908ին գրուած «Մենք՝ որպէս երկու տարբեր մոլորակ» բանաստեղծութեան, որ այդ կապին գեղեցիկ արձագանգն է։ Անսովոր կեցուածք, կ՛ըսէ հեղինակը, քանի որ սովետական քննադատութեան մէջ կնոջ փորձառութիւնների տարբերութիւնները (էջ 67) կը սրբուէին, կը քողարկուէին։ Դրոյթը անշուշտ հոս՝ այն է, որ կիներու հանդիպումին երբեք տեղ չէ տրուած պատմականօրէն (եւ ո՛չ թէ միայն սովետական կամ սովետահայ գրականագիտութեան կողմէ անշուշտ)։ Հանդիպումը չէ թոյլատրուած։ Ընկերային օրէնք մըն է։ Աւելին. հանդիպումի լեզուն չէ յօժարուած, չէ շնորհուած։ Գրաքննութիւնը աշխատած է միշտ ու յամառօրէն կիներու հանդիպման դէմ։ Այնպէս որ կիները երբեք առիթն ու հնարաւորութիւնը չեն ունեցած իրենց հանդիպման յարմար լեզուն զարգացնելու։ Յաջորդ հատուածներուն մէջ՝ կ՛ըսուի, բնական է, որ հանդիպումը խաչի մը տակ տեղի կ՛ունենայ։ Խաչին թեւերը կը դառնան, մեխը կը մնայ։ Այսինքն՝ հանդիպման վայրը։ Կը մնայ, հակառակ բոլոր արգելքներուն ու արգիլումներուն, գրաքննութիւններուն, փչող հովերուն, ծածկումներուն։ Նա ձգտում էր գտնել մէկ լեզու բոլորիս համար, միեւնոյն լեզուն՝ տարբեր բարբառներով (էջ 68)։ Մէկ լեզու, որ հայերէնը չէ, անգլերէնը չէ։ Աշխարհիկ բարբառ մը չէ։ Ա՞յլ։ Այլ հանդիպման լեզուն է։ Բայց լեզու մը խօսելու համար, պէտք է երկու ըլլալ։ Իսկ նրա միակ սխալը՝ որ մենակ էր (անդ)։ Ուրեմն ամբողջովին սխալ չէին մինչեւ հիմա մեր ըսածները հանդիպումին մասին, միասնութեան մասին։ Այդ լեզուն հո՛ն էր, ի՛րն էր, իր լեզուն էր, եւ սակայն ինքն իր լեզուն չէր լսած երբեք։ Ինչո՞ւ։ Քանի որ տեղի չունեցաւ մի իրական հանդիպում, կ՛ըսէ տեքստը։ Ինքն իր լեզուն չէր լսած երբեւիցէ։ Որպէսզի լսէր՝ պէտք է երկու ըլլային։ Բայց այսօր լսելի է ան։ Կ՛ուզեմ ըսել՝ ինքը իը ականջով կը լսէ զայն, իր իսկ լեզուն, հանդիպման լեզուն, կը հասնի իրեն ապագայէն, իր իսկ ապագայէն, իր իսկ ստեղծած ապագայէն։ Այսօր՝ Շ.Կ.ը, գաւազանը ձեռքին, կաղն ի կաղ, կը մօտենայ այդ սրճարանին, ուր ժամադրութիւն ունի Զ.Ե.ին հետ, եւ տեղի կ՛ունենայ հանդիպումը։ Կը խօսին այդ անիմաց լեզուն, որ իրենց ականջներուն կը հնչէ ապագայէն։ Ապագային հովն է, որ կը փչէ իրենց շուրջ, հոն, Երեւանի մէջ, 1926ին։ Գրուած է այս ըսածս, սեւ ճերմակի վըայ. Բայց տեղի ունեցաւ մէկ այլ Հանդիպում, մօտ եօթանասուն տարի անց (էջ 69)։ Այսինքն ի՞նչ։ Կ՛ուզէ ըսել, որ այն ատեն տեղի չունեցածը (որպէս իրական հանդիպում) այսօ՞ր է, որ տեղի կ՛ունենայ։ Լարա, մենք՝ որպէս երկու տարբեր մոլորակ… (անդ)։ Այդ է, որ գրուած է։ Բայց մեր կարդացածը առ այժմ՝ վէպ մըն է, այնպէս չէ՞։ Ուրեմն այդ մենքը չի կրնար իրական ըլլալ։ Ներկայ է, բայց ո՛չ իրական։ Վիպականացած ներկայ։ Ի՞նչ է վիպականացած ներկայ մը։ Յայտնաբար՝ այդ հարցումին շուրջ կը դառնայ ամբողջ խնդիրը, ու նաեւ ամբողջ դժուարութիւնը։ Կրկնեմ։ Այն ատեն տեղի չունեցածը տեղի կ՛ունենայ հիմա, տեղի կ՛ունենայ ներկային մէջ։ Ի՞նչ բան տեղի կ՛ունենայ։ Անշուշտ՝ 1926ի հանդիպումը։ 1926ի հանդիպումը տեղի կ՛ունենայ հիմա։ Ո՛չ մէկ իրապաշտ կենսագրութիւն այդպիսի հանդիպում մը պիտի կարենար յաջողցնել։ Իսկ եթէ փորձէր, պիտի մնար վիպականացած անցեալի սահմաններուն մէջ։ Մինչդեռ վիպականացածը ներկան է հոս։ Ուրիշ ձեւով ըսեմ նոյն բանը, որ կարծէք՝ մեր սովորական ըմբռնումի եղանակներուն ու կաղապարներուն մէջ դժուարութիւն ունի սեղմուելու. այսօ՛ր տեղի կ՛ունենայ 1926ի իրական հանդիպումը։ Հետեւաբար՝ ո՛չ պատմական վէպը (իր վիպականացած անցեալով), ո՛չ ալ կենսագրութիւնը (իր իրապաշտ մօտեցումով ու ընտանեկան պարագաներու վերստեղծումով) կրնայ ընել ինչ որ կ՛ընէ ներկայի վիպականացումը։ Իրականացնել, իրականօրէն պատահեցնել անցեալ հանդիպում մը։ Յարակարծի՞ք։ Կը դադրի ըլլալէ յարակարծիք եթէ հասկնանք որ ապագայէն կու գայ անցեալին մէջ կատարուածը։ Մեր վրայէն կ՛անցնի։ Մենք մեր լեզուն կը լսենք որպէս արձագանգ։ Լեզուն հով մըն է, որ կը փչէ ապագայէն բայց երբ մենք կը լսենք զայն՝ կը լսենք զայն անցեալէն։ Դէպքը (հանդիպումը) հոն է, կը հնչէ, կը լսենք զայն։

Այս բարդ կառոյցը (հանդիպումի դէպք-լեզուն ապագայէն կու գայ բայց անցեալէն կը լսուի, երբ լսուի) դէպքին կառոյցն է միշտ եւ բոլոր պարագաներուն։ Կ՛ուզեմ ըսել՝ ո՛չ թԷ միայն երկու կիներու հանդիպումին (եւ ուրեմն ընդհանուր առմամբ՝ կիներո՛ւ հանդիպումին) վերաբերող դէպքին կառոյցը։ Գիրքին մէջ այդ կառոյցը անուն մը կը կըէ։ Կը կոչուի յապաղում։ Այդ չի նշանակեր, որ հեղինակը նոյն այս իմ բառերովս կը բացատրէ ինչ որ բացատրեցի հոս (իմ բացատրութիւնս այդ պարագային ապարդիւն պիտի ըլլար, կամ աւելորդ)։ Բայց կը բացատրէ ի՛ր բառերով։ Եւ իմ նկարագրութիւնս (այնպէս կը թուի ինծի) կատարելապէս հաւատարիմ է հեղինակին ցուցաբերած կամեցողութեան։ Մէկ տեղ սակայն, մանկական յիշատակներէ տարուած, հեղինակը (թէ պատմասա՞նը) կը նկարագրէ այդ կառոյցը մանրավէպով մը։ Ահաւասիկ այդ մանրավէպը (էջ 80).

Յապաղում = ինչ-որ բանի կատարման յետաձգում։

երբ հայրս մեզ նամակներ էր գրում Եթովպիայից, ես դրանք մի քանի շաբաթ թաքցնում էի մեր մեծ սենեակի գրապահարանում, Տէրեանի հատորների արանքում։

Մայրս անհանգստանում էր, որ նրանից լուր չկար։

Իսկ ես թաքուն հրճւում, որ տիրում էի չբացուած նամակների բովանդակութեանը, որ անկառավարելի ցանկութեամբ ինքս էի ուզում ընթերցել։

Բայց նամակները դեռ թող սպասեն, թող այս ակնկալումը յետաձգուի։

Ու յետոյ, երբ վերջապէս մօրս էի յանձնում չբացուած նամակները, նա այդպէս էլ չէր իմանում ձգձգման պատճառը, բարկանում փոստատարի վրայ, որ ուշացումով էր բերում նամակները, համարեա՛ ամիսների տարբերութեամբ։

Կարճ պատմութիւն մըն է, որուն վրայ հեղինակը աւելիով չի ծանրանար։ Բայց գիրքին մէջտեղը նստած, առանց յաւելեալ շքեղութեան, կը բացայայտէ դէպքին կառոյցը, իր բոլոր տուեալներով։ Դէպքը հոս կը հասնէ, պէտք է հասնէ, պէտք է հասնէ մեզի, մօրը եւ աղջկան։ Չկայ դէպք առանց հասնումի եւ հասողութեան։ Դէպքը (ըսենք՝ նամակին բովանդակութիւնը) կը հասնէ աղջկան պայմանաւ անշուշտ որ նամակները կարդացուին։ Դէպքը հոն է, նամակներուն մէջ է, պատմուած։ Դէպքը կը սպասէ։ Չէ կատարուած տակաւին, քանի որ չէ հասած (ենթադրենք՝ աղջկան)։ Դէպքը կը կատարուի յետաձգումով։ Նորէն ըսեմ, որպէսզի յստակ ըլլայ ու մանրամասնութիւն մը չփախցնենք։ Դէպքը նամակներուն մէջ է, որպէս լեզուական պատահար, լեզուով փոխադրուած (եւ այդ պատճառով վերը մէկ անգամ գործածեցի «դէպք-լեզու» արտայայտութիւնը, առանց իսկ յիշելու որ իմ բացատրութիւնէս առաջ դէպքին լեզուական կառոյցը բացայայտուած էր վէպին մէջ)։ Այո, դէպքը հոն է, բայց չէ հասած մեզի, չէ կատարուած տակաւին որպէս դէպք, այնքան ատեն որ նամակները չբացուին ու չկարդացուին։ Անկառավարելի ցանկութիւնը կարելի է անշուշտ մեկնաբանել հոգեվերլուծական միջոցներով եւ ստորոգութիւններով, աղջկան անկառավարելի սէրը միջնորդ դարձնելով, սէր դէպի հայրը, անկառավարելի ցանկութիւն դէպի հայրը։ Բայց այդ մէկը, որքան բացայայտ, երկրորդական է, ու իրականութեան մէջ՝ յապաղումի օրէնքին հետեւանքն է միայն (Պէտք կա՞յ յիշեցնելու արդեօք, որ Տեռիտայի Բացիկը կը զբաղի միաժամանակ հոգեվերլուծական տեսաբանութեամբ եւ դէպքի կառոյցով, որպէս հասնումի կառոյց. երկուքին միջեւ կապակցութիւնն է հոս վերստեղծուածը)։ Մանրավէպը չ՛ըսեր, թէ աղջիկը այդտեղ քանի՛ տարեկան էր, թէ ինքը կրնա՞ր նամակները կարդալ առանձին, առանց մօր օգնութեան։ Ինչ որ կ՛ըսէ սակայն ցանկութիւնն է «ընթերցելու»։ Ցանկութիւնը կը ծնի, կ՛ապրուի, կը սաստկանայ, կամ պարզապէս կը գոյանայ յետաձգումով։ Դէպքը հո՛ն է, հայրը հո՛ն է, նամակներուն մէջ։ Հո՛ն է, բայց չէ կատարուած։ Ապագայէն պիտի գայ կատարումը բանի մը, որ հո՛ն է։ Ապագայէն պիտի հասնի դէպքը, յապաղած նամակի ձեւով։ Կ՛ուզեմ ըսել. միշտ յապաղած, եւ հետեւաբար յապաղած ընդմիշտ։ (Ինչ որ խորհիլ կու տայ, որ քանի մը տող առաջ գրածս ճիշդ չէ, պէտք է սրբագրել։ Գրեցի. «չէ կատարուած… այնքան ատեն որ նամակները չբացուին»։ Բայց բացուիլը ի՞նչ կը փոխէ։ Կը ջնջէ յապաղումը, ուրիշ ոչի՛նչ։ Ապագայէն պիտի հասնի դէպքը, ընդմիշտ յապաղած նամակի ձեւով։ Յապաղումին «ընդմիշտ»ն էր, որ կը պակսէր աղջկան։ Բայց սխալս իրապէս սխա՞լ էր։ Իրապէս պէտք ունէ՞ր սրբագրութեան։ Հեղինակը այնպէս մը չ՛ընե՞ր արդեօք, որ այսօրուան կարդացուած նամակը կը փակէ հարցը, քանի որ 80 տարի առաջ տեղի չունեցածը, կ՛ըսէ, այսօր տեղի կ՛ունենայ։ Ի՞նչ կ՛ուզէ ըսել։ Արդեօք չափազանցեցի՞ մեկնաբանութեամբս։ Արդեօք կ՛ուզէ ըսել, որ այսօր կիներու միասնութիւնը իրագործուա՞ծ է, այսօր հանդիպումը իրակա՞ն է, այսօրուան հանդիպումը այսօ՛ր իրական։ Իսկ երէկուանը ուրեմն միայն «պատկերացուա՞ծ»։ Այս ամբողջը կ՛ըսեմ միայն փակագիծի մէջ եւ չակերտեալ, որովհետեւ «վէպ» բառին իմաստն է, որ յստակ չէ։ Դէպքին կառոյցն է, որ յստակ չէ։ Ու, այս երկուքին առնչուած հարց, արդեօք յապաղումին «ընդմիշտ»ը միշտ չէ՞ որ կը պակսի աղջիկներուն։ Այն վայրկեանին երբ մայրերը կը կարդան նամակները, գաղտնիքը չի՞ փարատիր։ Ցանկութիւնը չ՛աւարտի՞ր։)

Ինչո՞ւ «մանրավէպ» բառը գործածեցի։ Որովհետեւ հոս առ այժմ՝ Գիրքին վիպական հանգամանքն է խնդրոյ առարկան։ Այդ հանգամանքն է, որ կ՛ուզէ պարզաբանուիլ, կը կարօտի պարզաբանումի։ Նամակներուն հասնումը յետաձգելով, աղջիկը կ՛ընէր ինչ որ հեղինակը կ՛ընէ իր «վէպ»ով։ Կամ հակառակը։ Հեղինակը կ՛ընէ ինչ որ կ՛ընէր աղջիկը։ Կը մտնէ դէպքի կառոյցին մէջ։ Կը վիպականացնէ ներկան։ Կը հպատակի յապաղումի օրէնքին։ Ո՛չ միայն կ՛ըսէ (ինչպէս ես կ՛ընեմ հոս), որ դէպքը պէտք է հասնի մեզի։ Այլ կը հասցնէ զայն։ Կը հասցնէ յապաղեցնելով։ Հանդիպումը կը կատարուի վէպով, վէպին մէջ, ներկայի վէպին ընդմէջէն։ Գաղտնիքը նամակին մէջն է։ Հո՛ն է։ Կը սպասէ ընդ յաւիտեան նամակին մէջ պահուած, ծուարած (կ՛անցնիմ եզակիի, որովհետեւ կը հաւատամ, որ ընդ յաւիտեան՝ նոյն նամակն է, չէ հասած տակաւին, պիտի հասնի յապաղումով, պիտի հասնի ապագայէն, մէկ վայրկեանէն միւսը, ընդ յաւիտեան՝ մէկ վայրկեանէն միւսը)։ Հօր գաղտնիքն է։ Պահուըտած է Տէրեանի հատորներու ետին, կամ արանքին։ Ընթերցողը (եթէ հետեւեցաւ մինչեւ հոս դէպքին կառոյցը վերլուծելու փորձերուս) կրնայ առարկել, որ երբ նամակը բացուի, այլեւս գաղտնիքը գաղտնիք չի մնար։ Կամ ա՛լ աւելի պարզ (եւ զուտ հոգեբանական) առարկութեամբ մը՝ որ աղջիկը աարզաաէս կ՛ուզէր սեփականացնել հօրմէն եկած նամակները։ Ասկէ պա՞րզ բան։ Եւ հաւանաբար ալ՝ ճշմարտացի, իր մակարդակին։ Բայց վերյուշը ուրիշ բան կը թելադրէ։ Բովանդակութեան տիրանալու ցանկութիւն մը։ Իսկ բովանդակութիւնը, իրական բովանդակութիւնը՝ իմաստը, գաղտնիքին մէջն է, ի՛նչ որ ալ ըլլան նամակին ձեւը եւ հօր բառերը։ Իսկ իմաստը կու գայ ապագայէն։ Որպէս դէպք անշուշտ։ Իմաստը կու գայ միշտ, եթէ գայ, որպէս դէպք։ Եթէ ոչ՝ իմաստ չէ, անիմաստ է եւ ո՛չ մէկ ցանկութիւն կրնայ արթնցնել աղջիկներուն մօտ, այն ալ՝ անկառավարելի ցանկութիւն։ Իսկ եթէ աւելին կ՛ուզէք համոզուելու համար, որ էականը հոս՝ հոգեբանական չէ, այլ գործ ունի բառերու էութեան հետ, գրական ցանկութեան հետ, նշմարեցէ՛ք միայն որ այդ գաղտնի իմաստը (որ պիտի գայ որպէս դէպք, որ կը պատճառէ անկառավարելին) գրականութեան բառերուն մէջ չէ որ հրամցուած է, այլ անոնց արանքին։ Գրականութիւնը ոչի՛նչ գիտէ (յարակարծիք թող չթուի ըսածս) գրական ցանկութենէն։ Գաղտնիքը, հանդիպումը, ապագայէն եկող իմաստը, յապաղումի օրէնքին մատնուած նամակը (այս բոլորը՝ նոյնն են, մէկ են, եզակի) կը պահուըտի(ն) գրականութեան ետին։ Գրականութեամբ պիտի չկատարուի նոյնպէս 1926ի հանդիպումը որպէս իրական հանդիպում հասցնելու ցանկութիւնը։ Կ՛ուզեմ ըսել. գրական ցանկութիւնն է, որ բացակայ է գրականութենէն։ Ներկայի վիպականացումը գրականութիւն չէ։

Փորձածս հոս, ընթերցողը հասկցած պիտի ըլլայ, հետեւիլ ու իմ բառերովս հաւասարիլ է Գիրքին տրամաբանութեան։ Այդ տրամաբանութեան հրամայականներէն են. վէպ եւ ո՛չ թէ կենսագրութիւն. իրական դարձնել հանդիպումը ներկայի (եւ ո՛չ թէ անցեալի) վիպականացումով, ներկային մէջ կրկնութեամբ։ Գիրքին տրամաբանութիւնը կը վերաբերի նոյնքան «պատկերացում»ի յղացումին եւ գործադրութեան, որքան դէպքի կառոյցին։ Բարդ տրամաբանութիւն մըն է։ Բարդութիւնը վէպինն է, ո՛չ թէ իմս։ Բարդ է աներեւակայելի չափով նոյնիսկ։ Որովհետեւ կը պայքարի շատ հին, արմատացած աւանդութեան մը դէմ, որուն համաձայն դէպքին կառոյցը եւ պատկերացումին գործադրութիւնը անկախ են իրարմէ։ Դէպքերը կը պատահին տեղ մը, դուրսի աշխարհին մէջ։ Հանդիպումին պէս դէպք մը նոյնիսկ (իգական «մենք»ի մը ծնունդը, եթէ դէպք է եւ եթէ հնարաւոր է) պիտի չազատէր այդ երկուութենէն։ Պատկերացումը կը նկարագրէ։ Նկարագրածները իրական կամ ան-իրական դէպքեր կրնան ըլլալ։ Երկու պարագաներուն՝ ազատում չկայ նկարագրական պաշտօնէն։ Իսկ սկիզբէն տեսանք, որ Գիրքին տրամաբանութիւնը, դէպքի տար-օրինակ կառոյցով, յապաղումի օրէնքին տրուած նշանակութեամբ, եւ ներկայի վիպականացումով, չի հպատակիր պատկերացում-դէպք աւանդական զոյգի բանեցումին (նոյնիսկ եթէ հեղինակն իսկ երբեմն կը վարանի ու կը գործածէ «իրականութեան» բառապաշարը)։ Շրջում եմ սոված եւ չեմ կարողանում բավարարուել պարզ նկարագրութիւններով, կ՛ըսէ հեղինակը, կամ հեղինակներէն մէկը (էջ 82)։ Գիրքի տրամաբանութեան հաւասարող լեզու մը գտնելը գրաւական մըն է հետեւաբար։ Աշխատանք կը պահանջէ եւ համբերութիւն։ Կը պահանջէ ամենէն առաջ սակայն՝ հաւատարմութիւն մը, դէպի հեղինակին ուզածը, դէպի իր «անկառավարելի ցանկութիւն»ը, դէպի իր «սով»ը։

Այս նոր փակագիծէն ետք, յիշեցնել պէտք է անգամ մը եւս որ վիպական վարկածին կը հետեւինք հոս առ այժմ (մէկ քով ձգեցինք մինչեւ հիմա օրագրային վարկածը, զոր ձեռք պիտի առնենք աւելի ուշ)։ Վիպական վարկածէն ներս, կեդրոնացանք հանդիպումին վրայ որպէս դէպք։ Հետեւեցանք դէպքի կառոյցին եւ վիպական «պատկերացում»ի յարակարծիքներուն։ Նոյն վարկածի սահմաններուն մէջ, պէտք է հիմա տեսնենք թԷ ինչ կ՛ըսէ հեղինակը ո՛չ թԷ դէպքին մասին ընդհանրապէս, ո՛չ թԷ վիպականութեան մասին ընդհանրապէս, այլ՝ վիպական ձեւը գործադրելու (կամ մերժելու) իր յատուկ եղանակին մասին։ Որովհետեւ այս բոլորէն յետոյ, բնական է որ Գիրքը գրեթէ ծայրէ ծայր անդրադարձ մըն է ինքն իր մասին, իր ձեւին, իր կառոյցին, իր նշանակութեան, իր վերնագիրին, իր բովանդակութեան մասին։ Այդ բազմածաւալ անդրադարձէն պիտի պահեմ հոս ինչ որ կ՛ըսուի «բացիկ»ներուն մասին, այսինքն՝ ինչ որ վէպը կ՛ըսէ ինքն իր մասին որպէս «բացիկներ»ու հաւաքածոյ։

«Բացիկներ»ու մասին խորհրդածութիւնը կ՛երեւի տեղ տեղ վէպին մէջ, ու կարծեմ՝ առաջին անգամ կը յայտնուի Գ. գլուխին մէջ, հոն իսկ՝ ուր հանդիպումը կը սկսի կազմակերպուիլ, հեղինակին բառով՝ «պատկերացուիլ»։ Հազիւ ճամբայ ելած է այդ պատկերացումը, արդէն իսկ կ՛ընդմիջուի, եւ կը կարդանք հետեւեալ նախադասութիւնները (էջ 27).

Բայց դուք հարցնում էք, ո՞վ Է հերոսը, ի՞նչ Է նրա անունը։

Որտե՞ղ Է կատարւում գործողութիւնը։

Եթէ ամբողջ գիրքը իրարու հիւսէր Զ.Ե.ի եւ Շ.Կ. ինքնագիր տողերը, իրենց գիրքերէն կամ տպեալ ու անտիպ ինքնակենսագրական նշմարներէն քաղուած, եւ եթէ այդ ամբողջը ըլլար առանց չակերտի, մէջբերումի, եթէ ներկայանար միայն որպէս հիւսուածք, իրե՛նք կ՛ըլլային այս նոր գիրքին հեղինակները, խաչաձեւ հեղինակներ ու հեղինակութիւններ, իրար խաչաձեւող կենսագրութիւններով, եւ միեւնոյն ժամանակ՝ իրե՛նք կ՛ըլլային այս նոր գիրքին հերոսները։ Կ՛ըլլային հեղինակ եւ հերոս միաժամանակ, կամ ո՛չ մէկը, ո՛չ միւսը։ Եւ Գիրքը (հիմա կը գլխագրեմ վերստին, այս մէկուն մասին է խօսքս, եւ ո՛չ թԷ որեւէ երեւակայական գիրքի մը մասին) ա՛յդ կ՛ընէ մասամբ, ո՛չ միշտ, ո՛չ համակարգայնօրէն, բայց գոնէ կայ այդ փորձութեան յստակ հետքը։ Բան մը, որ ընդունեցէ՛ք՝ պիտի ըլլար հանդիպումը կազմակերպելու ձեւ մը, ձեւերէն մէկը։ Երկու կիները պիտի երեւէին միասին, միասնացած, գիրքի մը կողքին, պիտի բնակէին միասին անոր մէջ, խաչաձեւ ներկայութիւններով եւ անուններով։ Խաչաձեւում նաեւ՝ բանաստեղծութեան եւ արձակի։ էջ 46՝ Դուք մեզ տարիներ շարունակ սովորեցնում Էիք թէ ինչպէս տարբերել բանաստեղծութիւնն արձակից. Եւ եթէ կիները երեւէին միասնացած այս գիրքի կողքին, իրե՛նք պիտի ըլլային, ի միջի այլոց, հեղինակները։ Եւ ես («ես» ըսողը) պիտի ըլլայի միայն իրենց քարտուղարը, խմբագիրը, մեքենագրողը, հրատարակութիւնը պատրաստողը։ Եւ հիմա բազմապատկեցէ՛ք հեղինակները։ Այս բազմապատկումը հասկցէ՛ք ձեւային կերպով (ինչպէս հիմա բացատրեցի), բայց նաեւ գրողի մը ապրած հազար կեանքերու (հետեւաբար, Գիրքին տրամաբանութեան հետեւելով՝ վերամարմնաւորումներու) ընդմէջէն՝ փորձառութեան կերպով, հազարաւոր կեանքերով, եւ ոչ միայն այսօրուայ, այլ նաեւ երէկուայ ու վաղուայ կեանքերով (էջ 66)։ Քիչ մը շեղեցայ նշուած ճամբէն։ Բացիկներու մասին պիտի խօսէի ու սկսայ բացատրել վէպին ընդելուզուած վիպական ինքնանդրադարձը։ «Ո՞վ է հերոսը» բնականօրէն կը տանի «Ո՞վ է հեղինակը հարցումին եւ այդ ձեւով կը բացուի ինքնանդրադարձային ամբողջ դաշտը, որ կը կեցնէ վէպը, խնդրական կը դարձնէ զայն նոյնիսկ որպէս վէպ, վէպին մէջ կը ներմուծէ վէպին վերլուծումը, եւ մասամբ նորին։ Այս բոլորին մասին՝ աւելի ուշ։ Կ՛ուզեմ միայն արձանագրել հոս արդէն իսկ գրառումի օրինավիճակին անդրադարձող հետեւեալը (էջ 49). Չորս հեղինակ եւ մէկ ընդհանուր մեքենագիր/խմբագիր, որուն իմ կարգիս պիտի անդրադառնամ երկրորդ ու երրորդ բաժիններուն մէջ, քանի որ հոս՝ վիպական ինքնանդրադարձը մեզ կը տեղափոխէ ամբողջովին վէպէն դուրս ու հետեւաբար՝ չի պատկանիր վիպական վարկածին։

Եւ ուրեմն բացիկները, էջ 26՝

Լարա, գիրքն ունի երկու նպատակ, վերականգնել կորցրածը եւ ստեղծել նորը։

Ինչո՞ւ է կազմուած բացիկներից, հարցնում ես։

Գիտեմ, գիտեմ, Նորի հռետորականութիւն մը կայ հոս, որուն երբեմն քմծիծաղով կը մօտենայ հեղինակը։ Որովհետեւ հոս ալ՝ լեզուն կը պակսի։ Քմծիծաղէն դուրս՝ ուրիշ ձեւ չկայ Նորին մասին խօսելու, մանաւանդ երբ կը հաւատաս Նորին, այնպէս չէ՞։ Քմծիծաղի (ինքնա-քմծիծաղի անշուշտ) օրինակ մը, էջ 46-47, երբ Նորը (որուն կ՛ուզեմ հաւատալ իմ ամբողջ ուժերովս) կը գլխագրուի ու կը նկարագրուի ինչպէս պիտի ընէին սովետական երջանկայիշատակ ժամանակներու պիոներական գրականութեան ռահվիրաները. Կառուցւում է Նոր քաղաք… կառուցում են երիտասարդ կանայք ու տղամարդիկ. կապոյտ համազգեստը ամուր գրկում է նրանց եռանդուն մարմինները։ Եւ ատոր կողքին երբ կ՛ըսուի՝ Վերջապէս տեսնում եմ Նոր Կնոջ կերպարը…, եւ այդ՝ ա՛յն իսկ պահուն երբ երկու կիները կը հանդիպին, ձեռք կը թօթուեն, գուցէ կ՛ողջագուրուին ու կը համբուրուին, միասին են վերջապէս, ա՛յն իսկ պահուն՝ երբ միասնութեան վերամարմնաւորումը կատարուած է, երբ հին նամակը տեղ հասած է, երբ իմաստը բացայայտուած է, երբ Տէրեանին արանքները լեցուած են բառերով (թԷ արդեօք տեսիլքո՞վ), ի՜նչ հրճուանք, բացի հրճուանքից ուրիշ ոչինչ չեմ զգում, ո՞ւր կը վերջանայ արդեօք ինքնա-քմծիծաղը։ Վստահ եմ՝ հոս ծալք մը եւս կայ, զոր այս պահուս անկարող եմ բացայայտ դարձնելու։ Հրճուանքը, գիտեմ, դէպքին չի վերաբերիր, այլ տեսնելուն։ Տեսնում եմ ու հրճւում, որ տեսնում եմ…։

Գիրքը ուրեմն կազմուած է բացիկներից։ Առանց յաւելեալ բացատրութեան, առ այժմ։ Նախադասութիւնը կը կրկնուի էջ 39, եւ այս անգամ անոր կ՛ընկերակցի «բացիկ»ի տեսաբանութիւն մը։ Ամբողջ հատուածը պիտի կարդանք։

Վէպը բաղկացած է բացիկներից կամ հեռա-գրերից, որոնք երբեք չեն ուղարկուելու իրենց Հասցէատուն։

Հարց է ծագում. ապա ինչո՞ւ գրել, եւ ինչո՞ւ բացիկներ։

Բացիկն ընդհանրապէս երկերեսանի է. մի կողմում այն կրում է ինչ որ նկար, ինչ որ բան որ մարմնաւորում կամ խորհրդանշում է բացիկն ընտրողի ոգին, միւս կողմում՝ տեղեկագրութիւն։

Բացիկի տարբերութիւնն այն է (միւս հեռա-գրային տեսակներից), որ այն «բաց» է, իւրաքանչիւր փոստատար կարող է կարդալ։

Բացի այդ, բացիկի ձեւն ինքնըստինքեան սահմանափակում է գրողին աւելորդութիւններից, ասենք՝ զտում է նրա մտքերի յորձանքը եւ պահպանում միայն սերուցքը։

Ուրեմն կրկնենք. գիրքը բաղկացած է բացիկներից։

Եւ յանկարծ հոս, կը խոստովանիմ, անզօրութիւն է զգացածս։ ԵթԷ ինքը ամէն ինչ չի շարադրելու, ինչո՞ւ ես իր տեղը պէտք է շարադրեմ։ Ի վերջոյ։ Եւ նոյնիսկ եթէ ուզէի շարադրել, ի՞նչ պիտի կարենայի ըսել բացիկներու մասին զոր ինքը չէ ըսած արդէն իսկ։ Բացիկը երկերեսանի է անկասկած։ Բայց ոգին խորհրդանշող նկարէն եւ սահմանափակ տեղեկագրութենէն զատ՝ ուրիշ բան մըն ալ կայ հոն, բացիկին էութեան մաս կազմող (նոյնքան որքան նամակին, բաց չեղողին), դրոշմաթուղթր։ Ո՞վ պիտի վճարէ այս առաքումները։ Ինչո՞ւ պէտք է ես վճարեմ վեր-ուղարկելու համար բացիկներ, որոնք ուղարկուելու սահմանուած չէին։ Եւ վճարելէ բացի, յաւելեալ աշխատանք մը տանելէ բացի, հապա եթէ իմ շարադրութիւնս անընթեռնելի դարձնէ բացիկները գրողին տեղեկագրութիւնները։ Միայն անպատեհութիւններ։ Յետոյ ո՞րն է «հասցէատուն»ը։

Ահա՛ Զ.Ե.ի բացիկները իր տարբեր բանտերէն ղրկուած։ Ստիպուած էր ըսելու նուազագոյնը։ Գրաքննութենէն կ՛անցնէին իր բոլոր գրածները։ Բաց էին ըստ էութեան։ Արդեօք նկարներ ալ ունէի՞ն, ոգին մարմնաւորող տեսակէն։ Բացիկները երբեք տեղ պիտի չհասնի՞ն։ Չեն իսկ հասցէագրուած։ Թելադրուածը այն է, որ անոնց տեղ չհասնիլը «քննիչներ»ու պատճառով է։ Էջ 57՝ Անհրաժեշտ եմ համարում տեղեկացնել, որ Ձեր բացիկները այսուհետ պահելու ենք գրասենեակում, հետաքննութեան համար։ Խօսքը կրնար իրապէս ուղղուած ըլլալ Զ.Ե.ին։ Բայց «վերամարմնաւորում»ի ծրագիրին համաձայն, նոյն բացիկներն են այսօր հեղինակին (չ)ղրկածները։ Կասկածելի են որովհետեւ անհասկնալի են։ Բայց ահա նիւթ մը եւս որ պիտի ուզէի հետագայ քննութեան վերապահել, վիպական վարկածէն անկախ։ Վէպը չի պատկերացներ միայն հանդիպումը, այլեւ հանդիպումին եւ հանդիպումէն անդին՝ նամակներու եւ բացիկներու հասցէագրութեան արգելք հանդիսացող գործողութիւնը, ներկայացւած Զ.Ե.ի քննիչներու կերպարանքով եւ իրական «քննութիւններ»ու նմանող զրոյցներով։ Քննիչները երկու են, ինչպէս էին չարչարանքի սենեակներուն մէջ։ Երկրորդ քննիչը կ՛ըսէ. Ձեր աղջկան մենք ինքներս կը տեղեկացնենք։ Ու կը լսուի ձայնը, ենթադրաբար Զ.Ե.ի ձայնը. Սո՜ւտ է, Սոֆի, չհաւատաս, ո՛չ մէկն էլ ոչինչ չի տեղեկացնի։ Ուրեմն այսօր է միայն, որ բացիկները երեւան կու գան։ Երբեք չէին հասած տեղ։ Մնացած էին անհասցէ, տառացիօրէն։ Այսօր միայն երեւան կու գայ անոնց յապաղումը միեւնոյն ժամանակ։ Կու գան մէկը եւ միւսը, բացիկը եւ յապաղումը միասին։ Ու ցոյց կու տան դժուար ըմբռնելին. որ բացիկները չէին ըսեր ինչ որ կ՛ըսէին։ Մանրադէպեր կը պատմէին, Զ.Ե.ի առողջութեան մասին կը զեկուցէին, զաւակներուն մասին տեղեկութիւններ կ՛ուզէին։ Բայց իրենց բո՞ւն ըսածը։ Այսօր միայն, 70 տարի յապաղումով, կրնային հասնիլ, հասնիլ տեղ մը, առանց հասցէատէրի, եւ սակայն ուղղուած Աղջկան (նորէն կը գլխագրեմ, ինչպէս կ՛ընէ ինքը՝ հեղինակը, երբ կ՛ըսէ Յանդուգն Աղջիկներ)։ Ո՞վ են փոստատարները։ Ընթերցողները իրենք։ Կը կարդան բացիկներ, որոնք իրենց աչքին առջեւ դրուած են բայց չեն ուղղուած իրե՞նց։ Հետեւաբար՝ ընթերցողները առաջին գրաքննիչներն են։ Չեն ձգեր որ ազատ խօսքը շրջագայի։ Կը կասկածին։ Իրենց չհասկցածը կասկածելի կը թուի իրենց աչքին։ Ոչի՛նչ փոխուած է Զ.Ե.ի ժամանակներէն ի վեր, ոչինչ։ Կամ… մէկ բան փոխուած է։ Կարելի է այսօր բացիկներու հաւաքածոն կազմել, դնել զանոնք մէկ կողքի տակ, փրկել աքսորէն։ Անգամ մը եւս համոզուելու համար, որ նամակներն ու բացիկները հետաքրքրական չեն իրենց պարունակած տեղեկագրութիւններով, այլ իրենց յապաղումովն իսկ։ Եւ այդ է պատճառը որ բացիկներ են։ Մարմնաւորուած ոգին գրաքննութիւնն է։ Իսկ գրաքննուած նամակներ ինչպէ՞ս պիտի կարենային ըսել գրաքննութիւնը։ Նոյնպէս՝ այսօր։ Այդ իմաստով՝ ոչինչ չէ փոխուած Զ.Ե.ի ժամանակներէն ի վեր։ Ինչո՞ւ գրել, ինչո՞ւ գրել բացիկներ։ Որպէսզի այսօր Աղջիկներուն յիշեցուի թէ իրե՛նք պէտք է փնտռեն, իրենք պէ՛տք է գտնեն, իրե՛նք պէտք է հասկնան, իրե՛նք պէտք է սգան։ Սգան։ Նամակները տեղ չեն հասնիր։ Չեն ուղարկուիր իսկ։ Կը կարդացուին յապաղումով, որեւէ մէկուն կողմէ։ Անբովանդակ նամակներ։ Ոգին միւս երեսին վրայ է։ Ոգին յապաղումն է։ Ինչպէ՞ս գրել յապաղումը։ Եթէ ոչ վերամարմնաւորումով։

Նախորդ պարբերութիւնը սկսայ դժկամութիւնս, անզօրութիւնս խոստովանելով։ Երեք բան վերլուծեցի մինչեւ հիմա, մնալով վիպական վարկածին հաւատարիմ։ Երեքն ալ կը վերաբերին վիպական ծրագրին, որ էր՝ «պատկերացնել» հանդիպումը, չըլլալով սակայն պատմական վէպ։ Ուրեմն առանց կենսագրական հնարքներուն դիմելու եւ առանց անցեալը վիպականացնելու։ Վերլուծեցի ա) դէպքին կառոյցը, յապաղումի օրէնքով, բ) ներկայի վիպականացումին անհրաժեշտութիւնը, որպէսզի անցեալ հանդիպումը տեղի ունենայ ներկային մէջ (խանգարելով դէպքի եւ պատկերացումի ընդունուած եղանակները), գ) վիպականացումին կերպը, բացիկներու համակարգով (որպէսզի գրառումին հակերեսը երեւի, ինչ որ երբեք չի կրնար գրուիլ, յապաղումը, գրականութեան բառերու արանքին)։ Իսկ անզօրութիւ՞նս։ Դէպքը ա՛յն է, որ կը հասնի։ Կը հասնի մեզի, բայց առանց հասցէի։ Հասնելով միայն՝ կը ստեղծէ «մենք» մը։ Այս պարագային՝ կիներու «մենք»ը։ Վերլուծումը հոս՝ պէտք է փոխէ ամբողջովին իր ձեւը որպէսզի հասնի դէպքի անհասցէ հասնումին։ Պէտք է դառնայ իր կարգին՝ արխիւ հասնումի (Ի.Ճ. կ՛անդրադառնա՞ր արդեօք իր վերնագիրի նշանակութեան)։ Պէտք է գիտնայ պեղել հասնումի արխիւը։ Այս ամբողջը անկարելի է դիմաւորել եւ դիմագրաւել վիպական վարկածին մէջ մնալով եւ վերլուծական տրամասութիւն մը առաջարկելով։

2
Հեռագրութիւն

Անզօրութեան զգացումը չի գար անկէ, որ այս վէպը ինքն իր մէջ կը տրամադրէ արդէն իսկ իր իսկ քննադատութիւնը, ինքն իր մասին առաջարկելով վարկածներ, փորձելով ու մերժելով վերնագրեր, ինքն իր տեսաբանութիւնը կատարելով, բացիկներու որպէս ամբողջութիւն։ Չի գար ատկէ, որովհետեւ այդ մէկը երկու հարիւր տարի առաջ Շլէկըլը արդէն իսկ նախատեսած ու ծրագրած էր, երբ նախ քննադատութիւնը կը նկատէր որպէս կարողականացած գրականութիւն, այսինքն՝ գրականութիւն բերուած իր երկրորդ (կամ հարիւրերորդ) կարողականութեան, ու երբ ետքն ալ կ՛երազէր վէպի մը մասին որ ինքն իր մէջ պարունակէ իր իսկ քննադատական կարողականացումը։ Իրականութեան մէջ, վիպական վարկածը Գիրքը կը շարունակէ նկատել որպէս գրականութիւն, մինչդեռ Գիրքը՝ ինք ամէն ինչ կ՛ընէ խուսափելու համար գրականութենէն։ Գիրքը խուսափողական տրամադրիչ մըն է։ Այս հանգամանքին պէտք է աւելցնել երկրորդ մը, որուն մինչեւ հիմա չանդրադարձայ բացարձակապէս։ Գիրքը ինքն իր մէջ կը պարունակէ, որպէս ԺԳ. գլուխ, նամակ մը զոր նուաստս ղրկած էի հեղինակին 2005ի Յունիսին։ Ի հարկէ՝ ո՛չ թէ նամակ մը անվերնագիր Գիրքին վերաբերեալ, որուն մասին ո՛չ մէկ գաղափար ունէի այն ատեն։ Այլ՝ Շ.Կ.ի բանաստեղծութիւններու թարգմանութեան հիման վրայ՝ խորհրդածութիւն մը, նամակի ձեւով, որ կ՛անդրադառնար Կուրղինեանի իրական ու գրական կերպարի նշանակութեան, որպէս գրող, որպէս կին գրող, եւ որպէս ըմբոստ կին գրող։ Նամակը ստանալէն ետք, հեղինակը ինձմէ խնդրեց արտօնութիւնը զայն ամբողջութեամբ տպելու (այս «թղթակցութեան» արխիւները պահուած են իմակային պահեստիս մէջ)։ Այդ հանգրուանին ալ՝ իմ կողմէս ո՛չ մէկ կասկած։ Չէի կրնար գուշակել, թէ ի՛նչ պիտի ըլլար այդ տրամադրիչը, որուն մէջ իմ նամակս տեղ պիտի գրաւէր։ Անկեղծօրէն կը խորհէի, որ գրուելիքը Կուրղինեանի մասին հատոր մըն էր, մասամբ՝ կենսագրական, մասամբ՝ վերլուծական, հատոր մը որ բանաստեղծուհին պիտի ներկայացնէր հանրութեան եւ միեւնոյն ժամանակ՝ պիտի խորհրդածէր իգապաշտ շարժումին մասին կամ իգապաշտ կեցուածքի մը անհրաժեշտութեան մասին մեր օրերուն, հայկական աշխարհէն ներս կամ անկէ անդին։ Չէի կրնար վայրկեան մը իսկ միտքէս անցնել, որ հեղինակը նպատակը այդ չէր բացարձակապէս։ Չէի կրնար վայրկեան մը իսկ երեւակայել, որ հեղինակին պատրաստածը վիպական-օրագրային տրամադրիչ մըն էր, որ կատարելապէս պիտի զանցէր կենսագրութիւն, վէպ, վերլուծում, խորհրդածութիւն, ներկայացում, իգապաշտ կոչ, եւ մասամբ նորին, այսինքն գրառումի բոլոր ընդունուած սեռերը։ Չէի կրնար երեւակայել, որ հրամցուելիքը «վերամարմնաւորում»ի տրամադրիչ մըն էր (հոս կը գործածեմ հեղինակին բառը), որուն մէջ խնդրոյ առարկայ պիտի դառնային դէպքին դիպականութիւնն իսկ, եւ ուրեմն միեւնոյն ժամանակ՝ «պատկերացում»ի բոլոր եղանակները, խորհրդածութեան բոլոր դիւրութիւնները, այսինքն տրամասական միջոցները որ սովորաբար կը գործածենք մատչելի ըլլալու համար ընթերցողին։ Կամ գրաւիչ։ Կամ երկուքը միաժամանակ։ Չէի կրնար նախատեսել «բացիկային» տեսաբանութիւնը եւ կիրառումը։ Չէի կրնար գիտնալ, որ հեղինակը կը պատրաստուէր «հասնումի արխիւ»ը կազմելու եւ ուրեմն մէկ շարժումով՝ «աւանդութիւն» ըսուածին հասնումի եւ հասցէագրումի դարաւոր խաղին մէջ մտնելու, զայն խանգարելու։ Այլ բառով՝ ո՛չ միայն Նորը (Նոր Քաղաքը, Նոր Կինը) երեւակայելու, այլ անոր յայտնութեան (կամ կազմութեան, կազմաւորման, պատահմունքին, դիպայնութեան) պայմաններուն անդրադառնալու։ Եւ (քայլ մը եւս) ստիպելու որ ես ալ իրեն հետեւիմ այդ ճամբուն վրայ։

«Աւանդութիւն» բառը եկաւ հոս գրչիս տակ, բառ մը որ չի պատկանիր հեղինակի բառապաշարին, եւ ես ալ՝ չէի գործածած մինչեւ հիմա։ Թերեւս օգտակար ըլլայ ան պահ մը, պարզելու համար Գիրքին խնդիրը, այն մէկ խնդիրը որ դարձաւ մեր ուշադրութեան առարկան մինչեւ հիմա։ Այսինքն՝ հանդիպումին նկարագրութիւնը, եւ նկարագրութենէն առաջ՝ հանդիպումին օրինավիճակը։ Ինչո՞ւ պատկերացնել հանդիպումը, կը հարցնէինք հեղինակին հետ։ Ահաւասիկ պատասխան մը, կարելի եղածին չափ կարճ ու դիւրըմբռնելի. որովհետեւ երկուքով արդէն իսկ ընկերութիւն մը կը կազմեն աղջիկները, միասնութիւն մը։ Այո, բայց ո՞ւր տեղի կ՛ունենայ հանդիպումը։ Երէ՞կ թէ՞ այսօր։ Իրականութեա՞ն մէջ թէ վէպի՞ մը մէջ։ Երէկուան սերունդը չունէր միասնութեան բառապաշարը։ Հանդիպումը երբեք չէ պատահած։ Իսկ այսօրուան սերո՞ւնդը։ Աղջիկներու սերո՞ւնդը։ Ըլլալու համար սերունդ, պէտք ունի՞ն ժառանգելու թէ ո՞չ, պէտք ունի՞ն թԷ ոչ երէկուան միասնութենէն ժառանգելու։ Անգոյ միասնութենէ մը ժառանգելու։ Գիրքը կը պատասխանէ այդ հարցումին, կ՛ըսէ՝ այո՛։ Ուրեմն «պատկերացնել»ու հարց մը չէր։ Այլ՝ ժառանգելու հարց մը։ Այդ պատճառով հաւանաբար՝ Գիրքը «օժիտ»ի մասին կը խօսի։ Կ՛ըսէ. ինչպէ՞ս ըլլալ Աղջիկ եթէ Մայրերը երբեք չեն հանդիպած։ Այս «ժառանգութիւն»ը կը կոչուի պարզ բառով մը՝ աւանդութիւն։ Ըլլալու համար Աղջիկ այսօր, պէտք է ստեղծել աւանդութիւն մը, պէտք է ժառանգել որպէս Աղջիկ։ Պէտք է Մայրերէն ստանալ այդ նամակները, այդ բացիկները, որոնք Աղջիկներու հասցէին ուղարկուած էին եւ երբեք չեն հասած տեղ։ Կամ թերեւս երբեք ալ չէին ղրկուած։ Մնացած էին գրաքննիչներու գրասենեակներուն մէջ։ Երբեմն ալ՝ չարչարանքի խուցերուն մէջ։ Ուրեմն Աղջիկներու առաջնահերթ պարտականութիւնն է վերստին շրջագայութեան մէջ դնել նամակ ու բացիկ։ Որպէսզի այսօր ստացուին երէկ չուղարկուածները։ Հոս բացատրածս՝ աւանդութեան «հասցէագրական» կառոյցն է։ Որեւէ աւանդութեան։ Բայց հոս կայ թերեւս աւելին, որ այս աւանդութիւնը կը տարբերէ միւսներէն (վստահ չեմ թէեւ)։ Ի՞նչ բան։ Կայ ա՛յն՝ որ Աղջիկները միշտ ապրած են Քննիչներու եւ Գրաքննիչներու ընկերութեան մէջ։ Քննիչներուն միակ պաշտօնը հասցէները աղարտել է, այնպէս մը ընել՝ որ նամակ ու բացիկ երբեք չհասնին յաջորդ սերունդին։ Իրե՛նք ձեռք կ՛առնեն Աղջիկները տեղեկացնելու պարտականութիւնը, այսինքն՝ երբե՛ք չտեղեկացնելու։ Աղջիկներուն հարցն է հետեւաբար՝ ինչպէ՞ս ստանալ նամակներ, որոնք երբեք չեն ղրկուած ու թերեւս ալ երբեք չեն գրուած։

Կարելի է առարկել, կամ առնուազն հարց տալ,- երբ հեղինակը կը տեսնէ Նորը, ու կը հրճուի (կ՛ըսէ թէ կը հրճուի) միմիայն որովհետեւ կը տեսնէ Զայն, այդ Նորը ինչո՞ւ պէտք ունենայ «աւանդութեան» մը։ Իր յատկանիշը չէ՞ աւանդութեան աէտք չունենալը։ Այդ գլխագրուած Նորը՝ բացարձակ Նորը չէ՞։ Անաւանդ Նորը չէ՞։ Նորը ճիշդ այն չէ՞, որ կը պատահի կատարելապէս անսպասելի կերպով, որեւէ ակնկալութենէ անկախ։ Ուրեմն միշտ նոյն տեղն ենք. ինքդ պիտի գտնես, ինքդ պիտի հասկանաս, ինքդ պիտի յիշես, ինքդ պիտի սգաս։ Այո, նոյն տեղն ենք, նոյն վարանումին յանձնուած։ Եւ վարանումը միշտ, թերեւս ընդմիշտ, Նորին, Դէպքին, Հանդիպումին անորոշութիւնն է։ Բայց գոնէ կրցանք ընել մէկ բան. պարզել աւանդութեան հասցէագրական կառոյցը, որ կը կառավարէ հեղինակին կամ հեղինակներուն լման մտածողութիւնը ու առանց որուն անըմբռնելի է Մայրերու եւ Աղջիկներու յարաբերութիւնը, հետեւաբար՝ Գիրքին ծրագիրը։ Կրցանք գծել ծիրը որուն սահմաններուն մէջ իմաստ կը ստանայ նշեալ վարանումը Նորին, Դէպքին ու Հանդիպումին շուրջ։ Հասցէագրութեան կամ հասցէագրականի ծիրին մէջ կը դեգերինք, կլոր կլոր կը դառնանք։

Եւ ուրեմն հիմա կը վերադառնամ անզօրութեանս, անգամ մը եւս։ Կարծէք յանկարծ՝ փարատեցաւ ան։ Կարծէք՝ ազատ եմ այլեւս, որոշ չափով։ Ո՞ր չափով։ Գրականին չափովը, անշուշտ։ Վիպական վարկածէն ձերբազատուեցայ, օգտագործեցի զայն որքան որ կարելի էր։ Քիչ ետքը պիտի մտնեմ օրագրային վարկածին մէջ ու պիտի փորձեմ այդ մացառը եւս ճեղքել։ Մինչ այդ, երկու մացառներուն միջեւ, բացատ մըն է։ Ուր կեցած եմ գլխաբաց։ Կրնամ կարդալ բացիկները առանց գրականութեան, կամ անկէ մէկ քայլ ասդին։ Հասցէագրութեան կամ հասցէագրականի կառոյցին համաձայն՝ Շ. բացիկներ կը գրէ, որոնք իմ աչքիս առջեւ կը դրուին։ Չէ՛ որ ինծի ուղղուած էին։ Կարծես թէ ուղարկուած էին բայց ո՛չ թէ ուղղուած։ Ես պատահական ընթերցողն եմ այդ բացիկներուն։ Ըսենք՝ գրեթէ պատահական, քանի որ նամակիս հարցը կայ, զոր տակաւին չեմ լուծած։ Շ. բացիկներ կ՛ուղարկէ իր անունին բայց ո՛չ թէ իր անունով։ Ոմանք՝ իր անունով, շատերը՝ ո՛չ։ Ինքն է ղրկողը իր անունին, բայց (ի միջի այլոց) Շ.Կ.ի անունով։ Անցեալէն կը ստանանք ուրեմն Շ.ին ուղարկած բացիկները։ Կը կարդանք։ Շ. չէ՛ գրողը ի հարկէ։ Եւ ուրեմն պէտք չունի չակերտի։ Բացիկները կու գան ուղղակի հոնկէ՝ անցեալէն («ուղղակի»ն ըսելու ձեւ մըն է. իրականութեան մէջ՝ շատ անուղղակի)։ Շրջագայութեան մէջ դրուած են վերջապէս։ Շ.ն շրջագայութեան մէջ դնողն է։ Տեղ մը խճողում մը պատահած էր, բացիկներու կուտակում, փոստատուներէն մէկուն մէջ։ Բացիկները թխմուած էին դարաններուն վրայ ու դարակներուն մէջ։ Խճճուած էին։ Երբեմն՝ այրուած, անճանաչելի դարձուած։ Երբեմն՝ անվերծանելի ըլլալու աստիճան գրութիւններով սեւցուած։ Պէտք է պրպտել ուրեմն դարաններն ու գրադարանները, պտտիլ փոստատունէ փոստատուն, աչք կուրցնել, կեանքեր վատնել, միմիայն խճճուածը վերստին շրջագայութեան մէջ դնելու համար։ Բայց այն ատեն, սիրելի Շ., ի՞նչ է տարբերութիւնը բացիկներէ կազմուած այս Գիրքին եւ ուրիշ որեւէ գիրքի միջեւ։ Աւելի ճշգրիտ. ի՞նչ է տարբերութիւնը այս Գիրքին եւ (օրինակ) Տէրեանի հատորներուն միջեւ, որոնց արանքին կը պահուէին անկառավարելի ցանկութեան մը առարկայ հայրական նամակները։ Հոն ալ ի դէպ՝ խճողում մը կար, նամակներու խճողում։ Ճի՞շդ եմ թԷ չէ՞։ Ինչ որ թերեւս (ու որոշ չափով) կը բացատրէ Քննիչներու ցանկութիւնը։ Իրենք ալ, աղջկան պէս, կը յապաղեցնէին նամակները։ Իրենք ալ մղուած էին ընթերցելու անկառավարելի ցանկութեամբ մը։ Իրենք ալ փոստատարի դեր կը կատարէին, կամ հակառակը։ Փոստատարին հետ անմեղ մեղսակցութիւն մը կը ցուցաբերէին։

Նախորդ պարբերութեան մէջ, ուզեցի երկու բան ըսել։ Որոնք հակասական են։ Ուզեցի նախ ըսել, որ ամբողջ գրականութիւնը բացիկային այս սիսթեմին կը հպատակի հաւանաբար, Տէրեանն ալ մէջը։ Բայց յետոյ ուզեցի գրողներու եւ քննիչներու մեղմ մեղսակցութեան մասին խօսիլ։ Մե՞ղմ, թէ սարսափելի՞ (այդ մեղմ ու սարսափելի մեղսակցութիւնը նիւթն է Չարենցին նուիրուած հատորիս յառաջաբանին, որուն մէկ ուրիշ տարբերակը կարելի է հիմա կարդալ հայերէն լեզուով ԿԱՄի 6րդ համարին մէջ)։ Քննիչները հաւատաքննիչներ չէի՞ն։ Որոնք պէտք է շահագրգռուած ըլլային քաղաքական հաւատամքներով։ Բայց այն ատեն՝ ինչո՞ւ այդքան յափշտակուած էին գրողներով եւ գրականութեամբ։ Խօսեցուցած են գրողները օրերով, ամիսներով։ Հարցազրոյց, ասուլիս, տրամախօսութիւն։ Ամէն ինչ արձանագրած են։ Այդ խօսակցութիւններով կազմած են հսկայ արխիւներ։ Եթէ զանոնք նկատենք քաղաքական պաշտօնեաներ եւ գրողներն ալ գեղագիտականին պաշտօնեաներ, կարելի չէ հասկնալ այդքան սէր, այդքան շահագրգռութիւն, այդքան խոր երկխօսութիւն։ Հասկնալու համար այդ հանդիպումը (այո, ա՛յս ալ հանդիպում մըն է, սարսափ պարունակող ու պատճառող), պէտք է երեւակայել խորունկ, շատ խորունկ մեղսակցութիւն մը գրողներուն եւ քննիչներուն միջել (կ՛ենթադրեմ հետեւաբար, որ զարմանալու ոչինչ կայ, երբ յանկարծ Գիրքին մէջ՝ կը տեսնենք որ Քննիչները 1937ի հաւատաքննիչներու եւ չարչարարներու տիպարները չեն, այլ… գրողներ, պատահաբար ընտրուած անուններով)։ Պէտք է երեւակայել այն մեծ Փոստատունը, որուն հաշուոյն բոլորը կ՛աշխատէին, մենաշնորհի հարցերով, դրոշմաթուղթի վրայ մրցող իրաւունքներով, քայլ մը ետ ե՛ւ գրականութիւն կոչուածէն, ե՛ւ քաղաքականութիւն կոչուածէն։ Ո՞ւր։ Հասցէագրական ասպարէզէն ներս, կ՛ենթադրեմ։ Քննիչները ճշմարտութեան (գրականութեան ճշմարտութեան) ռահվիրաներն էին ստալինեան ընկերութեան մէջ։ Իրենք պիտի որոշէին բացիկներու ճակատագրին մասին։ Իրենց կարգին՝ յապաղումի պաշտօնեաներ, մարզի մը մէջ ուր չնչին է տարբերութիւնը նամակին, բացիկին եւ գրականութեան միջեւ։ Բոլորը՝ նամակ, բացիկ եւ գրականութիւն տիեզերական փոստատարներուն կը յանձնուէին ու կը յանձնուին։

Առաջին անգամ երբ տեսայ ի՛մ նամակս Գիրքին մէջ տպուած ուրեմն, խորհեցայ որ զայն վիպականացնելու, հետեւաբար՝ անիրականացնելու ձեւ մըն էր հեղինակին կողմէ։ Կը մտածէի գրական վարկածին համաձայն, որքա՛ն տարօրինակ է։ Չէի հասկցած (եւ դժուար էր հասկնալը առաջին ակնարկով) որ հեղինակին կատարածը ճիշդ հակառակն էր։ Նամակս շատ իրական նամակ մըն էր, ստորագրութեամբ, թուականով, խմբագրման վայրով։ Այդ շատ իրական նամակն էր, որ պահ կը դրուէր այդտեղ, կը դրուէր գրականութեան արանքին։

Ի՞նչ է գրականութեան արանքը։ Տարա՞ծք մը, ուր այլեւս գրականութիւն չկա՞յ։ Կամ ընդհակառակը՝ գրականութեան առա՞նցքը, հոն ուր կը բարդուին առաքո՛ւմը, հասնո՛ւմը, հասցէ՛ն, հասցէագրութի՛ւնը։ Որքա՜ն հետաքրքրական են այդ Քննիչները, որոնք կարծէք գիտութիւն մը ունին այդ բոլորին մասին, աւելի քան թէ գրողները՝ իրենք։ Մէկ կողմէ կ՛ընդհատեն բացիկներու եւ նամակներու շրջագայութիւնը, Մայրերէն դէպի Աղջիկները, իրենց պաշտօնն է որպէս մեծ Փոստատունի աշխատաւորներ. ընդհատելը, արխիւներ կազմելը, ի հարկէ՝ անձեռնմխելի արխիւներ։ Գիտե՞ն արդեօք որ օր մը չէ՝ օր մը, բոլոր արխիւները կը բացուին, որ գիրքերուն արանքին դրուած նամակները մէջտեղ կ՛ելլեն ու կը կարդացուին։ Կը կարդացուին ուշ, ճիշդ է. երբ ժամանակը անցած է, երբ պատգամը անզօր է, երբ նամակագիրները անհետացած են այլեւս, երբ իրենց խօսքը դարձած է անվերծանելի, երբ իրենց լեզուն մոռցուած է։ Բայց եւ այնպէս կը կարդացուին։ Չեն կարդացուիր որպէս գրականութիւն, որպէս պատգամ, որպէս լուր, որպէս տեղեկութիւն եւ տեղեկատւութիւն։ Աղջիկները դատապարտուած են սպասելու, անգիտակ՝ իրենց Մայրերու ճակատագրին։ Տարօրինակ պաշտօնեաներ՝ Քննիչները։ Կ՛ընդմիջեն։ Իրենց պաշտօն տրուած է ընդմիջումը։ Նուիրումով կ՛աշխատին։ Համոզուած են ու կը համոզեն։ Մէկը չի կրնար խուսափիլ իրենցմէ։ Գրողներուն խօսքը լռութեան կը մատնեն, անոնց գրած նամակները կը մէկտեղեն ու կը պահեն, անոնց փոխարէն՝ իրե՛նք կը խօսին, կ՛արգիլեն հեռա-գրութիւնը, հեռուէն խօսիլը, հաղորդակցութիւնը դէպի Աղջիկները։ Յափշտակուած են գրականութեամբ ու գրողներով, չես գիտեր ինչո՜ւ, բայց մանաւանդ՝ կին գրողներով։ Կը հաւատան, որ ճիշդ է իրենց ըրածը։ Աւելին՝ իրենք կ՛ուզեն գրաւել խօսքին, հաղորդակցութեան եւ հեռագրութեան ամբողջ տարածքը։ Կ՛ընդմիջեն հեռագրութիւնը, ճիշդ է, բայց այդ ընելով՝ կը հնարեն զայն, կը յայտնաբերեն հեռագրայինը որպէս սկզբունք, որպէս հիմք։ Նոր ցամաքամասերու Կոլոմբոսներ են։ Իրենց յայտնաբերածը, ընդմիջումով եւ ընդհատումով, հեռագրայինն է, հեռագրութիւնը, հեռագիրը, գրականութիւնը որպէս հեռագիր, Շ.Ա.ի Գիրքէն շատ առաջ։ Գիրքը անոնց կը պարտի ամէն ինչ։ Պիտի չըլլար եթէ չըլլային Քննիչները, անոնց կազմած արխիւները, անոնց հաւաքած ու պահած նամակներն ու բացիկները, անոնց կիրքը դէպի գրականութիւն (ի հարկէ՝ չկարդացուած գրականութիւնը, ուրեմն գրականութեան ընդմիջումը, որ աւելի խոր է, աւելի էական, աւելի սկզբնական, քան գրականութիւնը ինքը)։ Գիրքը (գլխագիր Գիրքը, անվերնագիրը) պիտի չըլլար եթէ իրմէ առաջ՝ Քննիչները յայտնաբերած չըլլային հեռագրութիւնը, այդ անկոխ ցամաքամասը, հասկցած չըլլային արխիւին նշանակութիւնը, ընդմիջումին դերը։ Ընդմիջելով հաղորդակցութիւնը, կեցնելով նամակները, բանալով զանոնք ու դարձնելով յառաջագունէ մէկական բացիկներ, իրե՛նք երեւան բերած են գրականութեան արանքը, եւ ուրեմն՝ առանցքը։

Կրկնակի շարժում ուրեմն, որուն երկու ուղղութիւնները կախեալ են մէկը միւսէն, դրամանիշի մը, կամ հայելիի մը, երկու երեսներուն պէս եւ անոնց չափ կախեալ։ Մէկը՝ անգո՛յ, եթէ չըլլար միւսը։ Մէկ կողմը՝ ընդմիջումը, հեռագրութեան ընդմիջումը, միւս կողմը՝ յայտնաբերումը, հեռագրութեան յայտնաբերումը, որպէս հիմքը գրականութեան, խօսքին, աւանդուած խօսքին, դէպքի փոխանցումին, ուրեմն դէպքի իրականութեան եւ հնարաւորութեան, հանդիպումին։ Ի՞նչ կ՛ընէ դէպքը։ Կը հանդիպի։ Պարզ բայ մը, ինքն իրեն, ինքն իրեն համար գործող։ Ուրեմն Քննիչները անոնք են, որոնք յառաջագունէ ունին, ունէին, այդ գիտութիւնը։ Հանդիպումի գիտութիւնը, զոր այդքան դժուարութեամբ, այդքան ճիգով, այդքան տանջագործութեամբ՝ Գիրքը ձեռք կը ձգէ վերստին որպէս գիտութիւն, եւ ես ալ՝ Գիրքին հետ, Գիրքէն ետք, անկէ սորվող այս նոր, բացարձակապէս նոր գիտութիւնը։ Ուրիշ ձեւ կարելի չէ խորհիլ։ Քննիչները սկիզբէն իսկ ունէին հանդիպումին գիտութիւնը, քանի որ իրենց ամբողջ ճիգը զայն արգիլել էր։ Եւ յաջող էին, այդքան յաջող, իրենց պաշտօնի գործադրութեան մէջ։ Անշուշտ պետութիւնը կ՛օգնէր իրենց։ Բայց ըսէ՛ք ինծի. պետութիւնը ինք՝ ուրկէ՞ ունէր այդ գիտութիւնը, չարչարարներու գիտութիւնը։ Եւ այս է սարսափելին։ Տեսնելը, որ հանդիպումի գիտութիւնը ունէին այդ մարդիկը, մեզմէ շատ առաջ, հակառակ անոր որ մեզի համար (եւ որեւէ մէկուն համար) բացարձակապէս նոր գիտութիւն մըն է։ Նորն իսկ է այդ գլխագրուած Նորը, Նոր Կինը, որուն տեսիլքը կայ Գիրքին մէջ։ Որովհետեւ կը հասկնաք, այնպէս չէ՞, կը հասկնաք որ նոյն գիտութիւնն է, մերը եւ իրենցը։ Ընդմիջելով՝ երեւան կը բերէին ընդմիջումը։ Ընդհատելով՝ ընդհատումը։ Մայրերուն ու Աղջիկներուն միջեւ գիծերը կտրելով երեւան կը բերէին այդ գիծերն իսկ, այսինքն՝ հեռագրութիւնը։ Ունէին Հանդիպումին գիտութիւնը։ Եւ ունէին գրականութեան Արանքին գիտութիւնը։ Ունէին երկուքը միաժամանակ։ Մէկը միւսով։ Կը հասկնամ հիմա թէ ինչո՛ւ Գիրքին հեղինակը քմծիծաղով կը խօսի իր իսկ հրճուանքին մասին ի տես այդ տեսիլքին, Հանդիպումի տեսիլքին, Նորի տեսիլքին։ Հրճուա՞նք թէ սարսա՞փ։

Բայց վայրկեան մը։ Այդ կրկնակի շարժումը, որ Քննիչներուն յատկանիշն է, արդեօք պզտիկ աղջկան յատկանիշը չէ՞ր նաեւ։ Սարսափը կ՛աճի։ Ինքը չէ՞ր այդ պզտիկ աղջիկը, որ կ՛ընդմիջէր նամակագրութիւնը, պահարանները կը թաքցնէր գրապահարանին մէջ, Տէրեանի հատորներու արանքին, կը դադրեցնէր հեռագրութիւնը, առնուազն՝ կ՛ընդհատէր զայն երկար ժամանակով, կը կուտակէր թերեւս հասնող նամակները, եւ այդ ընելով՝ երեւան կը բերէր արանքը, այսինքն նաեւ հեռագրութեան ամբողջ համակարգը, որուն շնորհիւ նամակներ կ՛երթան ու կու գան, խօսքեր կը փոխանակուին հեռուներէն, ժամանակը կը կամրջուի, բացիկներու տեսիլքները կը պտտին հեռագրասիւներու երկայնքին։ Ընդմիջողի դեր։ Մղուած անշուշտ ընթերցելու անկառավարելի ցանկութենէն, կամ թերեւս հակառակն է ճիշդը. ցանկութիւնը որպէս արդիւնք գիծի, փոխանակութեան, փոխանցումի, փոխկապակցութեան ընդհատումին, հաղորդակցական կրակներու հանգեցումին։ Մենք բոլորս՝ քննադատներ, ուսուցիչներ ու վարժապետներ, ակադեմիկոսներ, չակերտեալ գրականագէտներ, ընթերցողներ, ուրիշ ի՞նչ ըրած ունինք եթէ ոչ գրառումներու եւ տեսիլքներու շրջագայութիւնը ապահովել, անդադար ապահովել։ Չըլլա՜յ որ ընդհատուի։ Չըլլա՜յ որ յապաղում մը պատահի գիծին վրայ։ Ամէն ինչ ընել որպէսզի ընդմիջում տեղի չունենայ։ Այսինքն՝ ամէն ինչ ընել որպէսզի գրականութեան արանքը յանկարծ երեւան չգայ, եւ արանքին ու առանցքին հետ՝ հեռագրութեան, հասցէագրականութեան, հասնումի ամբողջ համակարգը։ Այդ է, որ կը կոչեն մշակոյթ եւ աւանդութիւն, հաւանաբար։ Ընդմիջել պիտի նշանակէր յանկարծ, մէկ անգամ, մէկ անգամէն, անխուսափելի կերպով, գրառումի ցանկութեան տեղ տալ, անկառավարելիին տեղ ձգել, արանք մը գրականութեան եւ մեծ շրջագայութեան էջերուն միջեւ։ ելագար ցանկութիւն, որ է՝ ընդմիջուածը ընթերցելու ցանկութիւնը։ Ընդմիջումը եւ ցանկութիւնը՝ միասին։ Միասնութիւն։ Ահա՛ ձեզի հանդիպում մը։ Կ՛ընդմիջէ գրառումին եւ տեսիլքին շրջագայութիւնը որպէսզի երեւան գայ գրառումին խելագար ցանկութիւնը (եւ տեսիլքին սարսափը, հրճուանքը)։ Աղջիկը ուրեմն զերծ չէր այդ նոյն գիտութենէն, որ է՝ Հանդիպումի գիտութիւնը, արանքի եւ առանցքի յայտնաբերումը։ Նոյն ցանկութիւնն է, մի՛ կարծէք որ տարբեր է։ Սարսափը կ՛աճի։ Նոյն գիտութիւնն է։ Ա՛յն գիտութիւնը, որուն հիման վրայ Քննիչները կրնային հարցուփորձել գրագէտները, եւ անոնց ասպարէզ կարդալ, գրականութեան ըսել անոր ճշմարտութիւնը։ Գրականութեան ճշմարտութիւնը կը գտնուի ո՛չ թէ իր մէջ, այլ՝ իր արանքին, իր ընդմիջումի երկայնքին, հատորներուն միջեւ։

3
Օրագրութիւն

Եւ հիմա՝ օրագրայինը, էականը։ Չեմ ըսեր, որ մինչեւ հիմա յայտնաբերուածը կարեւոր չէր։ Ի՞նչ էր մինչեւ հիմա յայտնաբերուածը։ Վիպագրութեան ծիրէն ներս, վէպի ու մանրավէպի միջոցներով, նախ՝ հանդիպումը որպէս հարց (ի՞նչ է հանդիպումը, ինչպէ՞ս կազմակերպել զայն) եւ անոր հետ միասնաբար՝ յապաղումը, այսինքն՝ դէպքին դիպականութեան յատկանիշը (ինչպէ՞ս կը պատահի դէպք մը, ինչպէ՞ս հասկնալ դէպքին հանդիպիլը), յետոյ՝ ներկայի վիպականացումը, եւ վերջապէս՝ գրութեան բացիկային հանգամանքը, անոր բացիկայնութիւնը, Տեռիտա պիտի ըսէր ֆրանսերէն շատ աւելի տարօրինակ արտայայտութեամբ մը, մէկ բառով՝ la cartepostalite dela lettre, Բացիկը, Էջ 99)։ Այս բոլորին հետ մԷկտեղ` ժառանգելու խնդիր մը (վերամարմնաւորելու, վերիմաստաւորելու), որ սակայն նորատեսակ յղացականութեան մը չառաջնորդեց մեզ, քանի որ բացատրուեցաւ ծանօթ ու սովորական ստորոգութիւններով (ժառանգել մայրերէն կ՛ենթադրէ մայրերու հանդիպումը), որոնք վստահ չեմ թէ լման առումով դիպուկ էին ներկայ պարագային։ Առիթ տուաւ միայն Նորի յարակարծիքին անդրադառնալու։ Նորը բացարձակ անժառանգն է, բացարձակ անաւանդը, որեւէ աւանդութենէ ձերբազատը։ Եւ սակայն անհնար է Նորը երեւակայել առանց հանդիպումի, անցեալին մէջ հանդիպումի մը։ Անցեալ բայց նոր։ Այդ էր յարակարծիքը, որուն առիթ չտուինք աւելի զարգանալու։ Իսկ հեռագրութեան ծիրէն ներս ի՞նչ էր յայտնաբերուածը. գրականութեան արանքը, արանքին եւ հանդիպումին սարսափելի գիտութիւնը, որ յատուկ է Քննիչներուն, հասցէագրութեան ամբողջ ասպարէզի եւ համակարգի յայտնագործութեամբ, ու վերջին պահուն՝ թղթակցական ընդմիջումի եւ անկառավարելի ցանկութեան միասնութիւնը։ Եւ հիմա ուրեմն պիտի գայ օրագրայինը, որ զքեզ պիտի փոխադրէ շատ տարբեր դաշտանկարի մը դէմ յանդիման։

Գիրքը (այս Գիրքը, գլխագիրը, անվերնագիրը, որուն մղիչ տրամաբանութիւնը կը պարզուի հետզհետէ մեր աչքին) օրագրութեան մը պարզ արդիւնքն է։ Ըսենք։ Ենթադրենք։ Ի՞նչ օրագրութիւն։ Թարգմանիչի մը օրագրութիւնը։ Որեւէ գիրքի մը թարգմանիչը չէ ի հարկէ, որ կը հրամցնէ հոս իր օրագրութիւնը։ Կուրղինեանի բանաստեղծութիւններու մասին է խօսքը։ Թարգմանութեան մասին նշումները (ընդհանուր եւ մասնակի) բազմաթիւ են ամբողջ Գիրքի տեւողութեան։ էջ 37, երեխայի մը ծնունդը հռչակելէ ետք (բացիկային սկզբունքին համաձայն), կ՛ըսէ. Իսկ մինչ այդ, ուղարկում եմ քեզ մի քանի յօդուած, որ թարգմանես անգլերէն։ Էջ՝ 38՝ Հայերէնից անգլերէն թարգմանութիւնները շատ աւելի դիւրին են քան անգլերէնից հայերէն։ Անմիջապէս ետքը կու գայ առաջին կոնկրետ նշումը Կուրղինեանի անգլերէն թարգմանութիւններուն մասին, այս անգամ ամբողջովին օրագրային կարգավիճակ ունեցող նկատողութեամբ մը. Այսօր բնագիրը ուղարկեցի […]ին, որ ծանօթանայ բանաստեղծութիւնների թարգմանութեան հետ։ Խմբագիրին անունը ե՛ս կը զեղչեմ։ Ընթերցողը զայն կրնայ տեսնել Գիրքին մէջ եւ I want to live հատորի կողքին։ Միւս խմբագիրին մասին կ՛ըսուի. […]ն աշխատում է առաջաբանին վրայ։ Ու յաջորդ տող՝ Կամ երեւի դեռեւս չի սկսել։ Նոյն Էջին վրայ՝ Կազմին վերի աջ մասում լինելու է նրա դէմքը։ Մինչեւ հոս՝ ընթերցողը նշմարած կ՛ըլլայ որ ճիշդ Է՝ թարգմանիչի մը օրագրային գրառումներն են հրամցուածները, բայց մեծ մասամբ՝ կը վերաբերին թարգմանուած գրքի վերանայումի աշխատանքներուն եւ ընդհանուր առմամբ՝ հրապարակայնութեան։ Պիտի շարունակեմ հաւաքել թարգմանութեան մասին նշումները, անոնց կողքին դնելով նաեւ, առանց կարգի ու կանոնի, ինչ որ կ՛ըսուի լեզուի, լեզուական փորձառութիւններու ու բազմալեզւութեան մասին, որ կ՛ենթադրեմ առնչութիւն ունենալու Է թարգմանութեան խնդրին հետ ու բխելու է օրագրող-թարգմանչի գրչէն։ Էջ 53, գանգատ մը, առաջինը. Թարգմանութիւնը բնագրի հետ համեմատելուց նա ասաց, որ բնագիրը թարգմանութեանը հարազատ չի մնացել. Գանգա՞տ է թէ կատա՞կ։ Կամ աւելի խորունկ բան մը, որ կապ մը ունենալու է վերամարմնաւորումի եւ ժառանգութեան յարակարծիքներուն հետ։ Հոս՝ բնագիրը կը յղուի թարգմանութեան եւ ո՛չ թէ հակառակը։ Որմէ անմիջապէս ետք կու գայ թարգմանութեան մասին հրամայական մը, որ կը շրջէ թարգմանական գործունէութեան մասին սովորական կարծիքը արմատական կերպով. Այնպէս անել, որ թարգմանութիւնը լինի բնագրից առաւել, ոչ պակաս։ Եւ հոս առաջին անգամն է, որ գրողը, գրիչ բռնողը, օրագիրին խմբագիրը կը սահմանէ ինքզինք, ո՛չ թԷ որպէս «օրագրող», այլ մեքենա/ գրող/ թարգմանիչ։ Բայց ատկէ առաջ արդէն իսկ որպէս չորս հեղինակներուն քարտուղարը չէ՞ր ներկայացուցած ինքզինք, մեքենագրող/ խմբագիր տիտղոսով։ Էջ 53ի անուանումով, այսինքն՝ «գրող» բառի մեկուսացումով, կը դառնայ ոչ միայն քարտուղար եւ թարգմանիչ, այլեւ իր կարգին՝ հեղինակ։ Մէկ անուանակոչումով կը թելադրէ ու կը պահէ ուրեմն Գիրքին երեք եզրերը, վիպագրութեան, հեռագրութեան եւ օրագրութեան։ Բայց ատկէ առաջ արդէն իսկ նշումներ չկայի՞ն այդ ուղղութեամբ, թարգմանութեան աշխատանքին անդրադարձող։ Էջ 39. Ներկայումս, ասում են, գրական թարգմանիչների պահանջ չի զգացւում։ Ո՞վ է ըսողր։ Կ՛ուզէ ըսել արդեօք՝ Հայաստանի՞ մէջ։ ԹԷ աշխարհի՞ երեսին։ Աւելի ուշ (միջանկեալ բաժնին մէջ բացայայտ չեն յղումները դէպի թարգմանական աշխատանքը, հոս կը հաւաքեմ միայն բացայայտները կամ գոնէ անոնց մէկ մասը), էջ 89. Գիտես, Լարա, թարգմանութիւնը հանրահաշիւի պէս պահանջում է գտնել յարաբերական արժէքների ճշգրիտ բանաձեւ, միայն բանաձեւը։ Ասկէ անմիջապէս ետք եկող բացիկային նախադասութիւնը (կարծեմ՝ անմիջապէս ետքինն է) բացատրութիւնը կու տայ «բանաձեւ»ի այդ փնտռտուքին։ Էջ 91՝ հաւանաբար Կուրղինեանի մասին. Նրա բանաստեղծութիւնները թարգմանւում էին շատ երկար ժամանակ։ Ճշդում՝ չորս տարի՝ բայց թերեւս առաջին հանդիպումէն ի վեր։ Էջ 100՝ … նշել, թէ ինչպէս թարգմանչի աշխատանքը հեշտութեամբ կարող է վերածուել խեղկատակութեան. Որմէ ետք կու գայ հրապարակայնութեան անախորժ (ու գրեթէ անխոստովանելի) փորձառութեան մը գրառումը, երբ մեքենագրող թարգմանիչը հրւում է բեմ արտասանելու համար իր խմբագիրներու միջամտութեան պատճառով անճանաչելի դարձած իր թարգմանութիւնը։ Մնջախաղի փորձառութիւն (թարգմանիչին բերանէն ձայն չելլեր)։ Նոյն խմբագրական փոփոխութիւններու մասին՝ Էջ 125. Կրակի դեղնաւուն լեզուներն ագահօրէն կլանում են այն աւելորդ ու տգեղ արտայայտութիւնները, որ աւելացրել/փոխել էին գրքի խմբագիրները։ Իսկ խմբագիրներուն հետ այս վէճը կը վերաբերի նաեւ անշուշտ օրագրային նշմարներուն, քանի որ ընթերցողն ալ կը զգուշացուի. չփոխելու, չպարզացնելու հրամայականով մը։ Անցողակի աւելցնեմ, որ մեքենագրող թարգմանիչը քաջ գիտէ նաեւ Վալթէր Պէնիամինի 1922ի փորձագրութիւնը թարգմանութեան մասին, քանի որ կը մէջբերուի ան տարբեր (նո՞յն) համածիրի մէջ, գերլեզուական լեզու մը ստեղծելու թեմային հետ կապակցութեամբ։ Այս կարճեցուած ցանկին վրայ պէտք է աւելցնել, բնական է, ԺԳ. գլուխը, ուր նիւթը ի հարկէ՝ թարգմանութիւնը չէ որպէս այդ, կ՛ուզեմ ըսել որպէս մշակութային իրողութիւն եւ որպէս գործողութիւն, գործառնութիւն, բայց թարգմանութիւնն է որպէս յենք, որպէս առարկայ, կամ որպէս մեկնակէտ։

Կարժէ՞ արդեօք հիմա աւելի շարադրել։ Նախընտրելի՞ չէ հեղինակին կեցուածքը որդեգրել հոս ու ըլլալ կարճառօտ, չտալ ո՛չ մէկ բացատրութիւն։ Կարճառօտ՝ ամէն պարագայի։ Թարգմանութիւնը որպէս գրական գործին կարողականացումը, այդ մէկը գերման վիպապաշտներէն եկած թեմա մըն է, որուն անդրադարձած եմ գոնէ մէկ անգամ, 6րդ ԿԱՄին մէջ, Ֆուքոյի Հսկել եւ պատժել գիրքին հայերէն թարգմանութեան նուիրուած ուսումնասիրութեանս սկիզբը։ Վալթէր Պէնիամինի փորձագրութիւնը այդ աւանդութեան կը պատկանի։ Բացատրութիւնները տրուած են Անթուան Պեռմանի Օտարութեան փորձընկալումը աշխատասիրութեան մէջ, որ հայերէն լման թարգմանութեամբ լոյս պիտի տեսնէ կը յուսամ՝ ի մօտոյ, եւ որմէ հատուած մը դրած էի ԿԱՄի նոյն համարին մէջ։ Ինչ որ նշանակալից է ներկայ համագիրին մէջ՝ այն է, որ կարողականացումի թեման (բնագիրը թարգմանութեան հարազատ չէ մնացեր, կամ՝ թարգմանութիւնը պէտք է բնագիրէն աւելի ըլլայ, ոչ թէ պակաս) կը պարզուի «գրական» համագիրի մը մէջ, ընդելուզուած վիպագրութեան եւ հեռագրութեան դաշտը բացող նշմարներու, հատուածներու, բացիկներու ամբողջ շարանին։ Կարողականացումը չէ՛ որ պիտի պարզեմ հոս ուրեմն։ Զայն կ՛ընդունիմ որպէս տուեալ։ Նոյն կարողականացումի ծրագիրին կը համապատասխանեն շատ մը ուրիշ տուեալներ Գիրքին մէջ, օրինակ՝ չակերտներու անհետացումը (արխիւային բնագրերու վերերեւումը, վերիմաստաւորումը նոր բնագիրի մը մէջ), հեղինակներու բազմապատկումը, վէպին մէջ արխիւային յղումներ մտցնելր, հատուածային գրելակերպը, լեզուն փոխելու հրամայականը, եւ մասամբ նորին։ Ինչ որ կ՛ուզեմ պարզել՝ թարգմանական կարողականացումին կապն է Գիրքի միւս թեմաներուն հետ (եթէ թեմաներ են եւ եթէ կապակցութիւնը պարզուելու պէտք ունի), եւ մասնաւորաբար՝ նախորդ սերունդի կիներուն հանդիպումը կազմակերպելու առաջադրանքին հետ, կամ այլ ձեւով ըսուած՝ Նորի ըմբռնումին հետ։

Կը թարգմանէ, Նորին տալու համար…։ Հոս յստակօրէն բառ մը կը փնտռեմ։ Տալու համար ի՞նչ։ Թա՞փ։ Թռի՞չք։ Կը թարգմանէ հռչակելու համար Նորը։ Բանալու Նորին ասպարէզը։ Օրինակ՝ էջ 28. Կը փորձեմ սկսել նորից։ Կամ՝ Կրկին չեն սիրում, սիրում են նորից։ Երկու պարագաներուն, երկիմաստ է «նորից» բառը, հասկցած չափովս (հոս՝ արեւելահայերէնի նրբութիւններուն վերահասու ըլլալու հարց մը կայ)։ «Նորից»ի երկիմաստութիւնն է, կարծեմ, որ կը կրէ թարգմանութեան ամբողջ ուժը, հմայքը, նաեւ դժուարութիւնը։ Կը թարգմանես, ուրեմն ուրիշի մը ըսածները կը փոխադրես ուրիշ լեզուի մը մէջ, կը յարմարցնես, կը կրկնես, մատչելի կը դարձնես, կը խմբագրես, ուրիշ լեզուով մը կը հնչեցնես նոյն գաղափարները կամ նոյն պատկերները։ Այդ եղած է միշտ թարգմանութեան նկատմամբ հասարակաց կարծիքը։ Երկու «ուրիշ», ուրիշի մը ըսածները, ուրիշ լեզու մը։ Այդ «ուրիշ» լեզուն ի միջի այլոց՝ քու լեզուդ է ընդհանրապէս, նախընտրելի է որ ըլլայ քու լեզուդ, որպէսզի յարմարեցումը ըլլայ ընթեռնելի, քու լեզուիդ ներքին օրէնքներուն եւ աւանդութիւններուն համաձայն։ Ի վերջոյ, նոյնիսկ երբ թարգմանիչ ես, կ՛ուղղուիս։ Կ՛ուղղուիս հաւանական ընթերցողի մը։ Հասկնալիութեան պահանջ մը կայ։ Թարգմանութիւն կոչուածը կը նկատուի սովորաբար որպէս հաւասարակշռութեան փնտռտուք մը երկու բեւեռներու միջեւ, հաւատարմութեան (ինչ որ ալ նշանակէ այդ հաւատարմութիւնը) եւ հասկնալիութեան։ Վերջին հաշուով, եւ ի՛նչ որ ալ ըլլան թարգմանական թեքնիքները, նպատակը նոյնարժէք, համարժէք առարկայ մը արտադրել է։ Բայց ինչո՞ւ։ Ի՞նչ նպատակով։ Տարօրինակ հարցում մըն է, նպատակը խնդրոյ առարկայ դարձնող այս հարցումը։ Ինչո՞ւ կը թարգմանեն։ Նոր շրջանակի մը մէջ գործի մը փոխանցումին, մինչեւ իսկ՝ վերապրումին սատարելու ծրագիրո՞վ։ Կը յիշէ՞ք այս մասին Պէնիամինին ըսածը։ Թարգմանութեան վերաբերող այս սովորական ըմբռնումին ճիշդ հակառակն է ըսածը։ Ըստ ամենայնի՝ թարգմանութիւնը չի սատարեր գործի մը վերապրումին, այլ ընդհակառակը՝ վերապրումն է որ կարելի կը դարձնէ թարգմանութիւնը։ Թարգմանութիւն մը հետեւաբար եւ ամէն պարագայի միշտ նո՛ր է։ Նոր կը սկսի։ Բայց քիչ մը արագ անցանք այդ «նոր»ին։ Նախ փորձենք հասկնալ, թԷ ի՛նչ կը նշանակէ Պէնիամինի ըսածը վերապրումի մասին։ Ենթադրենք պահ մը, որ թարգմանելը կը պատասխանէ մշակութային անհրաժեշտութեան մը։ Հնուց անտի՝ թարգմանուող գիրքերը եզակի կեանք մը կ՛ապրէին համայնական յիշողութիւններուն մէջ։ Կայի՛ն որպէս փառք, եթէ չկային որպէս առարկայ։ Գրական աշխարհը, իր բազմալեզուանիութեամբ, տակաւին չէր ծնած։ Կը թարգմանուէր ինչ որ արդէն իսկ առասպելականացած էր։ Թարգմանութիւնը շուկայի մը պէտքերուն յարմարելու նպատակով չէր կատարուեր։ Այսպէս՝ յառաջագունէ առասպելացածն է անշուշտ, որ Պէնիամին ունի ի մտի (երբ կ՛ըսէ, որ թարգմանութիւնը հիմնուած է վերապրումին վրայ եւ ո՛չ թէ հակառակը)։ Ճիշդ է, որ իր մտորումները գրի կ՛առնուէին ծառայելու համար որպէս յառաջաբան Պոտլէռի իր թարգմանութեան, ու կարելի չէ ըսել, որ գերմանալեզու աշխարհէն ներս Պոտլէռ առասպելականացած հեղինակ մըն էր։ Բայց Պէնիամինի ենթադրութիւնը եղած է միշտ գործի մը առասպելականացումը (նոյնիսկ արդի հեղինակներու պարագային), որ կը կանխէ որեւէ թարգմանութիւն։ Նկատի չունի հետեւաբար գրական շուկան (այդպիսի շուկայ մը իր այժմէական ձեւը ստացած է ինչպէս գիտենք՝ ԺԸ. դարէն սկսեալ միայն, այսինքն այն վայրկեանէն՝ երբ գրականութիւն ըսուած բան մը ձեւաւորուած է, իր վերջնական ձեւը գտած է)։ Առասպելականութիւնը նաեւ իտէալութիւն մըն է։ «Իրական» գործը չէ, որ կը մնայ յիշողութիւններուն մէջ որպէս առասպել, այլ անոր իտէալ տարբերակը։ Այս համածիրին մէջ՝ թարգմանութիւն մը միշտ նո՛ր է, այո։ Նորին փորձընկալումն իսկ է։ Կ՛ընդմիջէ։ Կը կեցնէ գործին շուրջ տարաձայնութիւնը, ո՛չ թէ զայն կ՛երկարաձգէ։ Ընդմիջելով՝ կը հիմնէ։ Կը հիմնէ աւանդութիւն մը, ըսենք, կը դառնայ աւանդաստեղծ (գործածելով Անթուան Պեռմանի բառապաշարը)։ Աւելի պարզ՝ կը հիմնէ կարդալու նոր ձեւ մը։ Խնդրական կը դարձնէ աւանդական ընթերցման եղանակներն ու սկզբունքները։

Երկու կիներուն մասին խօսակցութեան միջուկը, եթէ լաւ կը հասկնամ իրենց ըսածը, այդ եղանակներուն եւ այդ սկզբունքներուն կը վերաբերի։ Իրենց խօսակցութեան ընդլայնուած ընթերցումը կը ձգեմ վերջաւորութեան համար, բայց կարելի է հիմակուընէ մէջբերել, որպէս նմոյշ։ Էջ 62, դարչնագոյն գլխարկով կինն է խօսողը, ենթադրաբար Զ.Ե.ը, քիչ մը երկարաբան. Այո, այո… Բառերն ու բառակապակցութիւնները, որ սովորական ու անտեսանելի են մեր աչքին, գրաւում են մեզ խզուած նախադասութիւնում, քանի որ անբնական ու օտարացուած շարահիւսութիւնը դանդաղեցնում է մեր ընկալման ընթացքը եւ ստիպում է վերլուծել իւրաքանչիւր հասկացութիւն նոր ձեւով…։ Նոյն բանը ի հարկէ՝ կրնար աւելի կարճ ձեւով ըսուիլ։ Թարգմանութիւնը կը գործէ որպես օտարումի ազդակ։ Օտարումն է, որ նորին (նոր ընկալելուն, նոր հասկնալուն) պատճառ կ՛ըլլայ։ Եւ ուրեմն՝ թարգմանութեան մէջ հեղինակը աւելի ճշգրիտ, աւելի նոր, աւելի դիպուկ կ՛ընկալուի քան թԷ բնագիրին։ Այո, պայմանաւ որ շարահիւսութիւնը ու բառային կապակցութիւնները ըլլան իրապէս «անբնական» ու «օտարացուած», բնագիրի լեզուէն կամ հեղինակային իւրայատկութիւններէն եկող անբնականութեամբ, մինչդեռ եթէ լաւ կը հասկնանք՝ թարգմանիչ-գրողին բարկութիւնը (հատորի վերջաւորութեան) կու գայ անկէ, որ այդ տարօրինակութիւնները , «խզումներ»ը, անբնականութիւնները զեղչուած են վերջին հաշուով խմբագիրներուն կողմէ։ Ենթադրենք որ զեղչուած չըլլային։ Այդ պարագային թարգմանիչը-գրողը կ՛առաջարկէ հոս թարգմանութեան ամփոփ տեսութիւն մը, որ կը յանձնարարէ թարգմանութեան մէջ պահել գրեթէ բառացիութիւն մը, առանց որեւէ յարմարեցումի ընկալող լեզուի (հոս՝ անգլերէնի) սովորութիւններուն։ Բացատրութիւնը գոհացուցիչ է, եւ սակայն վստահ չեմ թէ ա՛յդ է գրողին (ըսենք՝ Զ.Ե.ին) ըսել ուզածը։ «Գրաւում»ը, որուն մասին կը խօսի հոս ենթադրեալ Զ.Ե.ի թարգմանութեան ընթերցողին վիճակն է։ Գրաւուած է, իր իսկ լեզուէն օտարացած, իր լեզուին մէջ օտար լեզուի մը ներկայութեան պատճառով։ Թարգմանութիւնը կը մեկնաբանուի որպէս խզումի գործօն։ Բայց (եւ հո՛ս է, որ կ՛ուզէի հասնիլ, առարկութեան մը որ մտքիս մէջ երկար ատեն սպասեց յարմար պահուն մէջտեղ գալու համար) օտարումը նո՛րը չէ։ Խզումը նորը չէ՛։ Ընդմիջում մըն է միմիայն ընկալող լեզուին մէջ։ Կամ… երանի ըլլա՜ր։ Որովհետեւ, ինչպէս ըսի վայրկեան մը առաջ, վստահ չեմ որ այդ խզումի հրամայականէն շատ բան մնացած է Ապրել եմ ուզում հատորին մէջ։ Խմբագիրներուն համար՝ ո՛չ մէկ նորի յայտնութիւն կամ նորի արարում հոն։ Կը լսեն միայն իրենց լեզուն՝ անգլերէնը, կը լսեն միայն ընդմիջումը իրենց լեզուին մէջ, եթէ լսեն։ Չեն լսեր հայերէնը։ Աւելի ճիշդ՝ չեն լսեր ընդմիջումը։ Կը միջամտեն զայն չլսելու համար, անլսելի դարձնելու համար։ Եւ թերեւս ալ ճիշդ կընեն։ Հիմա կը կրկնեմ. ենթադրենք որ անբնականութիւնները զեղչուած չըլլային։ Պիտի ունենայի՞նք արդեօք նորը։ Պիտի յայտնուէ՞ր, պիտի բացայայտուէ՞ր ան արդեօք։ Խզումը, օտարումը կը բերեն, կը յայտնաբերեն նորը, այո, մէկ պայմանաւ։ Որ բնագիրը բնակի թարգմանութեան մէջ։ Դժուա՞ր է հասկնալը։ Թերեւս։ Այն ատեն՝ նոյն բանը նորէն ըսեմ, պարզ նախադասութեամբ մը։ Անգլիախօս ընթերցողը պիտի տեսնէ ու լսէ խզումը, ո՛չ թԷ նորը։ Եզրակացութիւն. այս թարգմանութիւնները եղած են ո՛չ թԷ անգլիախօս, այլ՝ հայախօս ընթերցողի մը համար։ ԵթԷ ո՛չ, ինչո՞ւ թարգմանել անգլերէնի, այսինքն՝ լեզուով մը որ ի՛մս չէ։ Ինչո՞ւ թարգմանել։ Թարգմանելու (լեզուով մը թարգմանելու՝ որ ի՛մս չէ եւ որուն մէջ միշտ պէտք պիտի ունենամ վերանայողներու, խմբագիրներու միջամտութեան) հոգեբանական ու մշակութային դրդապատճառները շատ լաւ գիտեմ ես ալ, կրնամ թուել զանոնք մէկ առ մէկ (ամփոփ ձեւով՝ օտար միջավայրի մը մէջ ներկայանալու ցանկութիւն մը որպէս ի՛նչ որ եմ, եւ՝ ի՛նչ որ եմ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ իմ սէրս դէպի Շ.Կ.ի բանաստեղծութիւնը)։ Այդ դրդապատճառները չե՛ն զիս հետաքրքրողը հոս։ Զիս հետաքրքրողը նո՛րն է, նորին փորձառութիւնը, փորձընկալումը, յայտնաբերումը, եւ ինչո՞ւ չէ՝ ստեղծումը, աւանդաստեղծումը։ Որպէսզի նորը աւանդաստեղծուի, բնագիրը (հայերէնը) պէտք է բնակի թարգմանութեան մէջ (անգլերէնին մէջ), բնակի այնպիսի ձեւով որ զիս ալ իր հետ բնակեցնէ։

Անգամ մը եւս՝ Գիրքին տրամաբանութեան կը հետեւիմ, հիմա՝ օրագրութեան գլխաւոր թեմային շուրջ։ Թարգմանիչ-գրողին հետ՝ կը փորձեմ երեւան բերել նորին պայմանները։ Թարգմանել, կ՛ըսէ կինը։ Օտարանալ, օտարացնել։ Օտարանալու համար՝ օտարացնել։ Ի՜նչ երազ։ Ի՜նչ առաջադրանք։ Կեանքի ի՜նչ ծրագիր։ Եւ հոս, այս երազով, այս առաջադրանքով, վերջապէս բացայայտ կը դառնայ, թԷ ինչո՛ւ անվերնագիր Գիրք մը պէտք էր, օրագրութեան եւ ուրեմն՝ փորձընկալումի արձանագրութեան ձեւով, բուն թարգմանական աշխատանքի կողքին։ Թարգմանիչի օրագիրը պէտք էր, որպէսզի օտարացումը դառնայ ի՛մս, ի՛մ օտարացումս։ Առանց օրագրային արձանագրութեան՝ ո՛չ մէկ օտարացում։ Առանց օրագրայինի՝ պիտի ունենայինք միմիայն անգլերէնի խզումը եւ օտարումը ինքն իրմէ (այդ ալ ծրագիր մըն է ի վերջոյ, բայց տարբեր ծրագիր մը)։ Թարգմանիչի օրագիրը պէտք էր, որպէսզի «նոր»ին մասին ըսուածները չվերածուին շատախօսութեան, որպէսզի նորը ըլլա՛յ, ըլլայ դէպք։ Ներկայ օրագիրը այդ պատճառով իսկ էապէս կը տարբերի ֆրանսացի բանաստեղծ Անտրէ տիւ Պուշէի թարգմանական օրագրութենէն (այն շրջանին երբ Մանտըլշթամի գրուածքները կը թարգմանէր ֆրանսերէնի, եւ ի միջի այլոց՝ Մանտըլշթամի Ճամբորդութիւն դէպի Հայաստանը, կամ թերեւս նախընտրելի է ըսել՝ թարգմանելէ աւելի կը խմբագրէր, քանի որ ո՛չ ռուսերէն գիտէր, ո՛չ ալ հայերէն, ու ուրիշներու կողմէ կատարուած բառացի թարգմանութենէ մը կը մեկնէր, ինչ որ պիտի չարգիլէր որ ի՛ր անունը՝ «Անտրէ տիւ Պուշէ» երեւի կողքին վրայ որպէս թարգմանիչի անուն, Ֆրանսան ալ ունէր այդ բարքերէն, այո, բայց տիւ Պուշէն մեծագոյն ֆրանսացի բանաստեղծն էր, կամ այդպէս հռչակուած էր այդ օրերուն, քսան տարի առաջ էր, երանելի օրեր)։

Այս երկար մտորումը ծագեցաւ «նորից» բառէն։ Կը փորձեմ սկսել նորից։ Կրկին չեն սիրում, սիրում են նորից։ Ասոնցմէ անմիջապէս ետքը կու գայ բացատրութիւնը, նոյն էջին վրայ, Նորը ըմբռնելու համար հարկաւոր է սովորել մէկ ուրիշի լեզուն, սովորոյթները, մշակոյթը, մի խօսքով ապրել մէկ ուրիշի կեանքով։ Ո՛չ միայն օտարանալ, այլ այդ «ուրիշ»ը օտարացնել։ Օտարացնել ինքն իրմէ՞։ Բայց ո՞վ է այդ ուրիշը։ Անգլիալեզու ընթերցո՞ղը, եւ ընթերցողէն առաջ՝ խմբագի՞րը։ ԹԷ՞ Շ.Կ.ը։ «Մէկ ուրիշի լեզուն… մշակոյթը…»։ Կարծէք անգլիալեզուն է։ Օտարը։ Կ՛ուզէ ըսել՝ բացարձակապէս օտարը անշուշտ, ո՛չ թէ անգլիալեզուն որպէս այդ։ Եւ ուրեմն վերը ըսուածները հարկ է հիմա սրբագրել, չնչին բայց էական չափով սրբագրել։ Ո՜ր մէկ ըսուածները։ Հոն՝ ուր պարզացուած ձեւով կ՛եզրակացնէի հետեւեալը. այս թարգմանութիւնները եղած են ո՛չ թէ անգլիախօս, այլ հայախօս ընթերցողի մը համար։ Ի՞նչ բան զիս կը դրդէր այդ եզրակացութեան հասնելու ատեն։ Նորի աւանդաստեղծումին տրամաբանութիւնը, այն իսկ տրամաբանութիւնը զոր կը քաղեմ Գիրքէն, այսինքն՝ թարգմանիչի ցանկութենէն։ Որպէսզի նորը ըլլա՛յ, կ՛ըսէի, պէտք է բնագիրը բնակի թարգմանութեան մէջ։ Իսկ «օտար»ը պիտի լսէ խզո՛ւմը իր լեզուին մէջ, ո՛չ թԷ նորը։ Կ՛ուզենք փրկել նորը։ Կ՛ուզենք հոս նորին հետ՝ փրկել թարգմանութեան գործունէութիւնը, թարգմանելու ծրագիրը, դէպի լեզու մը որ «ի՛մս» չէ։ Այդ չէ՞ Գիրքին նպատակը։ Հետեւաբար՝ այս ամբողջը իմաստ մը կը ստանայ, տարրական իմաստ մը, եթէ այնուամենայնիւ՝ ի՛մս դարձնեմ այդ լեզուն որ ի՛մս չէ։ Այսինքն՝ օտարանամ նախ կատարելապէս։ Դառնամ ես՝ օտարը։ Ուրեմն նա՛խ օտարանամ, յետոյ՝ օտարացնեմ։ Ո՛չ թԷ հակառակը։ Իսկ կատարելապէս օտարացածը կը դադրի «հայախօս» ըլլալէ։ Այդ լեզուն որ ի՛մս չէ պէտք է նախ՝ ի՛մս դառնայ, կամ պարզապէս՝ ի՛մս ըլլայ, որպէսզի նորը «ըմբռնուի», կ՛ուզէ ըսել՝ աւանդաստեղծուի։ Ի՛մս ըլլայ, այսինքն՝ միակս, մայրենիս։ «Սովորել»էն աւելի բան մը կը պահանջուի հոս։ «Սովորել»ը՝ ոչի՛նչ։ Կարելի է լեզուներ սորվիլ, ուրիշներու լեզուները իւրացնել, առանց ուրիշ ըլլալու։ Չէ՛, հոս պահանջուածը՝ իրապէս ուրիշ ըլլալն է։ Ըլլալ օտարը, ամբողջովին եւ կատարելապէս։ Փոխել էութիւն։ Աւելին (եթէ կա՜յ աւելին)։ Փոխել էութիւն կը նշանակէ մոռնալ մօրն ալ։

Գիտէի։ Սկիզբէն կը գուշակէի որ խելագարութիւն մը կար այս ամբողջին մէջ։ Ո՛չ թէ հոգեբանական, այլ՝ տրամաբանական խելագարութիւն մը։ Որպէսզի թարգմանութիւն մը ըլլայ իրական, իրական թարգմանութիւն, նորի աւանդաստեղծում, պէտք է թարգմանիչը նախ եւ առաջ մոռնայ «իր» լեզուն, դառնայ բացարձակ օտարը։ Այդ պայմանով միայն՝ կրնայ բնագիրը բնակեցնել թարգմանութեան մէջ, օտար լեզուով թարգմանութեան մէջ։ Եթէ այդ պայմանը լրացուած չէ, անիմաստ է ամբողջ ծրագիրը։ Եթէ պայմանը լրացուած չէ, արդիւնքը կրնայ ըլլալ առ առաւելն՝ մշակութային թարգմանութիւն մը (հայ գրող մը ծանօթացնել օտարին, ինչպէս կ՛ըսեն իրենք, կարծէք՝ մենք այնքան լաւ կը ճանչնանք հայ գրողները որ ժամանակը եկած է այլեւս քիչ մըն ալ՝ օտարներուն ճանչցնելու զիրենք), հոգեբանական դրդապատճառներէ մղուած, ինքնութեան մը ինքնագոհացումին համար կատարուած։ Ի՛նչ որ կայ շուկային վրայ այդ չափանիշներուն կը համապատասխանէ, այդ ալ ըսեմ։ Պէտք չունիմ թուելու բոլոր անգլերէն (ու ֆրանսերէն) թարգմանութիւնները հայալեզու գրականութենէն, ընդհանրապէս՝ ծիծաղելիի սահմանները քերող, յաճախ կատարելապէս անպէտ եւ անգործածելի, իսկ այն հազուադէպ պարագաներուն երբ լաւ թարգմանութիւններ են՝ սահմանուած մնալու հայ ընթերցողներու նեղ շրջանակներուն մէջ։ Հոն՝ ո՛չ մէկ աւանդաստեղծում, ո՛չ մէկ ըմբռնում «նոր»ի, կրնամ վստահեցնել ձեզի։ Իսկ նկարագրուած վիճակը եզակի է։ Վալթէր Պէնիամինին անհրաժեշտ չէր բնաւ մոռնալ մօրն ալ, փոխել էութիւն, ֆրանսացի բանաստեղծ Պոտլեռը թարգմանելու համար գերմաներէնի եւ յուսալու համար, որ այդ թարգմանութիւնը պիտի ըլլայ նորի փորձընկալում եւ նորի աւանդում։ Թէեւ….։ Նոյն Պէնիամինը իր փորձագրութեան վերջին տողերուն՝ կը խօսի Հէօլտըրլինի թարգմանական ծրագիրին ու այդ ծրագիրէն բխած գործերուն մասին, անցողակի կերպով միայն.

Իրենց մէջ կը ստանան ահաւոր ու սկզբնական վտանգը ամէն թարգմանութեան, վտանգը որ այդքան լայնացած ու իշխանական լեզուի մը դռները գոցուին, բանտարկելով թարգմանիչը լռութեան մէջ։

(Պէնիամինի փորձագրութեան հայերէն թարգմանութեան համաձայն, որ լոյս տեսած է 1980ին, ԿԱՄի առաջին համարին մէջ, հոս՝ էջ 129։ Անշուշտ 26 տարի առաջ կատարուած այդ թարգմանութիւնը կը կարօտի առնուազն՝ վերանայումի։ Աւելցնեմ որպէս ծանօթագրութիւն հետեւեալը. Հէօլտըրլինի բանաստեղծական գործերը, «Հիւպերիոն»ը եւ թարգմանչական աշխատանքին առիթով գրի առնուած փորձագրութիւնները տրամադրելի են այսօր, հրաշքով, արեւելահայերէն հատորով մը, շնորհիւ Յակոբ Մովսէսի թարգմանչական աշխատանքին եւ թարգմանիչի ցանկութեան։ Նաիրի Հրատարակչութիւն, 2002։ Ատոր մասին՝ ուրիշ առիթով։)

Հէօլտըրլինի պարագային՝ մօրն ալ մոռնալ պիտի նշանակէր ըսենք՝ դառնալ Յոյն, հին Յոյներէն մէկը, որպէսզի թարգմանելի ըլլային Պինդար եւ Սոփոկլէս։ Բայց ընթերցողը կ՛անդրադառնայ, որ ուրի՛շ է այստեղ փորձառութիւնը։ Նոյն տրամաբանական խելագարութիւնը, բայց շատ տարբեր դիտանկիւնէ։ Շ.Կ.ի օտարալեզու թարգմանութեան պարագային, որպէսզի թարգմանութիւնը ըլլայ իրական, որպէսզի նորը փորձընկալուի, լման փոխադրութիւն մը անհրաժեշտ է նախ եւ առաջ օտարին մէջ, որ այդ առումով իսկ՝ կը դադրի օտար ըլլալէ։ Անհրաժեշտ է մոռացումը սեփականին, որ այդ առումով կը դադրի սեփական ըլլալէ։ Ասկէ անդին՝ անհեթեթ է այլեւս «իմ» լեզուս ըսելը։ Թարգմանելու համար դէպի լեզուն որ «իմս» չէ եւ արարելու համար նորին գոյացումը, ստիպուած եմ փոխադրուելու այդ լեզուին մէջ այնպիսի ձեւով մը՝ որ ան դառնայ իմս։ Ամբողջապէս օտարանալու։ Ամբողջապէս մոռնալու իմս։ Թարգմանելու համար մայրենին (եւ ուրեմն միաժամանակ կ՛ենթադրեմ՝ մայրականը, Մայրը, քանի որ այդ էր ծրագիրը, այնպէս չէ՞, թարգմանել էր Մայրը ըլլալու համար Աղջիկ, պիտի կրկնեմ այս մէկը քիչ մը ետքը), պէտք է մոռցած ըլլալ մայրենին (եւ կ՛ենթադրեմ՝ մնացեալն ալ հետը)։ Զուտ յարակարծիք պիտի կարծուի։ Կամ արդեօք իրապէս խելագար տրամաբանութի՞ւն։ Ինչպէ՞ս թարգմանել մայրենի լեզուէն (այն լեզուէն զոր կը կոչեն մայրենի, Աստուած միայն գիտէ ինչո՛ւ), դէպի լեզու մը որ ի՛մս չէ, եթէ իսկապէս թարգմանելու համար (թարգմանութեամբ Նորը արարելու համար) պէտք է նախ եւ առաջ մոռցած ըլլալ մայրենի լեզուն։ Ու կը կրկնեմ, մոռցած ըլլալ ո՛չ թԷ մասնակի կերպով, կամ ո՛չ թԷ միայն որպէս յետամղում Ֆրէօյտեան իմաստով (յետամղուածը, ինչպէս գիտենք, միշտ կու գայ ետ), այլ ամբողջովին, կատարելապէս, առանց յետամղումի։ Ինչպէս պիտի ըսէր նոյն Հէօլտըրլինը, կը յիշէ՞ք, երկու հարիւր տարի առաջ էր, խելագարութեան սեմին. «լեզուն կորսնցուցինք օտարութեան մէջ»։ Եւ սակայն շարունակեցինք թարգմանել, մինչեւ ծայրը։ Շարունակեցինք թարգմանել կորսուած լեզուով։ Շարունակեցինք թարգմանել կորսուած լեզուէն։ Երկու պարագաներուն հրամայական մը։ Թարգմանե՛լ, կ՛ըսէ կինը։

Ա՛յս էր ուրեմն թարգմանութեան տրամաբանութիւնը, Նորին հետ կապակցութեամբ։ Այս երկարաբան բացատրութիւնները ամփոփ, պիտի ըսէի գրեթէ՝ սաղմնային ձեւով պարունակուած են թարգմանիչ-գրողի «նորից» բառին մէջ, «նորից» բառի խելապտոյտ պատճառող երկիմաստութեան մէջ։ Սիրել «նորից», սկսիլ «նորից»։ Հոս՝ «նորից»ը կը նշանակէ նախ անշուշտ՝ անգամ մը եւս, յաւելուածաբար, կրկնութեամբ, ենթադրելով որ արդէն իսկ սիրած եմ, արդէն իսկ սկսած, ու հիմնուելով այդ նախորդ անգամուան վրայ, փոխանցելով զայն, արձանագրուելով աւանդութեան մը մէջ։ Բայց կը նշանակէ նաեւ ճիշդ հակառակը. սկսիլ բացարձակ նորէն, առաջին անգամ ըլլալով, մէկդի դնելով ինչ որ կայ ինձմէ առաջ, որովհետեւ ո՛չ մէկ փոխանցում, ո՛չ մէկ աւանդութիւն կրնայ ի զօրու ըլլալ, երբ խնդրոյ առարկայ է Նորը, ինչ որ երբեք չէ եղած մինչեւ հիմա։ Այս երկու նշանակութիւնները, որքան ալ հակասական ըլլան, կը գոյակցին։ Աւելին. մէկը միւսին պայմանն է։ Այս մտածումն է, որ իր հետ կը բերէ «աւանդաստեղծել»ու եւ նախ՝ բառը կերտելու ստիպողութիւնը։ Կամ թերեւս պէտք է մտածել, որ թարգմանել ըսուածը անկարելի՞ է, պարզապէս անկարելի։

Եւ հիմա կը մնայ նկատի առնել թարգմանութիւնը միւս եզրին հետ կապակցութեամբ, ոչ թէ Նորին, այլ՝ Հանդիպումին։ Էջ 68՝ Նրա համար գոյութիւն չունէր որեւէ, եւ ոչ մի, սահմանափակում, նա ձգտում էր գտնել մէկ լեզու բոլորիս համար, միեւնոյն լեզուն՝ տարբեր բարբառներով։ Էջ 98՝ «հանճարեղ գրողներ»ու մասին է, որոնք «գրում են միաժամանակ տարբեր լեզուներով», Կամ, ինչպէս Վ. ՊԷնիամինն էր ասում. փնտրում են այն կատարեալ լեզուն, որ մարմնաւորում է բոլոր լեզուները։ Հոս՝ վստահ չեմ, որ այլեւս ուժ ու փափաք մնացած է շարադրելու ինչ որ թարգմանիչ-գրողը ինք չի շարադրեր։ Մէկ պարտականութիւն միայն. բացատրել, թէ ի՛նչ բան չի շարադրեր։ Պիտի սկսիմ մէջբերումներով, քանի մը մէջբերումներ եւս, այս անգամ սակայն՝ Վալթըր Պէնիամինէն, որուն հեղինակութեան կ՛ապաւինի թարգմանիչ-գրողը մեղմ կերպով։ Ինչպէս վերը ըրի, հոս ալ՝ պիտի ընդօրինակեմ հին թարգմանութենէս հատուածներ, լաւ գիտնալով որ ամբողջը պէտք է վերստին թարգմանուի։ Հայերէն լեզուով առաջին թարգմանութիւնս էր այդ մէկը, եւ անշուշտ պէտք է ըլլար Պէնիամինի Die Aufgabe des Ubersetzers փորձագրութիւնը, «Թարգմանիչին պարտականութիւնը» (բայց ինչո՞ւ թարգմաներ եմ «պարտականութիւն», ինչո՞ւ ոչ՝ «կորուստ», «դասալքում», «սահմանափակում», գիտեմ՝ ասոնք կը կարօտին բացատրութեան, եւ կրկին ինչո՞ւ ոչ՝ «խնդիր», թարգմանիչին խնդիրը, թարգմանիչին ձգտումը, թարգմանիչին փնտռածը)։ Ի՞նչ է Պէնիամինի յարուցած խնդիրը թարգմանութեան վերաբերեալ։ Այն է՝ որ բնագիրը կը փոխուի, կը փոխակերպուի, կը նորոգուի իր «վերապրում»ին ընթացքին։ Բնագիրը միշտ նոր է։ Թարգմանութիւնը այդ նորութեան ծառան է։ Հոս՝ ոչինչ կայ բնազանցական կամ խորհրդաւոր։ Շ.Կ.ին բնագիրը օրինակ՝ 2006 թուականին չի կրնար մնացած ըլլալ ինչ որ էր 1908ին կամ 1926ին։ Ինչ որ թարգմանութիւնը երեւան կը բերէ այսօր՝ չկար ուրեմն 1926ին։ Օրինակ՝ Հանդիպումը չկար, տեղի չէր ունեցած եւ ուրեմն եթէ թարգմանիչ մը յայտնուէր յանկարծ 1926ին՝ պիտի չթարգմանէր, պիտի չյայտնաբերէր ինչ որ թարգմանուած ու յայտնաբերուած է այսօր։ Թարգմանութիւնը ապրող լեզուներու հետ գործ ունի («Ապրել եմ ուզում», կ՛ըսէ լեզուն), այսինքն նորոգուող լեզուներու հետ, որոնց մէջ Նո՛րը միշտ կրնայ պատահիլ։ Բայց բնագիրին մշտանորոգ հանգամանքը նշելէ ետք (իրականութեան մէջ՝ ատկէ առաջ իսկ), Պէնիամին կը դառնայ իր գլխաւոր գաղափարին, որուն համաձայն լեզուները «օտար չեն իրարու», ունին աղերս մը, ազգականութեան կապ մը, հասարակաց միտում մը։ Ինչ որ ազգականական, ընտանեկան կապով մը կ՛առնչէ լեզուները իրարու՝ անոնց պատմական ծագումը չէ, բառերու համահնչիւնութիւնը չէ, իմաստներու եւ կառոյցներու համեմատելիութիւնը չէ։ Այդ բոլորը՝ Պէնիամին կը ձգէ բանասէրներուն։ Այլ՝ իրենց միտումն է, որ կը ստեղծէ զուգամիտութիւն մը։ Ուրեմն Պէնիամին լեզուներուն հետ այնպիսի ձեւով կը վերաբերի, որ կարծէք՝ լեզուները իրենք տեղ մը ձգտէին, բան մը ուզէին, ո՛չ թԷ իրենց բառերու մասնակիութեամբ, այլ՝ իրենց լեզուի ամբողջութեամբ։ Եւ եթէ այն ատեն լաւ կը հասկնամ թարգմանիչ-գրողին ըսածը՝ գրողները (ինք կ՛ըսէ հանճարեղ գրողները) կ՛ուզեն ինչ որ իրենց լեզուն կ՛ուզէ որպէս ամբողջութիւն։ Գրողներէն (հանճարեղ կամ ոչ) առաջ, լեզուները կը փնտռեն, կը ձգտին, կը սպասեն, կը կարօտնան, կ՛ուղղուին։ Այո՛, թերեւս ա՛յդ մէկն է լաւագոյն ձեւը. լեզուները կ՛ուղղուին։ Դէպի ո՛ւր կ՛ուղղուին, իրենց այդ ուղղուածութեամբ, այդ հասարակաց ձգտումով, ձգտուածութեամբ։ Չենք գիտեր ու թերեւս ալ՝ պէտք չէ աճապարել պատասխան մը տալու։ Պէնիամին կ՛ըսէ ՝»նոյն»ն է երկու լեզուներու համար դիտուածը (դիտարկուածը) որպէս ամբողջութիւն, նոյնը, այո, «որուն սակայն երկու լեզուներէն ո՛չ մէկը կրնայ հասնիլ առանձին»։ Այդ «նոյն»ը չերեւիր ուրեմն, երեւան չի գար, չարտայայտուիր, փորձառութեան մը, փորձընկալումի մը առարկան չի կրնար ըլլալ։ Բացակայ է ըստ էութեան։ Ամէն մէկ լեզուի մէջ՝ բացակայ է ան՝ նոյնը։ Կայ որպէս բացակայ։ Այդ բացական, այդ կայութիւնը որ կայ միայն որպէս բացակայութիւն, Պէնիամինի մօտ կը կոչուի «զուտ լեզուն» (die reine Sprache)։ Գիտենք, որ այդ զուտ լեզուի մասին Պէնիամին կը խօսի կրօնական երանգներով, զայն անուանելով մինչեւ իսկ արգիլուած Երկիրը (այսինքն նաեւ հաւանաբար՝ աւետաց Երկիրը) լեզուներուն, բայց մեզ հետաքրքրողը սա պահուս այդ կրօնական երանգները չեն։ Այլ այն միայն՝ որ լեզուներու այդ բացական, լեզուներու հորիզոնէն անդին գտնուողը, լեզուներու ուղղուածութիւնը, կարելի է հետապնդել միայն թարգմանութեան արարքին ընդմէջէն (պայմանաւ անշուշտ, որ այդ թարգմանութիւնը, ինչպէս նախօրօք ըսուեցաւ, ըլլայ իր կարգին՝ նորին հետամուտ)։ Թարգմանութիւնը, կողք կողքի դնելով լեզուները, փորձարկելով էապէս անոնց տարբերութիւնը, երեւան կը բերէ անոնց հասարակաց ձգտուածութիւնը, լեզուներու «դէպի»ն, լեզուներուն «ուղղուիլ»ը։ Այդ «ուղղուիլ»ը՝ Պէնիամին մէկ անգամ կը կոչէ «սրբազան աճում» (ԿԱՄ 1, էջ 121).

Թարգմանութիւնն է որ գործերու յաւիտենական վերապրումէն ու լեզուներու անվերջ աշխուժացումէն կը ստանայ կայծն ու դրդումը միշտ նորոգուած ձեւով լեզուներու այդ սրբազան աճումը փորձարկելու համար։

Ու քիչ մը անդին Պէնիամին կ՛աւելցնէ. «այդտեղ է որ կը գտնուի ինչ որ թարգմանութեան մը մօտ՝ պարզ փոխանցումի արարքէն անդին է», եւ կ՛ուզէ ըսել անշուշտ՝ մշակութային փոխանցումի արարքէն, ծանօթացնելու փափաքէն անդին է։ Եւ ա՛լ աւելի անդին՝ կը յիշեցնէ նաեւ թէ այս ամբողջ տեսութիւնը կը բխի մեծ վիպապաշտներու (նկատի ունի առաջին հերթին՝ Ֆրիտրիխ Շլէկըլ եւ իր եղբայրը, նաեւ Նովալիս, այսինքն՝ Իենայի խմբակը) մտածումներէն. «Միւսներէն առաջ՝ ասոնք ունեցած են գործերու կեանքին մէջ ներթափանցութիւն մը, որմէ թարգմանութիւնը մեծագոյն վկայութիւնը կը բերէ»։ Եւ եթէ հարցուի՝ ինչո՞ւ թարգմանութիւնը միայն կարող է լեզուներու հասարակաց ձգտումը, հասարակաց հորիզոնը, լեզուներու սրբազան աճումը փորձարկելու, պատասխանը այն է որ գրողը (հանճարեղ կամ ոչ) կ՛ուղղուի դէպի լեզուական «որոշակի կառոյցներ», մինչդեռ թարգմանիչը նկատի ունի լեզուն որպէս ամբողջութիւն եւ կրնայ անոր ներքին շարժընթացին համապատասխանել, զայն ոգեկոչել։ Թարգմանութեան դիտարկածը լեզուն է «իր ամբողջութեամբ», «օտար լեզուի մը պատկանող արուեստի առանձին գործէ մը մեկնելով» (նոյն, էջ 123)։ Ու հոս է, Վիպապաշտներու ճանապարհէն քալելով, որ Պէնիամին կ՛ըսէ իւրայատկութիւնը թարգմանութեան, որպէս գործողութիւն, թարգմանիչ-գրողը պիտի ըսէր սքանչելի բառով մը՝ բանագործութիւն։ Ահաւասիկ (անդ, էջ 123-4).

Գրողին դիտարկումը միամիտ է, առաջնահերթ ու ներհայեցողական։ Թարգմանիչինը՝ ածանցուած (ետքը եկող, պիտի ըսէի, ո՛չ սկզբնական), վերջնահերթ, իտէական։

Պահ մը կը կեցնեմ մէջբերումներու խաղս, որ (կը յուսամ) տեղ մը պիտի հասցնէ զիս, քիչ ետքը։ Կը խորհիմ մնջախաղին մասին։ Մէջբերումներու եւ մեկնութիւններու նախորդ շարքիս մէջ (երէկ էր, առջի օր), մնջախաղը մնաց որբ։ Չարձագանգեցի անոր։ Այսօր կ՛երեւակայեմ տեսարանը։ Թարգմանիչ-գրողը բեմին վրայ է, կանչուած է, կը հրեն զինք դէպի յառաջաբեմ, կը կանգնեցնեն բարձրախօսի մը առջեւ։ Կը սկսի շրթունքները շարժել։ Կ՛ընէ խօսելու պէս։ Հաւանաբար ալ կ՛ուզէ խօսիլ, կ՛ուղղուի, կ՛ուղղուի հոն նստած հանրութեան։ Իր խօսքը պէտք է տեղ հասնի (ա՜հ, այդ հանրութիւնները, հանդէսները, շնորհահանդէսները, հայկական տեսակի)։ Կը շարժէ շրթունքները եւ… ձայն չ՛ելլեր շրթունքներէն։ Այո, ձայն չ՛ելլեր, բայց տեսէ՛ք հրաշքը, հանրութիւնը չ՛անդրադառնար որ ձայն չ՛ելլեր բերանէն։ Բոլորն ալ գոհ հն, կը լսեն, ուշադիր են կամ ցրուած, բայց կը լսեն։ Չեն պոռար, չեն բողոքեր։ Ժխոր չեն բարձրացներ։ Չեն պահանջեր բարձրախօսին բարձրանալը, չեն աղմկեր՝ «Չենք լսեր կոր…։ Microphone, please»։ Եւ աւելին. ինչ որ կը լսեն իրենց ականջին կարծէք՝ որոշ չափով իմաստ կը կազմէ, սպասուածն է, չեն վրդովուիր, չեն ուշաթափուիր, չեն լքեր սրահը, եւ նոյնիսկ վերջաւորութեան տեղին (կամ անտեղի) հարցումներ ալ կ՛ընեն, Շ.Կ.ի գիրքերու, նամակներու, հաւաքածոներու, ֆեմինիզմի մասին։ Ուրեմն ի՞նչ։ Միայն թարգմանիչ-գրողին տպաւորութի՞ւնն էր բերնէն ձայն չելլելը։ Իր գիտակցութենէն անկախ արդեօք ձայնը կը հնչէ՞ր։ Կամ աւելի ճիշդ պիտի չըլլա՞ր խորհիլ, որ իր կամքէն անկախ՝ խաղ մը, խաղ մը եւս խաղացած են իրեն։ Ո՛չ միայն իր թարգմանութիւնները խեղաթիւրած են, իրենք՝ խմբագիրները, ո՛չ միայն իր աւանդաստեղծ թարգմանութիւնը մշակութային թարգմանութեան մը վերածած են, առանց շեշտակի անբնականութիւններու, առանց խզումի, սահուն ի վերջոյ, ո՛չ միայն անկարելի թարգմանութիւնը կարելիի սահմաններուն մէջ բերած են ու շինած են գեղեցիկ գիրք մը, զայն հրապարակ հանած են, հանդէս սարքած են, մարդ հրաւիրած են, այլ թարգմանիչն ալ բերած են հոն, մնջախաղի (կամ արդեօք խամաճիկ խաղցնելու) պէս զինք հոն նետած են։ Եւ ձայնը կը լսուի։ Եթէ իր ձայնը չէ, ձայն մըն է գոնէ։ Հանրութիւնը ինչպէ՞ս կարենայ զանազանել։ Playbackի սիսթեմ մը։ Ահաւասիկ՝ playbackի սիսթեմ մը սարքած են։ Ինքը մնջախաղ կ՛ըսէ։ Ձայն մը կը հնչեցնեն իր կռնակէն։ Կը թնդայ սրահին մէջ։ Թերեւս ալ ի՛ր ձայնն է, ի՞նչ գիտնամ։ Գեղեցիկ է, կը յուզուին։ Բայց որո՞ւն ձայնն է, որո՞ւն լեզուն։ Խմբագիրներո՞ւնը։ Անգլերէն է, մի՛ մոռնաք։ Կառափնատէ անցած իր թարգմանութիւնն է։ Այնքան ատեն որ բարձրախօսը կայ, կրնայ որեւէ մէկուն ձայնը ըլլալ։ Խմբագիրներո՛ւնը, ինչո՞ւ չէ։ Եւ անոնց ետին՝ Շ.Կ.ի ձայնը, լեզուն, որուն բնագիրը կը բնակի թարգմանութեան մէջ, եթէ ինքը՝ թարգմանիչ-գրողը կրցաւ օտարանալ կատարելապէս եւ յառաջագունէ, եթէ կրցաւ մոռնալ մօրն ալ։ Մինչ այդ՝ թարգմանիչը շրթունքները կը շարժէ եբրայերէն՝ «շրթունք»ը կ՛ըսուի «լեզու» -, եւ լեզուն որուն ինք կը ձգտէր, լեզուն որ իր կոչումն է, լեզուն որ զինք կը կոչէր ու կը կանչէր այդ ածանցուած, իտէականացած, վերջնահերթ դիտարկումի առարկան՝ իր բերնին մէջ բացակայ է։ Զուտ լեզուն բացակայ է իր բերնին մէջ։ Զուտ լեզուի փոխարէն՝ երեւութաբար իրմէ՛ եկող բայց իրականութեան մէջ բարձրախօսներէն հնչող աշխարհային բարբառ մը կը լսուի, մշակութային թարգմանութիւն մը, պատրաստուած բարբառը յարգող ու սիրող խմբագիրներուն կողմէ, որոնք բնական է՝ ոչ մէկ գաղափար ունին զուտ լեզուին մասին, ինք պիտի ըսէր՝ կատարեալ լեզուին մասին։ Ահա՛ թէ ինչ կը նշանակէ լեզուի, զուտ լեզուի կայութիւնը որպէս բացակայ, անոր բացա-կայութիւնը։ Մնջախաղի տեսարանին մէջ գրուած է տառացիօրէն։ Ատկէ ետք՝ ալ ի՞նչ պէտք ունիմ ես աւելիով շարադրելու եւ ժամանակս վատնելու։ Ամէն ինչ գրուած է Գիրքին մէջ։ Կը բաւէ կարդալ։

Եւ քիչ մը եւս մէջբերելով ինչ որ կը մնայ դեռ երկար ատենուան համար հիմնաւոր աշխատանքը թարգմանութեան մասին (նոյն, էջ 127).

Թարգմանութեան էութիւնը չի գտնուիր փոխանցուելի իմաստին մէջ…։ Սեփական լեզուի տարածքին՝ զուտ լեզուին ի խնդիր է, որ թարգմանութեան ազատութիւնը կը պաշտպանէ իր իրաւունքը։ Օտարութեան մէջ աքսորուած զուտ լեզուն սեփականին մէջ փրկել, գործին մէջ բանտարկուածը… ազատագրել, այդ է թարգմանութեան պարտականութիւնն ու գործունէութիւնը։

Եւ հիմա, ձգելով Վալթըր Պէնիամինը մէկդի, կը կրկնեմ. ամէն ինչ գրուած է Գիրքին մէջ։ Այո, ամէն ինչ, բացի մէկ բանէ։ Գրուած է զուտ լեզուն որպէս բերնին մէջ բացական։ Գրուած է լեզուներու մէկութիւնը, որ կրնայ երեւիլ միայն թարգմանական գործունէութեան ընդմէջ կամ ընդմէջէն։ Գրուած է լեզուներու մէկութիւնը որպէս ուղղութիւն, ձգտում, ձգտուածութիւն, «ուղղուիլ» մը։ Գրուած է նոյնիսկ, որ այդ «մէկ լեզու»ն, բոլորիս համար մէկ լեզուն, որուն «ձգտում էր» բանաստեղծուհին, բացական է։ Բացակայ է որովհետեւ «սխալ մը» գործած է բանաստեղծուհին. «մենակ» էր եւ տեղի չունեցաւ «իրական հանդիպում»ը։ Կ՛ուշանայ հանդիպումը։ Ենթադրենք, որ կ՛ուշանայ աշխարհի բոլոր Քննիչներուն պատճառով, եւ Քննիչներուն հետ՝ բոլոր գրողներուն պատճառով, որոնք մեղսակից են Քննիչներուն հետ, կրնամ վստահեցնել։ Կ՛ուշանայ որովհետեւ գրականութիւն եւ պատշաճութիւն եւ մշակոյթ ըսուած բաներ ամբողջ տարածքը գրաւած էին ու կը շարունակեն գրաւել, իրենց playbackի սիսթեմով։ Եւ ուրեմն ամէն պարագայի՝ զուտ լեզուին հնչեղութիւնը կը վերագրուի հանդիպումին։ Կիները եթէ հանդիպէին, ի՞նչ լեզու պիտի խօսէին, պիտի խօսեցնէին, լսելի պիտի դարձնէին, երկուքով։ Երկուքով անշուշտ, քանի որ լեզու մը խօսելու համար՝ նախ հանդիպել պէտք է, կամ հակառակը. հանդիպելու համար պէտք է ունենալ հասարակաց լեզու մը։ Եթէ հանդիպէին, պիտի խօսէին այդ զուտ լեզուն, որուն մասին վերը ըսի. չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ է։ Չեմ գիտեր, ըսի, դէպի ո՞ւր «կուղղուին» յոգնակի լեզուները, թէ ի՛նչ է իրենց այդ ուղղութիւնը, ձգտումը, թէ ո՛ւր կ՛ուզեն հասնիլ։ Ընթերցողէն խնդրեցի չաճապարել։ Ահաւասիկ պատասխանը։ ԵթԷ հանդիպէին, պիտի խօսէին Պէնիամինի զուտ լեզուն, լեզուներու «սրբազան աճում»ին յանգակէտը։ Զուտ լեզուն՝ Հանդիպումի լեզուն է (թոյլատրեցէ՛ք, որ անգամ մը եւս գլխագրեմ Հանդիպումը)։ Մեկնաբանութի՞ւն մըն է։ Այո՛, բայց ուրիշ ի՞նչ կրնար ըլլալ։ Խօսքին կատարեալ յարիրութիւնը կը բաւէ որպէսզի մեկնաբանութիւնը դառնայ կատարելապէս համոզիչ։ Շատ լաւ, բայց այն ատեն՝ ինչո՞ւ «բացի մէկ բանէ»։ Գրուած է Հանդիպումը, գրուած է զուտ լեզուի մեկնաբանութիւնը որպէս Հանդիպումի լեզուն, զայն հնարաւոր դարձնողը կամ անկէ հնարաւոր դարձողը։ Ասոր դէմ յանդիման՝ գրուած է թարգմանութեան նշանակութիւնը, կատարեալ օտարացումին նախապայմանը։ Հանդիպումը եւ Թարգմանութիւնը այսպէս հրաշալիօրէն կը գոյակցին։ Ուրեմն ի՞նչ բան չէ գրուած։ Ինչ որ չէ գրուած՝ իրենց գոյակցութեան օրէնքն է։

4
Հանդիպումին հանդիպումը

Թարգմանիչ-գրողը կը «հանդիպեցնէ» Հանդիպումը եւ Թարգմանութիւնը։ Իր վէպին երկու գլխաւոր հերոսներն են։ Այս վերջին հանդիպումին օրէնքն է, որ կը մնայ խորհրդաւոր։ Գիրքին Ժ. գլուխը կը կոչուի «Հակադարձ, կամ Պերիպետիա»։ Պերիպետիան յունական բառն է, որ Արիստոտելին կողմէ զարգացուած տռամայի տեսութեան մէջ (Քերթողական արուեստի ԺԱ. գլուխով) կը նշէ «յանկարծական յեղաշրջում» մը։ Օրինակ լուր մը կը բերուի հերոսին, որ ղրկողին կամ բերողին կողմէ սահմանուած էր աւետիս մը ըլլալու, երջանիկ լուր մը, որ հերոսը պիտի փրկէր իր տանջանքներէն, եւ այն իսկ պահուն երբ բարի կարծուած լուրը կը հաղորդուի հերոսին, կը դառնայ գոյժ մը, եւ կը պատրաստէ հերոսին անկումը, աղէտը, ինքնաճանաչումէ սերած։ Ուրեմն տռամայի մը մէջ՝ բուն դէպքը «հակադարձ»ն է, քանի որ ատկէ առաջ կը ներկայացուի միայն ինչ որ բոլոր հանդիսատեսները գիտէին պատմութեան մասին, եւ ատկէ ետքը՝ անխուսափելի հետեւանքներն են, ընդհանրապէս աղէտալի։ Թատերագրութեան արուեստը այս պարագային՝ կը կայանայ Պերիպետիան պատրաստելու եւ պատահեցնելու ճկունութեան մէջ։ Հոն է, որ ամէն ինչ կը շրջի։ Կեդրոնական պահն է թատերական տռամային։ Յաճախ կը կատարուի հանդիպումի մը միջոցաւ, Արիստոտել կ՛ըսէ «ճանաչում»ի մը կամ «փոխադարձ ճանաչում»ի մը (անագնովրիսիս)։ Առիթէն կօգտուիմ նշելու համար, միայն անցողակի, որ թէեւ կը պահեմ հոս Պերիպետիայի եւ Հակադարձի հաւսարութիւնը, այսուհանդերձ այնպէս կը թուի ինծի թԷ «հակադարձ» բառը աւելի կը յարմարի Յոյներու կատաստրոֆէ կոչածին եւ ոչ թԷ պերիպետիային։ Արիստոտելի աչքին՝ նոյնը չեն «պերիպետիա»ն եւ «կատաստրոֆէ»ն։ Ժէ. դար ու ֆրանսական ողբերգակ թատրոնի տեսութեան մէջ է, որ կը նոյնանան, կարծեմ։ (Աւելի ուշ, ԺԹ. դարու սկիզբր, Հէօլտըրլին Յոյներու եւ Գերմաններու, Արեւելեանի եւ Արեւմտեանի պատմական տարբերութեան իր տեսութիւնը պիտի հիմնէր ողբերգակ թատրոնի մէջ կատաստրոֆէ-ի, գերմաներէն՝ Katastropheի, գրաւած տեղին անդրադարձող բարդ մտորումի մը վրայ. այս մասին ուրիշ տեղ եւ ուրիշ առիթով)։

Կը դառնամ փոխադարձ ճանաչումին, որ կրնայ ըլլալ դրական կամ ժխտական։ Ըստ երեւոյթին Գիրքին հեղինակը (հեղինակներէն մէկը) գիտէ այս բոլորը քանի որ «Հակադարձ» կոչուած իր Ժ. գլուխին մէջն է, որ երկու կիները՝ դարչնագոյն գլխարկով կինը եւ գաւազանով կինը կը հանդիպին եւ կը խօսակցին։ Խօսակցելով՝ փոխադարձ ճանաչումի մը կը մատնուին։ Թատերական պահ մըն է ներկայացուածը, եւ իր անունին արժանի։ ԹԷ իրենց հանդիպումը, փոխճանաչումը, երկխօսութիւնը ի՛նչ հետեւանքներ պիտի ունենան, այդ մէկը չէ ըսուած (կամ արդեօք մե՞նք ենք անոնց հետեւանքները, եւ այն ատեն՝ ո՞ւր է աղէտը)։ Բայց յստակ է որ այդտեղ՝ երկուքն ալ իրենց ընդունուած դերերէն դուրս կ՛ելլեն։ Հանդիպումին շնորհիւ՝ կը դառնան ինչ որ էին, ըսենք՝ իրենց ինքնութեան, որպէս կին (Հանդիպումը համահաւասար է կիներու զուտ լեզուի ծագումին)։ Ընդունուած դերե՞րը։ Բոլորս գիտենք, թէ ի՛նչ էին։ Զ.Ե.ի պարագային սովետական պետութեան եւ համայնավար վարչակարգի ու քաղաքական ծրագիրի մոլեռանդ ջատագովի իր դերն է։ Շ.Կ.ի պարագային՝ այն դերն է, զոր Հայաստանեան քննադատները իրեն պիտի վերագրէին, քնարերգակ բանաստեղծուհիի եւ յեղափոխութեան նախակարապետի դեր մը։ Ստանձնուած դեր, դուրսէն պարտադրուած դեր, տարբերութիւն չ՛ըներ։ Կարեւորը շրջումն է, որ կը կատարուի այն պահուն՝ երբ կը հանդիպին ու իրար կը ճանչնան իրենց դերերէն դուրս, որպէս կին գրողներ։ Ուրեմն կրկնեմ հիմա. իրար չեն ճանչնար ինչպէս Օրեստը եւ էլեկտրան, վերաճանաչումի իմաստով, կամ ինչպէս Եւտիբոսը որ ճանաչումով՝ կը սկսի հանդիպիլ իր ծագումին ճշմարտութեան եւ իր արարքներուն ճիւաղայնութեան։ Չեն ըսեր իրարու. դուն Զ.Ե.ը չե՞ս, դուն Շ.Կ.ը չե՞ս։ Հանդիպումով՝ կը ճանչնան իրար որպէս կին։ Կը հասնին իրարու որպէս կին, առաջին անգամ ըլլալով։ Կը գոյացնեն Կնութիւնը, Իգութիւնը, որպէս իրենց մասնակի գոյութիւններուն իտէականացումը։ Ու ո՛չ միայն կը հասնին իրարու որպէս կին, այլեւ այդ հասնումին աւետիսը կը ղրկեն մեզի, տասնամեակներու վրայով, Աղջկան բերնով կամ գրիչով։ Լուրը կը հասնի մեզի քիչ մը ուշացած, բնական է։ Հանդիպումը տեղի ունեցած էր 1926ին, ութսուն տարի առաջ։ Հանդիպումին նկարը եւ հանդիպումի տեքստը, անզանազանելի, հոնկէ կը ղրկուին, հոնկէ կը հասնին։ Ու կը հասնին։ Գիրքը, այս Գիրքը, հասնումին փաստն է որքան թղթատարը։

Բայց եթէ մինչեւ հիմա ըսուածներուն հետեւեցանք եւ եթէ որոշ չափով ճիշդ էին այդ ըսուածները, պէտք է հիմա աւելցնել որ այդ յանկարծակի յեղաշրջումին, այդ ճանաչումի տեսարանին ետին ուրիշ յեղաշրջում մը, ուրիշ ճանաչում մը, ուրիշ հանդիպում մը տեղի պէտք է ունենայ, պէտք է տեղի ունեցած ըլլայ։ Ո՛չ միայն կիներու միջեւ (որպէս այդ) հանդիպումն ու ճանաչումը (հանդիպում ու ճանաչում որոնք «որպէս այդ»ը, «որպէս կին»ը կը յայտնաբերեն), այլ հանդիպումն ու ճանաչումը Հանդիպումին եւ Թարգմանութեան միջեւ (la recontre de la recontre, պիտի ըսէր Տեռիտա)։ Հանդիպում եւ Թարգմանութիւն անվերնագիր Գիրքին երկու «հերոս»ներն են (կամ հակա-հերոսները) ի վերջոյ, եւ պիտի ճանչնան իրար, թատերական հակադարձով մը։ Արդեօք պիտի ճանչնա՞ն իրար եւ պիտի կատարուի՞ Գիրքին իսկական հակադարձը, պերիպետիան կամ կատաստրոֆէն, դէպի աղէտ տանող կամ փրկութիւն։

Իսկ ինչի՞ մասին կը խօսին երկու կիները, երբ կը հանդիպին, իրենց տեղի չունեցած հանդիպումով։ Շատ գրական խօսակցութիւն մըն է, որ կ՛ունենան։ Կարճ նաեւ, մէկ էջի վրայ երկարող։ Անկէ պիտի արտագրեմ մաս մը, մաս մը միայն (էջ 61-62).

– Փարիզում, Ստայնի սալոնում յաճախ հաւաքւում է մի խումբ, ինչպէս նկարագրեմ նրանց, արտառոց մտաւորականների մի խումբ։ Արդեօք կարդացե՞լ էք նրա գործերից որեւէ բան։

– Անունը ծանօթ է, բայց չեմ կարդացել։ Եթէ թարգմանչական աշխատանքը գնահատողներն աւելի լինէին եւ մի փոքր աւելի ուշադրութիւն դարձուէր թարգմանութեանը, ապա աշխարհն այսքան մեկուսացած չէր լինի։ Այո, միայն մէկ լեզուի իմացութիւնը սահմանափակում է մարդուն։

– Նրա ոճը արտայայտում է իւրայատուկ լեզուախաղի միջոցով, որը հիմնուած է յիշողութեան էլեմենտի վրայ։ Կրկնութեան հետեւանքով բառերը ստանում են նոր իմաստաւորումներ, իսկ խզուած նախադասութիւնները խախտում են մեր աւանդական ընթերցման սկզբունքները։

– Ինչպէս, օրինակ, երբ ապրում ես օտար միջավայրերում, այլ հանգամանքներում, տարբեր քաղաքներում. մարդու էութիւնը չի փոխւում, այլ վերիմաստաւորւում է։

– Այո, այո… բառերն ու բառակապակցութիւնները […] գրաւում են մեզ խզուած նախադասութիւնում […]։

Ի՜նչ շքեղ խօսակցութիւն։ Կիներու մասին չեն խօսիր, հակառակ անոր՝ որ իրենց հանդիպումը եւ փոխճանաչումը կը վերաբերի իրենց իգական «կնոջական» էութեան։ Կարծէք կը խօսին ապագայ Գիրքին մասին։ Իրարու կ՛առաջարկեն ընթերցումի տեսաբանութիւն մը, որուն շուրջ կը թուի թէ ամբողջովին կը համաձայնին։ Բայց նաեւ՝ ընդմիջումի՛ տեսաբանութիւն մը։ Օտարութեան մէջ ապրելու անհրաժեշտութեան տեսաբանութիւն մը։ Լեզուներու միջեւ երթուդարձ կատարելու մասին տեսաբանութիւն մը։ Այսինքն տասը տողով մօտաւորապէս այն ամէն ինչը որ բացատրուեցաւ, տաժանակիր աշխատանքով, մեր գրած երկարաբան քառասուն կամ յիսուն էջերուն մէջ։ Իրարու կը փոխանցեն օտարանալու (կամ օտարացնելու) հրամայականը եւ օտարացումին միջոցաւ (բառին կրկնակի իմաստով) նորը պատահեցնելու հնարաւորութեան աւետիսը կամ գոյժը։ Այո, իրենց «իգական» էութեան մասին չեն խօսիր, որովհետեւ տեսարանին ետեւը ուրիշ հանդիպում մըն է, որ կազմակերպուած է լռելեայն ողբերգակ թատերագիրին կողմէ (թարգմանիչ էր, մեքենագրող, թղթակից ու նամակագիր, հեղինակ, հիմա դարձաւ թատերագիր)։ Այս մէկը Հանդիպումին ու Թարգմանութեան միջեւ հանդիպումն է։ Պէտք չունիմ վերստին ամէն ինչ բացատրելու, այնպէս չէ՞։ Այդ տեսութիւններն ու տեսաբանութիւնները, որոնք հոս կ՛առաջադրուին ու կը փոխանակուին (ընթերցումի, ընդմիջումի, օտարացումի, միջլեզուականութեան) բոլորը՝ կ՛ամփոփուին մէկ վերնագիրի տակ. թարգմանութեան տրամասութիւն մը կը զարգացնեն, երկուքը միասին, ձեռք ձեռքի, առաջին անգամ ըլլալով հայերէն լեզուով։ Թարգմանութեան տրամասութիւն մը յանկարծ, յեղակարծ պերիպետիայով մը, հնարաւոր կը դառնայ այն պահուն՝ երբ երկու կիները, երկու կին գրողները կը հանդիպին։ Ահա՛ ձեզի ճանաչումին յեղաշրջումը։ Հանդիպումը (կիներու հանդիպումի տռաման) կը ճանչնայ Թարգմանութիւնը (լեզու փոխելու տռաման), եւ փոխադարձաբար։ Այո, կը ճանչնան զիրար։ Բայց այդ չի նշանակեր, որ ինչպէս իրենց գոյակցութեան, նոյնպէս իրենց փոխճանաչումին օրէնքը բացայայտ է։ Կը մնայ խորհրդաւոր։ Ինչպէս գոյակցութեան, նոյնպէս՝ փոխճանաչումին օրէնքը չէ գրուած։

Բայց կը լսենք իրենց ձայնը։ Փոխել լեզուն, կ՛ըսէ կինը։ Հասկցէ՛ք։ Հրամայական մըն է։ Կը լսենք. քանդել լեզուն (Detruire, dit-elle)։ Բայց կը լսենք մանաւանդ ՆիցչԷի հանրահռչակ խօսքը. «Վախնամ՝ պիտի չկարենանք Աստուծմէ ձերբազատուիլ, քանի որ կը շարունակենք հաւատալ քերականութեան»։ («Ich furchte, wir werden Gott nicht los, weil wir noch an die Grammatik glauben», Gotzerdammerung (Die «Vernuft» in der Philosophie, «Բանականութիւն»ը փիլիսոփայութեան մԷջ, 5)։

***

Նստած են դէմ դիմաց։ Կը խօսին։ Մէկը կը կրէ դարչնագոյն գլխարկ մը, միւսը՝ ձեռքը ունի գաւազան մը. իր առողջական վիճակը կո թուի յոյժ քայքայուած։ Անոնց խօսակցութենէն կտոր մը եւս պիտի արտագրեմ հոս։ Անվերնագիր Գիրքին մեքենագրողը զանց առած էր այս բաժինը ըստ կամս։ Ճիշդ է, որ անհնար էր ամէն ինչ արտագրել։ Բայց հոս արտագրուած բաժինը ցոյց կու տայ, որ երկու կիները, հանդիպման պահուն, կարդացած էին արդէն իսկ մեքենագրող թարգմանիչին հատորը, աւելի ճիշդ՝ հատորները։ Ո՛չ միայն թարգմանութիւնը, այլ նաեւ՝ այն իսկ հատորը որ պիտի պատկերացնէր իրենց հանդիպումը եւ ուրիշ շատ մը բաներ ալ պիտի ընէր, քանի որ պիտի հետապնդէր այդպիսի հանդիպման մը կարելիութեան պայմանները, ու վերջին հաշուով՝ նշանակալից շրջանառութեամբ մը, Եւդիպոսին նման, պիտի յայտնաբերէր որ ինքն է միակ պայմանը իրենց հանդիպման։ Հետեւաբար՝ անվերնագիր հատորը դատապարտուած էր անվերնագիր մնալու։ Ու միաժամանակ ստիպուած էր մէկդի ձգելու այն հատուածները, ուր բացայայտօրէն՝ երկու կին գրողները ցոյց կու տան թէ գիտէին այս ամբողջը իրե՛նք, յառաջագունէ, ի սկզբանէ անտի։ Իմ կարգիս՝ չեմ արտագրեր ու մեքենագրեր ամէն ինչ։ Ինչո՞ւ։ Նախ որովհետեւ ստիպողութիւն չկայ։ Երկրորդ՝ որովհետեւ չեմ ուզեր ընթերցողը ձանձրացնել։ Եւ երրորդ ու մանաւանդ՝ որովհետեւ ես ալ նոյն կառուցային արգելքին մատնուած եմ ի վերջոյ, ինչպէս Անվերնագիրին մեքենագրողը։ Բայց կէտ մը եւս կայ, որ երկար կամ կարճ արտագրելուն հետ անմիջական առնչութիւն չունի։ Copyrightի հարցն Է։ Ո’չ իրեն, ո’չ ալ ինծի արտագրելու իրաւունք տրուած Է։ Երկուքս ալ հետեւաբար ձեռք կ՛առնենք իրաւունք մը, որուն մասին կարծէք՝ մէկը չէր խորհած մինչեւ հիմա։ Կամ արդեօք խորհուած է եւ մենք գիտակցաբար բոլոր օրէնքները խախտելով՝ ապօրինի արա՞րք մը կը գործենք։ Գուցէ։ Ընթերցողը կը հասկնայ հետեւաբար, որ ես (բայց իրե՛ն՝ մեքենագրողին նման) ստիպուիմ աղբիւրս գաղտնի պահելու։ Ենթադրենք, որ ես ալ իրեն պէս ստացած եմ այդ տեսերիզը։ Բայց խոստովանիմ որ copyrightիհարցը կը տանջէ զիս։ Այս առումով եւ ի միջի այլոց՝ շատ կ՛ուզէի գիտնալ, թԷ Երեւանի թանգարաններուն մէջ նախատեսուա՞ծ է տեսերիզներու, փոխանակուած իմակներու, DVDներու եւ այս տեսակի արդիական հաղորդակցութեան եւ «հեռագրութեան» միջոցներու վերաբերեալ արխիւ մը։ Եթէ չէ նախատեսուած, ուրեմն copyrightի իրաւունք մըն ալ չէ որոշուած տակաւին օրէնսդիրներուն կողմէ։ Բայց հարցը կը մնայ ամբողջ. արտագրելը գողութի՞ւն մըն է, թԷ ո՛չ։ Օրէնք մը չըլլալը կապ մը ունի՞ աաօրինութեան հետ թԷ ո՛չ։ Այս մասին կ՛ուզէի քիչ մը եւս մտորել։ Առ այժմ՝ խոստացուած հատուածը։

Շ.Կ.- Տարօրինակ են այս նոր գրողները։ Հազիւ հասկնալի են։ Շատ փիլիսոփայութիւն կարդացեր են։ Ու իրենց կարդացածն ալ մեր հասկցած տեսակինը չէ, ոգեպաշտ փիլիսոփայութիւն չէ։

Զ.Ե.- Ի՞նչ տեսակի ոգեպաշտ փիլիսոփայութիւն։

Շ.Կ.- Ըսենք՝ Պերտիաեւ, նոյնիսկ՝ Պերկսոն կամ Շթայներ։ Ի՜նչ լաւ կըլլար, եթէ ասոնցմէ ներշնչուէին։ Ի վերջոյ մեր ժամանակակիցներն են իրենք։ Մենք իրենց գործերը կարդացած ենք։ Իրենց ճամբաներէն քալած ենք։ Մենք ալ իրենց պէս հոգիի եւ ազատութեան մասին խօսած ենք, հոգիի ազատութեան մասին։ Ճիշդ է՝ անոնք իգական խնդիրներով շատ զբաղած չունէին։ Բայց այս նորերուն ըսածներէն, բացի անկէց՝ որ իգականութեան նկատմամբ դրական կեցուածք մը ունին, բան մը կարելի չէ հետեւցնել։ Օրինակ այս աղջիկը ա՛ռ։ Ես անգլերէն չեմ կարդար, բայց կ՛ըսուի թէ շատ գեղեցիկ ձեւով փոխադրեր է իմ գրածներս անգլերէնի։ Ի՜նչ լաւ։ Աշխարհի երեսին՝ հայ կին գրող մը պիտի ճանչցուի որպէս այդ։ Իր ողջ կեանքին ընթացքին՝ դէպի ազատութիւն ձգտած կնոջ մը ձայնը եւս պիտի հնչէ աշխարհի քառուղիներուն։ Բայց այդ միւս գիրքը, որ տպեց յետոյ…։ Մեր հանդիպումը կ՛ուզէ նկարագրել։ Շատ բարի՜։ Բայց ըսէ՛ք ինծի, նախ ինչո՞ւ վէպ կը կոչէ գիրք մը որ բացայայտօրէն՝ վէպ չէ։ Ինչո՞ւ։ Կրնաք ըսել ինծի։ Չէ՞ք կարծեր, որ ընթերցողները պիտի շփոթին։

Զ.Ե.- Պիտի շփոթին, անկասկած։ Ինչ որ ունի մտքին մէջ կարծեմ այն է, որ պէտք է ընթերցողը գրաւել։ Եւ յետոյ մեր հանդիպումը վիպական չէ՞։

Շ.Կ.- Աղէկ, վիպական է։ Բայց հասկցած չափովս՝ չ՛ուզեր նկարագրել զայն որպէս անցեալ հանդիպում, որ կրնար պատահած ըլլալ։ Կողքին ետեւը տեսայ որ «երեւակայական» բառը կը գործածէ։ Բայց գիրքին մէջ բոլոր ըսածները ատոր կը հակասեն։

Զ.Ե.- Ճիշդ է, հոն սխալ մը գործեր է։ Ընթերցողները չխրտչեցնելու սիրոյն, ծանուցումի ոճով, «երեւակայական» բառը զետեղեր է հոն։ Մինչդեռ մեր հանդիպումը ոչի՛նչ ունի երեւակայական։ Նստած ենք դէմ դիմաց, կը խօսինք։ Ինքն է, որ մեզի նստեցուցած է, կ՛ընդունիմ, բայց վերջին հաշուով՝ ահա, նստած ենք, կը խօսինք։ Եւ նայէ՛՝ կը նկարուինք, որպէսզի մեր հանդիպումին նկարը հասնի իրե՛ն, եւ իր միջոցաւ՝ յաջորդ սերունդներուն։ Որպէսզի լուրը տարածուի, որ հանդիպած ենք, որ մեր քննիչները, մեր մեկնաբանները, մեր այրերը, մեզ չարչարողները չեն կրցած մինչեւ վերջը արգիլել որ մեր խօսքերը խառնուին իրարու, ստեղծեն նոր լեզու մը, կամ վերստեղծեն հին լեզուն։

Շ.Կ.- Լաւ, իսկ այդ բացիկի պատմութիւնը ի՞նչ է։ Կը հասկնամ Ռուսոյական իմաստով՝ վէպ մը, որ կազմուած ըլլայ նամակներէ, որ դէպքերն ու իրադարձութիւնները պատմէ փոխանակուած թղթակցութեան մը ընդմէջէն, ի հարկէ՝ երեւակայական։ ԺԸ. դարու սիրեցեալ ժանրն էր, «թղթակցային վէպ» կը կոչուի, այնպէս չէ՞ (ես շատ գիրքեր կարդացած եմ, բայց բուն իմաստով՝ ուսում չեմ տեսած, այս բաները աղօտ են ինծի համար)։ Բայց այս աղջիկը նոյն իմաստով բացիկային վէպ մը չէ, որ կը գրէ։ Ուրեմն ի՞նչ պէտք է հասկնալ բացիկ ըսելով։ Լսեցի, որ Տեռիտա անունով փիլիսոփայ մը կայ եղեր Ֆրանսա, Բացիկը անունով գիրքի մը հեղինակը։ Արդեօք կապ մը ունի՞ այդ գիրքին հետ։

Զ.Ե.- Թերեւս։ Թերեւս ալ ո՛չ։ Ո՞վ կրնայ գիտնալ։ Կարծեմ՝ բուն հարցը այդ մէկը չէ։ Այլ քիչիկ մը աւելի բարդ ձեւով դրուած կացութիւն մը, մե՛ր եւ իր միջեւ։ Եւ բնական է, որ ո՛չ Պերտիաեւը, ո՛չ Պերկսոնը, ո՛չ Շթայները (քանի որ ասոնք են ձեր նախընտրած փիլիսոփաները) կրնային իրեն որեւէ ձեւով օգնութեան գալ։ Ի՛ր ժամանակի աղջիկն է ի վերջոյ, ո՛չ թէ մեր ժամանակի։ Ուրեմն իմ կասկածս այն է, որ բացիկային վէպ ըլլալէ անդին՝ այդ վէպը ինքնին բացիկ մըն է, բացիկ մը որ իբր թէ մեզմէ կու գայ, կը հասնի իրեն, եւ իր միջոցաւ՝ բոլորին։ «Իբր չէ» ըսի, սխալ էր։ Կու գայ մեզմէ՛, քանի որ իրապէս կու գայ, իրապէս կը հասնի իրեն։ Ինքն է՝ ինքն իրեն բացիկ մը ղրկած է, որպէսզի հասնի իր հասցէին, հասնի տեղ, ի՛ր տեղը։ Այդ է իր ձեւը աւանդութիւն ստեղծելու, կատարեալ նորը պատահեցնելու, բան մը որ մենք պիտի չկարենայինք ընել մեր ժամանակին։ Բայց տե՛ս՝ այդ նորը, այդ նորութիւնը, նորոգումը, մեզմէ՛ կու գայ։

Շ.Կ.- Այո, կարդացի այդ ամբողջը, կը ջանամ հասկնալ։ Պէտք կա՛յ այդպիսի բարդութիւններու, վստահ չեմ։ Բայց ինչո՛ւ կասկած բառը գործածեցիր։ Եւ ի՞նչ է բուն հարցը որուն կ՛ակնարկէիր։

Զ.Ե.- «Կասկած» ըսի, որովհետեւ այն տպաւորութիւնն ունիմ որ կը հաւատայ նամակներու շրջաբերական դերին։ Թերեւս տարակոյս եթէ ըսէի՝ աւելի լաւ կ՛ըլլար։ Կը հաւատայ որ այս բացիկը, որուն վրայ մ՛ենք կանք, մեր այսօրուան հանդիպումը պատկերուած է, պիտի հասնի տեղ, ի՛ր տեղը։ Յետոյ՝ ուրիշ տարակոյս մըն ալ ունիմ։ Մեր շրջանին ծնած է հոգեվերլուծում կոչուած մարզ մը, կատարեալ նորութիւն մը այդ մէկն ալ՝ արեւմտեան մարդկութեան մօտ։ Մենք այնքան զբաղած էինք մեր պայքարներով, մեր ազգին տուայտանքներով, որ ժամանակ չունեցանք անդրադառնալու իսկ որ այդպիսի բան մը կար յանկարծ աշխարհի երեսին, կը ծաւալէր, կը դառնար անշրջանցելի կրթանք մը։ Բայց այդ աղջկան շրջանին ալ՝ նոյնն է, ի վերջոյ։ Հայկական կոչուած աշխարհը չէ արձանագրած այդպիսի կրթանքի մը գոյութիւնը։ Իսկ ինքը՝ այդ աղջիկը մէկ քայլ անդին է։ Կարծես մարսած է ամբողջ կրթանքը, եւ այդ կրթանքին հետ եկող տարակուսելի յեղափոխութիւնը։ Գրականութիւնը ինչպէս որ մենք կը հասկնանք զայն այսօր՝ 1926ին, անհնարին է ատկէ ետք…։

Շ.Կ.- Անհնարին, կ՛ըսես, եւ սակայն այդ աղջկան շրջանին կը տեսնեմ որ բարգաւաճ ճարտարարուեստ մըն է, կ՛իմանամ որ ամէն կողմ վէպ կը տպուի ու կը կարդացուի, որ համալսարաններուն մէջ տղաքը ատով կը կրթուին, որ հոգեվերլուծումի ցնցումը չէ հասած մինչեւ հոն, որ գրականութիւնը մեր հասկցած իմաստով՝ կ՛ապրի իր փառքի օրերը աւելի՛ քան երբեք։

Զ.Ե.- Այդ մէկն ալ ճիշդ է։ Եւ ճիշդ է մանաւանդ այդ երկրին մէջ, ուր ըսուեցաւ թէ ինքը կ՛ուսանի՝ Ամերիկայի մէջ։ Լաւ, ձգենք այս կէտը։ Իմ տարակոյսս այն էր, թէ այդ կրթանքին՝ հոգեվերլուծումին շրջանցումը այդքան ալ արագ ձեւով չի կրնար կատարուիլ։ Եւ բացիկային առաջադրանքը, շրջանային ձեւով բացիկ ղրկելու եւ ստանալու խենթենալիք առաջադրանքը (որով մեր հանդիպումը կը շրջի հիմա որպէս լուր աշխարհի երեսին, ըսենք՝ պիտի շրջի գոնէ հայալեզու աշխարհէն ներս), ու անոր հետ՝ վստահութիւնը թէ բացիկը իրապէս տեղ պիտի հասնի, որ վրան հասցէն ճիշդ գրուած է, որ դրոշմաթուղթը ճիշդ դրամանիշով փակցուած է, այդ ամբողջը որպէս վարկած, որպէս առաջադրանք, որպէս գործողութիւն, որպէս աղուէսութիւն (գիրքին մէջ քանի մը անգամ կը վերադառնայ աղուսէին պատմութիւնը, միշտ կարծեմ՝ կապուած ճշմարտութեան յարակարծիքներուն, եւ վերջին հաշուով՝ ճշմարիտ խօսքի մը հնարաւորութեան սահմաններուն), այս ամբողջը ուրեմն, առաջադրանք եւ վստահութիւն, իր տոկունութեան փաստը չէ տուած։ Չէ քսուած փորձաքարի մը, ճիշդ փորձաքարին։

Շ.Կ.- Հոս եւս՝ վստահ չեմ, որ կարողութիւնն ունիմ հետեւելու քեզի։ Ի վերջոյ, ըսէ՛ նայիմ, կնոջ ազատութիւնն էր մեր ուզածը։ Ըսենք՝ կնոջ խօսքին ազատութիւնը, լաւ եւս՝ ազատագրումը։ Այդ ազատագրումը երա՞զ է միայն, թէ այսօր իրեն համար, իր ժամանակաշրջանին, արդէն իսկ իրականութի՛ւն։

Զ.Ե.- Ո՛չ երազ, ո՛չ իրականութիւն։ Այլ դէպք։

Շ.Կ.- Ուրեմն այդտեղ է բուն նորութիւնը։ Մեր գիտցած փիլիսոփաները չունէին «դէպք»ի գաղափարը։ Հիմա ինծի ուրիշ բան մը բացատրէ։ Կարդացի՞ր գիրքին, մեր գիրքին դէպի վերջաւորութիւնը, այդ հատուածը ուր աղջիկը կ՛անդրադառնայ գողցուած նամակի մը։ Էջ 112ին վրայ չէ՞ր, դարձուր էջերը։

Ահաւասի՛կ.

Վախեցած մատներ՝ կարկամած ցանկութիւնից ու ակնածանքից։

Գիրքը հիմնուած էր մի սկանդալային պատմութեան վրայ։

Աւելի ճիշդ՝ անախորժ դէպքի վրայ, որ տեղի էր ունեցել մի թանգարանում, երբ աշխատողներից մէկի անուշադրութեան պատճառով արխիւից անհետացել էր մի բնագիր նամակ։

Աւելի արդար կը լինի ասել, որ աշխատողներից մէկի անսահման վստահութեան պատճառով կորել էր մի ձեռագիր նմոյշ, որտեղ թաքնուած է մարդկային յարաբերութիւնների բանաձեւերից ամենակարեւորը։

Նամակը սկսում էր հետեւեալ կերպով…

Դուն ի՞նչ կը հասկնաս ասկէ։ Ձգէ որ գործածեմ յաւակնոտ բառ մը, ու հարց տամ. ի՞նչ է այս հատուածին կարգավիճակը, դուք պիտի ըսէիք օրինավիճակը։ Իրակա՞ն։ Երեւակայակա՞ն։ Վիպակա՞ն։ Խոստովանութի՞ւն։ Գրակա՞ն խոստովանութիւն։ Ամբողջ գիրքի հի՞մքը։ Ի՞նչ կը խորհիս։ Իմ ամուսնոյս գրած նամակներէն մէ՞կն է արդեօք։ Իսկապէս անհետացա՞ծ է Երեւանեան արխիւներէն։ Բայց եթէ ի՛նքը (ո՞վ՝ ինքը, հեղինա՞կը, պատմասա՞նը, մեքենագրո՞ղը, թարգմանի՞չը) գողցած ըլլար, պիտի չխոստովանէր, այնպէս չէ՞, եւ հրապարակաւ ամենուն ուշադրութեան եւ գիտութեան պիտի չյանձնէր։ Ի՞նչ կը խորհիս։ Մեր Գիրքին մասին չէ՞ որ կը խօսի, երբ կ՛ըսէ. «Գիրքը հիմնուած էր մի սկանտալային պատմութեան վրայ»։ Օրինազանցում մըն է նկարագրածը հոս, այնպէս չէ՞, գողցուած նամակի մը պատմութիւնը։ Գողնալը կը հասկնամ, «կարկամած ցանկութիւն»ը կը հասկնամ։ Կը հասկնամ նաեւ, որ փորձէ մեղմացնել կատարուածը, նախ «սկանդալ»ի մասին խօսի, յետոյ՝ «անհետացում»ի, յետոյ՝ «կորել»ու։ Չեմ ըսեր՝ ինչո՞ւ պէտք ունէր նամակը գողնալու։ Այլ՝ ինչո՞ւ պէտք ունէր գողութիւնը արձանագրելու իր վէպին մէջ եւ իր ամբողջ վէպին ալ այդ առումով՝ գողցուած նամակի հանգամանք տալու։ Ա՞յդ էր արդեօք իր բուն նպատակը։

Զ.Ե.- Սխալ ես, սիրելիս։ Ո՛չ թէ իր ամբողջ վէպին գողցուած նամակի հանգամանք տալու։ Ինչպէ՞ս բացատրեմ, որ հասկնալի ըլլայ։ Բացատրելէ առաջ սակայն, միտքս ուրիշ բան եկաւ։ Անդրադարձա՞ր, իմ 1934ի Սիլիհտարի Պարտէզներս կը մէջբերէ առաջին հրատարակութեան ուղղագրութեամբ, այսինքն՝ այն ուղղագրութեամբ զոր դուք հիմա կը գործածէք Հայաստանի մէջ եւ պիտի գործածէք մինչեւ 1940։ Չէ վերածած զայն Հայաստանի նոր ուղղագրութեան, ո՛չ ալ դասականի, հակառակ անոր որ այդ մէկ գիրքս հինգ կամ վեց անգամ վերատպուած է Սփիւռքի մէջ։

Շ.Կ.- Ի՞նչ կ՛եզրակացնես։

Զ.Ե.- Տպաւորիչ բան մը կայ այդտեղ։ Արխիւին հետ կապակցութիւն մը, զոր անձամբ՝ յափշտակիչ կը գտնեմ։ Յստակօրէն այդտեղ՝ մէջբերուածը երեւան կը բերուի, էջին վրայ կը դրուի, որպէս արխիւային նիւթ, այդ տպաւորութիւնը ձգելով՝ որ կատարուածը ազատագրում մըն է արխիւէն։ «Վերիմաստաւորում»ի ընդհանուր ծրագիրին կը համապատասխանէ այս ըսածս։ Բայց աւելի խորունկ, կամ աւելի նուրբ, երեւոյթ մըն ալ կայ այդտեղ, որ դժուարութիւն ունիմ բանաձեւելու։ Միայն ազատագրելու կամ վերիմաստաւորելու հարց մը չէ։ Մեզմէ ետք եկողները թերեւս աւելի լաւ հասկնան հոս պատահածը։ Երբ աղջիկը հօրմէն եկած նամակները կը շեղեցնէ իրենց շիտակ ճամբէն ու կը պահէ գրադարանի մը գիրքերու արանքին, նոյն երեւոյթն է արդէն իսկ, գրականութեան հատորներուն միջեւ աննշմարելի արանք մը բանալու, եւ այդ արանքին պահապանը ըլլալու ցանկութիւնը, ինքը կ՛ըսէ՝ անկառավարելի ցանկութիւնը։ Իմ բառերովս պիտի ըսէի, որ խնդիրը հոս ցանկութիւնը ազատագրել է։ Մեր Գիրքը ուրեմն, այն Գիրքը՝ որուն մենք ալ հեղինակներն ենք, նոյնքան որքան՝ ինքը, այդ նոյն դերը կը կատարէ, գրականութեան արանքը պահելու եւ պահպանելու դերը։ Ո՛չ թէ գրականութիւնը, այլ անոր արանքը։ Կը հասկնա՞ս ըսածս։ Արանքը ինքնին գոյութիւն չունի, չի կրնար ունենալ, փիլիսոփայական բացատրութեամբ՝ արանքը գոյացութիւն մը չէ, գոյաւոր մը չէ։ Արանքը կը բացուի միայն։ Բոլորի աչքին աննշմարելի մնացող բացն է որ կը գոյանայ գիրքերուն միջեւ, գրադարանին մէջ, արխիւային նիւթերուն մէջտեղը։ Հետեւաբար՝ գողցուած նամակին պարունակութիւնը չէ զինք հետաքրքրողը։ Այլ՝ անոր գողցուած ըլլալը։ Գրականութեան էջերուն միջեւ արանքին նշանը ըլլալը։ Այդ արանքը ոչի՛նչ է, կրցա՞յ հասկցնել։ Այսինքն՝ ոչի՛նչ շօշափելի, ոչի՛նչ որ կրնայիր ձեռքդ առնել։ Բայց ծակ մըն ալ չէ, որ բոլորի աչքին յայտնուէր։ Ո՛չ իսկ էութիւն մը, որուն մասին ըսուէր. այդտեղէն կը բխի գրականութիւնը, օրինակ։ Ա՛յդ է պատճառը որ ինք այդ բառը կը գործածէ, կ՛ըսէ «արանքին»։ Արխիւէն նամակ մը վերցնելը նոյն արարքն է։ Այդ գողցուած նամակը արանքին համար է, արանքին նշումն է, արանքին նիշն է, ո՛չ որպէս նամակ, այս ու այն, այլ որպէս գողցուած, վերցուած, վերացուած։ Ուրեմն ահաւասիկ ամբողջ գիրք մը, որուն խմբագիրներն ու հեղինակներն ենք մենք իրեն չափ, գիրք մը որ կը խաբէ երբ ինքզինք վէպ կը կոչէ, բայց միեւնոյն ժամանակ չի կրնար ըլլալ ուրիշ բան եթէ ոչ գրականութիւն (վէպ կամ բանաստեղծութիւն), քանի որ պատրաստուած է արանքը ապահովելու համար, արանքին տեղը պատրաստելու համար։ Եւ եթէ ճիշդ է այս ըսածս, միեւնոյն ատեն հասկնալի է նամակներու յաճախանքը հոն։

Շ.Կ.- Այո, բացիկներ ղրկել կամ պահել, նամակներ գողնալ կամ անհետացնել, գիրեր շեղեցնել իրենց ուղիղ ճամբէն, սպասցնել, չհասցնել, դառնալ պահակը գիրին։ Ուրի՞շ։ Նկատի ունիս նաեւ թարգմանիչին ղրկուած նամա՞կը, որ հիմա տեղ կը գրաւէ Գիրքին մէջտեղը, ստորագրուած, բառացի արտագրուած, տեղով ու թուականով վաւերացուած։ Այդպիսի նամակ մը վէպի մը կեդրոնին հարց կը ծագեցնէ ընթերցողի մտքին մէջ։ Ի՞նչ է այս վէպը, որուն մէջ ուրիշ անձէ մը եկող նամակ մը արտագրուած է ու լիովին վերարտադրուած։ Ներկայի վիպականացումը բաւակա՞ն է այդ տարօրինակութիւնը բացատրելու համար։ Ճիշդ է, որ այդ նամակն ալ իր ձեւով՝ մեզ կը հանդիպեցնէ, կողք կողքի կը դնէ։ Բայց որքան որ կը հասկնամ՝ չի կազմակերպեր մեր հանդիպումը որպէս դէպք։

Զ.Ե.- Այդ նամակին ներկայութիւնն ալ ըստ իս մաս կը կազմէ նոյն երեւոյթին։ Դժուար է որոշելը, բայց կարծեմ՝ վիպականացումը չէ հոն, որ խնդրոյ առարկայ է։ Գրականութեան արանքին դրուած է ան ալ։ Արանքը կը նշէ, կը մատնանշէ ան, ոչ թէ իր բովանդակութեամբ (քու ըմբոստ կին գրողի հանգամանքդ, քննադատութեան եւ քննիչներու կողմէ այդ հանգամանքին յետամղումը), այլ իր իրական նամակի առկայութեամբ եւ առարկայութեամբ։ Կը նշէ մեզ որպէս արանք, գրականութեան արանքը, քննիչներու լեզուին արանքը։ Կ՛ընդմիջէ գրականութիւնը, նոյնիսկ եթէ նամակը նաեւ ու մասամբ գրականութեան մասին կը խօսի։ Կամ աւելի ճիշդ՝ գրականութենէն առաջ եկող, գրականութիւնը ընդմիջող ցանկութեան մը մասին, զոր մեր աղջիկը կը կոչէ անկառավարելի ցանկութիւն։ Ցանկութիւն մը սակայն, որ չունի ո՛չ մէկ տեղ զոր կարենար կոչել ի՛րը, ո՛չ մէկ տեղադրում, ցանկութիւն մը զոր կարելի չէ տեղաւորել, դնել գիրքերու մէջ, հատորներ կազմել։ Հատորներու արանքին, տեղերը խախտող, տեղադրումները անորոշացնող ցանկութիւն մըն է։ Ընդմիջելով գրականութիւնը, կ՛ընդմիջէ լեզուները նաեւ, լեզուներու յաւակնոտ ինքնաբաւութիւնը։ Եւ այդ պատճառով իսկ՝ կրնայ ներկայանալ որպէս թարգմանիչի ցանկութիւն։ Պայմանաւ որ թարգմանիչն ալ իր էութիւնը ստանայ այդ արանքէն, արանքային երեւոյթէն, եւ ոչ թէ մէկ լեզուէն միւսը իմաստ մը փոխադրելու շատ երկրորդական փափաքէն։

Շ.Կ.- Բայց այն ատեն, կեցի՛ր նայիմ։ Այդ տարակոյսը զոր դուն կ՛արտայայտէիր քիչ առաջ եւ որուն ես կասկածով կը մօտենայի (չէի հասկնար, թէ ինչի՛ կը վերաբերէր տարակոյսդ) հիմա հոս չի՞ վերերեւիր։

Զ.Ե.- Կ՛ուզես ըսել տարակոյսս «իմաստ»ին վերաբերեալ, այնպէս չէ՞։ Ուրեմն բոլոր իմաստաւորումներուն, հետեւաբար նաեւ՝ վերիմաստաւորումներուն վերաբերեալ։ Այո, մեծ տարակոյս։ Արանքը, ընդմիջելով գրականութիւնը, ընդմիջելով լեզուներու ինքնաբաւութիւնը, կ՛ընդմիջէ նաեւ իմաստը։ Իմաստը ձգենք քննիչներուն։ Դուն եւ ես աւելիով ճաշակեցինք քննիչներու իմաստաւորումները։ Մեր խօսքը անդադար կը վերամեկնաբանէին եւ իրենց մեկնութիւնները միշտ խորունկ էին, միշտ խելամիտ, փիլիսոփայական, պատմական, պատմութեան ընթացքին համապատասխան, ինչպէս կ՛ըսէին ձեր Պոլշեւիկները (որոնք ի՛մ Պոլշեւիկներս ալ էին, կամ ե՛ն այսօր՝ 1926ին, ու պիտի ըլլան ա՛լ աւելի վաղը, երբ ներգաղթեմ, տարաժամ ներգաղթովս)։ Բայց ո՞ւր էր մեր խօսքը։ Ի՞նչ իմաստ ունէր ինքն իր մէջ։

Շ.Կ.- Ունէր մեր հանդիպումին իմաստը։ Ա՛յդ է, որ մեր աղջիկը կը կոչէ «վերիմաստաւորում»։ Դուն էիր քիչ առաջ յիշեցնողը, որ մեր հանդիպումը ո՛չ երազ էր, ո՛չ իրականութիւն։ Այլ՝ դէպք։

Զ.Ե.- Բայց եթէ դէպքը առիթ կու տայ խորհելու, որ մենք ալ կը ձգտէինք ազատ ու կատարեալ լեզուի մը, եթէ առիթ կու տայ մտածելու որ այդ լեզուն կը սպասէ մեզի ժամանակներու վերջաւորութեան, որ ան կը բնակի մեր բոլոր մասնակի խօսքերուն ու բարբառներուն մէջ, կ՛իմաստաւորէ զանոնք իր վերջաւորեալ գոյացութեամբ, որպէս գերիմաստ, գերիմաստաւորում, տարակոյսս անզսպելի է։ Հանդիպո՞ւմն է, որ կը բոլորցնէ մեր անաւարտ, անբոլոր խօսքը։ Մեր ա՛յս՝ այսօրուան հանդիպո՞ւմը։ Բայց չենք հանդիպած երբեք։ Մեր հանդիպումը տեղի չէ ունեցած, ո՛չ երէկ որպէս պատմական իրողութիւն, ո՛չ ալ այսօր որպէս դէպք։ Չենք հանդիպած երբեւիցէ։ Կը հասկնա՞ս ըսածս, Շուշանիկ։ Երբեւիցէ։ Եւ հանդիպելիք ալ չունինք, ո՛չ Երեւանի սրճարաններէն մէկուն մէջ, ո՛չ ալ գիրքերու էջերուն։ Եւ մեր այս խօսակցութիւնն ալ տեղի չէ ունեցած։ Չունինք մեր հանդիպումին լեզուն որպէսզի խօսակցէինք։ Չեղեալ խօսակցութիւն մըն է մերը։ Մեր էութիւնը արանքային է միայն։ Մեր ցանկութիւնը արանքային է։ Մեր հանդիպումն ալ հետեւաբար՝ կրնայ ըլլալ միայն հանդիպումի մը հանդիպումը, միշտ ուշացած, միշտ անտեղի։ Մենք տարբեր ենք, Շուշանիկ։ Ու տարբերը չի կրնար հանդիպիլ, չի կրնար հան-դիպումի դէպքը հանդիսանալ (լսեցի՞ր, բաժնեցի իրարմէ «հան»ը, այսինքն՝ «հանուր»ը, եւ «դէպք»ը)։ Տարբերը կրնայ միայն տարբերիլ։ Մենք ընդմիջումն ենք նոյնիսկ հանդիպումին։ Մենք յապաղումի սկզբունքն ենք։ Մեզի համար չկայ վերադարձ դէպի ապագայ, դէպի այդ յաւերժ ապագան զոր մեր աղջիկը կը կոչէ Նորը։ Մեր գիրքը չէ՛ վերադարձի գիրքը։ Մենք նամակները տեղ չենք վերադարձներ։ Կը շեղեցնենք միշտ ու ընդմիշտ, որովհետեւ շեղումին մէջ կը ծնի մեր ցանկութիւնը։ Շեղումի ցանկութիւն է մեր ցանկութիւնը։ Կը սիրենք իրար, Շուշանիկ, կը սիրենք իրար, առանց ո՛չ մէկ յոյսի, երբեւիցէ հանդիպելու։ Կը սիրենք իրար որովհետեւ մեր խելագարութիւնը շեղումն է։ Անվերադարձ շեղումը։

Շ.Կ.- Թերեւս ճշմարտութիւնը այն է, որ մենք գիրքերու մէջ չենք մտներ, չենք սեղմիր։ Այլ միշտ գիրքերու արանքին կը մնանք։

Զ.Ե.- Կ՛ուզես ըսել՝ որպէս կի՞ն։

Շ.Կ. – Այո, որպէս կին։ Գիրքերու արանքին։ Հանդիպումի եւ թարգմանութեան արանքին։ Ամէն մէկ գիրքի արանքին։

Հոս կը կեցնեմ արտագրութիւնս եւ կը ստորագրեմ՝
Մարկ Նշանեան