Ամեն անգամ բանաստեղծություն թարգմանելիս ոնց որ երեխա լինեմ, ով մենակ է մնացել ուրիշի տանը և ուզում է տնտղել բոլոր գաղտնի անկյունները: Բայց Վիսլավա Շիմբորսկայի ստեղծագործության դեպքում փակ դռան գայթակղությունը վերանում է, որովհետև ընթերցողը (թարգմանիչը) զգում է ինչպես իր տանը. առաջին հայացքից ամեն բան տեսանելի, շոշափելի է, ամեն իրի գոյություն բանական է ու պատճառաբանված: Սակայն սովորականը, առօրյան  հեղինակի ստեղծած կոնտեքստում զարմացնող, անծանոթ կերպավորումներ են ստանում, ինչպես լույսի անկյունը փոխելիս կարող են անճանաչելիորեն փոխվել ծանոթ մարդու դիմագծերը:

1996-ին, իր Նոբելյան բանախոսության մեջ, Շիմբորսկան ասում է. «Մեզ զարմացնում է այն, ինչ տարբեր է հայտնի կանոններից… Զարմանքն առաջանում է նրանց հետ համեմատության մեջ, մինչդեռ այդ թվացյալ ակնհայտ աշխարհն իրականում չկա, և ուրեմն մեր զարմանքն ինքնաբուխ է… Պոեզիայի լեզվում, ուր կշռադատվում է յուրաքանչյուր բառը, ոչինչ սովորական ու նորմալ չի համարվում»:

Շիմբորսկան ստեղծում է տարածքներ (կուզեի ասել՝ սոցիալական տարածքներ), ուր հեղինակի հեռացվածությունը տեքստից ընթերցողին էլ է տալիս ազատ տեղաշարժի հարմարավետություն, ուր դիտորդը նաև մասնակից է, մասնակիցը՝ կրող:

2012-ին մահացած լեհ բանաստեղծը, ում առաջին ժողովածուն 1949 թ. չհրատարակվեց` ստեղծագործություններում հետպատերազմյան կոմունիստական իդեալներին պատշաճ վերաբերմունք ցույց չտալու պատճառաբանությամբ, մեծ մասսայականություն է վայելում Եվրոպայում և Ամերիկայում, մինչդեռ միայն վերջին տարիներին է սկսել թարգմանվել և ընթերցվել հետսովետական երկրներում: Հայերեն թարգմանության օրինակներ ևս կան՝ թե՛ միջնորդ լեզուներից, թե՛ բնագրից, որոնց կողքին էլ դնում եմ Վիսլավա Շիմբորսկայի՝ ուշ շրջանում հրատարակած ժողովածուներից արված թարգմանություններս:

ԻՆՉՊԵՍ  ԳՐԵԼ  ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ի՞նչ է պետք անել:
Նախ կազմել դիմումի ձև,
ապա լցնել այն կենսագրությամբ:

Անկախ կյանքի տևողությունից՝
ինքնակենսագրականը պիտի կարճ լինի:

Պետք է հստակ ու սեղմ շարադրել փաստերը,
փոխարինել բնապատկերները հասցեներով,
աղոտ հուշերը՝ ճշգրիտ տարեթվերով:

Սիրային պատմություններից
թողնել միայն ամուսնությունը,
երեխաներից՝ միայն լույս աշխարհ եկածներին:

Ավելի կարևոր են քեզ ճանաչողները,
քան մարդիկ, ում ինքդ ես ճանաչում:
Միայն դեպի արտերկիր ուղևորությունները:
Անդամությունդ` ինչին, կապ չունի` ինչու:
Պարգևներդ` կարևոր չէ՝ հանուն ինչի:

Գրիր այնպես, ասես
բառ անգամ չես փոխանակել
ու հեռվից հեռու ես շփվել քեզ հետ:

Լուռ շրջանցիր կատուներին,
շներին ու թռչուններին,
հիշարժան խենթությունները,
ընկերներիդ ու երազներդ:

Նշիր գինը, ոչ թե արժեքը,
բովանդակության փոխարեն՝ վերնագիրը,
կոշիկիդ համարը, ոչ անցած ուղիդ:

Ու այս ամենին հավելիր լուսանկարդ`
բաց ականջներով:
Էականը ականջների ձևն է, այլ ոչ լսածը:
Իսկ ի՞նչ է լսածը –
Թղթակեր մեքենաների աղմուկը:

ԱՆԱԿՆԿԱԼ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ

Մենք չափազանց քաղաքավարի ենք,
մենք ասում ենք՝ ուրախ եմ քեզ տեսնել այսքա՜ն տարի անց:

Մեր վագրերը կաթ են խմում:
Մեր բազեները ճանկում են հողը:
Մեր շնաձկները խեղդվում են ջրում:
Գայլերը՝ հորանջում բաց վանդակներում:

Մեր օձերը թափել են թույնը,
կապիկների աշխուժությունը մարել,
սիրամարգները` փետրաթափ եղել:
Չղջիկները մեր մազերից չվել են վաղուց:

Խոսքի կեսին լռում ենք,
անօգնական ժպտում.
մերոնք չգիտեն ինչպես զրուցել:

ԲԱԲԵԼՈՆՅԱՆ ԱՇՏԱՐԱԿՈՒՄ

-Ժամը քանի՞սն ա:

-Հա, երջանիկ եմ, միակ ուզածս զանգուլակ ա վզիս, որ զնգզնգացնեմ գլխիդ վերևում, երբ քնած ես:

-Չլսեցի՞ր փոթորկի աղմուկը: Հյուսիսային քամին ցնցեց պատերը, աշտարակի դարպասը, առյուծի երախի պես, ծխնիներից կախ հորանջեց:

-Ո՞նց կարայիր մոռանայիր: Էն հասարակ մոխրագույն շորն էի հագել, որ ամրանում ա ուսի վրա:

-Էդ պահին պայթյուններից դղրդաց երկինքը:

-Ո՞նց մտնեի. ախր մենակ չէիր:

-Ես որսացի գույներ, որ ավելի հին են, քան աչքը:

-Ի~նչ վատ ա, որ չես կարա խոստանաս:

-Ճիշտ ես, պիտի որ երազ եղած լինի:

-Ինչի՞ ես խաբում, ինչի՞ ես ինձ իր անունով կոչում, դեռ սիրու՞մ ես:

-Բա ոնց, ուզում եմ հետս մնաս:

-Չեմ բողոքում, պիտի գլխի ընկած լինեի:

-Դեռ ի՞ր մասին ես մտածում:

-Բայց չեմ լացում:

-Ու վե՞րջ:

-Քեզնից բացի ոչ ոք:

-Դու գոնե ազնիվ ես:

-Մի մտածի, ես լքում եմ աշտարակը:

-Ինչ սիրուն են ձեռքերդ:

-Հին պատմություն ա. շեղբն անցավ միջով, բայց չճեղքեց ոսկորը:

-Բանի տեղ մի դիր, ջանս:

-Չգիտեմ` քանիսն ա ու պետքս էլ չի:

ԴԱՐԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐԸ

Մենք դարի զավակներն ենք,
ու դարը քաղաքական է:

Օր ու գիշեր ինչ լինում է
քեզ հետ, մեզ հետ, ձեզ հետ՝
քաղաքական է:

Ուզած թե չուզած՝
գենիդ ապագան,
մաշկիդ գույնը
և հայացքդ քաղաքական են:

Եթե ասածդ արձագանք ունի,
թե լռությունդ խոսուն է,
ուրեմն դա էլ քաղաքական է:

Անգամ անտառում քայլելիս
քայլերդ քաղաքական են
քաղաքական հիմնահողին:

Ապաքաղաքական
բանաստեղծություններն էլ են քաղաքական –
Մեր վերևում լուսինն է շողում
և իր լույսն իրեն էլ չի պատկանում:
«Լինե՞լ, թե՞ չլինել» – այս է խնդիրը.
Ի՜նչ էլ խնդիր է,
սրա պատասխանն էլ, սիրելիս,
քաղաքական է:

Քաղաքականացվելու համար
պարտադիր չէ լինել մարդ:
Եղիր անմշակ նավթ,
արհեստական կեր,
վերամշակված աղբ,
եղիր սպիտակուց,
բանակցային սեղան,
որի ձևի շուրջ ամիսներ շարունակ վիճել են
իբրև կենաց ու մահու հարց՝
քառակուսի՞, թե՞ կլոր լինի:

Ու այս ամենի ընթացքում
մարդիկ են մեռնում,
կենդանիներ սատկում,
տներ են այրվում,
դաշտեր չորանում
ինչպես անհիշելի ժամանակներում,
երբ դեռ ամեն բան այսքան քաղաքական չէր:

ՎԵՐՋՆ ՈՒ ՍԿԻԶԲԸ

Ամեն պատերազմից հետո
ինչ-որ մեկը պիտի
շուրջը կարգի բերի: Ի վերջո,
թափվածն ինքնուրույն չի հավաքվում:

Ինչ-որ մեկը պիտի
ճամփի մեջտեղից քարերը հրի,
որ դիակառքերի ճամփան բացվի:

Ինչ-որ մեկը պիտի քարշ գա
ցեխ ու մոխրի միջով,
ջրափոսերի, բզկտված բազմոցների,
ապակու կտորտանքի,
արյունոտ լաթերի:

Ինչ-որ մեկը պիտի քարշ տա
գերաններն ու հենի պատին,
ինչ-որ մեկը պիտի ամրացնի ապակին,
դուռը տեղը գցի:

Նկարելու արժանի ոչ մի տեսարան
ու այսպես տարիներ.
ֆոտոխցիկները գնացել են ուրիշ պատերազմներ:

Կամուրջները պիտի նորոգվեն,
կայարաններն էլ…
Թևքերը քշտելուց կմաշվեն:

Ցախավելով ինչ-որ մեկը
դեռ հիշում է իր գործը,
մյուսը լսում է, գլխով անում,
իսկ ուրիշները պարզապես
ձանձրանում են մոտակայքում:

Ժամանակ առ ժամանակ ինչ-որ մեկը պիտի
թփի տակի ժանգոտ փաստարկները քանդի
ու գցի աղբը:

Նրանք, որ գիտեին ինչի մասին է խոսքը,
պիտի հեռու մնան նրանցից, որ գլխի են ընկնում,
կամ ենթադրում են,
կամ բան էլ չեն հասկանում:

Ինչ-որ մեկը պիտի պառկի
պատճառի ու հետևանքի վրա աճած խոտերին
ու շյուղն ատամների արանքում
ամպերին նայելով երազի:

ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 11-ԻՑ

Գցեցին իրենց հրդեհվող շենքից
մեկը, երկուսը, էլի մի քանիսը,
մի քիչ վեր, մի քիչ վար:
Լուսանկարը նրանց  ողջ է ֆիքսել,
իսկ հիմա պահում է
գետնից վեր, հողի ճամփին:
Ամենքն էլ դեռ կենդանի են
իրենց իսկ դեմքերով
ու չերևացող արյամբ:
Բավական ժամանակ կա,
մինչև մազերը խառնվեն,
իսկ գրպաններից թափվեն
բանալիներ, կոպեկներ…
Նրանք դեռ սավառնում են օդում՝
հենց նոր բացված սահմաններում:
Նրանց համար ես կարող եմ անել երկու բան –
նկարագրել թռիչքը
և չավելացնել վերջին տողը:

ԲՐԵՅԳԵԼԻ ԵՐԿՈՒ ԿԱՊԻԿՆԵՐԸ

Ահա պատկերը իմ ավարտական երազ-քննության:
Պատուհանին` զույգ շղթայված կապիկ,
պատուհանից դուրս` ալիքվող ծով ու ճախրող երկինք:

Մարդկության պատմության մասին խոսելիս
ես շփոթվում եմ ու կարկամում եմ…
Եվ այն կապիկը` աչքերը չռած
վրաս է նայում ցինիկ հեգնանքով,
իսկ մյուսը կարծես անցած է քնով:
Իսկ երբ լռում եմ, հարցից պապանձվում,
իր շղթաներն է թույլ զնգզնգացնում իբրև ինձ հուշում:

ՏԱՆՋԱՆՔՆԵՐ

Ոչինչ չի փոխվել:
Մարմնում ապրում է ցավը,
այն պիտի ուտի, շնչի ու քնի,
բարակ մաշկ ունի, մաշկի տակ՝ արյուն,
բավարար ատամ ու եղունգ,
ոսկորներ կոտրվող, հոդեր ճկվող,
և կտտանքներում այս ամենը հաշվի է առնվում:

Ոչինչ չի փոխվել:
Մարմինը դողում է, ինչպես դողում էր
Հռոմի հիմնումից առաջ ու հետո,
Քրիստոսից առաջ ու հետո, 20-րդ դարում,
տանջանքը նույնն է, պարզապես հողն է կծկվել,
ու թվում է ամենն ընթանում է պատի հետևում:

Ոչինչ չի փոխվել:
Միայն մարդիկ են շատացել,
հին մեղքերի կողքին հիմա կան նորերը՝
անգոյ, վաղանցիկ, իրական, հորինվածները:
Եվ մարմնից անկախ պոռթկացող ճիչը,
ըստ հավերժի ցուցակի,
եղել է, կա ու կլինի ճիչ անմեղության:

Ոչինչ չի փոխվել:
Կարծեմ միայն բարքերը, ծեսերն ու պարերը:
Նույն կերպ են առնում գլուխն ափերում:
Կծկվում է մարմինը, ցնցվում, մասնատվում,
ոտքերից պոկվում, ընկնում, ծնկները ծալում,
կապտում, ուռում, թուք ու արյուն է ծորում:

Ոչինչ չի փոխվել:
Բացի գետերի վազքից, անտառներից,
ծովափերից, անապատներից ու սառցադաշտերից:

Եվ այս բնապատկերներում
թափառում է հոգին,
կորչում, վերադառնում, մոտենում, հեռանում,
ինքն իրեն օտար, անորսալի,
մեկ վստահ, մեկ կասկածելով՝ թե կա,
այնժամ, երբ մարմինը կա, կա ու կա
սակայն չքվելու ոչ մի տեղ չկա:

ԳՈՎՔ ՔՐՈՋՍ

Քույրս չի գրում բանաստեղծություններ
ու դժվար թե մի օր սկսի գրել:
Իսկը մոր կտորն է, ով չէր գրում բանաստեղծություններ
ու հոր նման, ով նույնպես չէր գրում բանաստեղծություններ:
Քրոջս տանը հանգիստ եմ.
աշխարհն էլ շուռ գա, իր ամուսինը չի գրի բանաստեղծություններ:
Ու չնայած էս պատմությունը ոնց որ Մակեդոնացու հորինածը լինի,
բայց բարեկամներիցս ոչ մեկ բանաստեղծություն գրելու հավես չունի:

Քրոջս գրադարակում չկան հին բանաստեղծություններ,
ոչ էլ նորերն է պահում պայուսակում:
Իսկ երբ քույրս ճաշի է հրավիրում,
գիտեմ՝ չի պատրաստվում կարդալ բանաստեղծություն:
Նրա ապուրներն առանց դրա էլ ընտիր են,
իսկ ձեռագրերին չկան սուրճի հետքեր:

Էնքա~ն ընտանիքներ կան, ուր ոչ ոք չի գրում բանաստեղծություն,
կամ հազվադեպ՝ տնից մեկը:
Երբեմն պոեզիան յոթ պորտով է փոխանցվում,
ինչը գլխիվայր շրջում է հարաբերությունները:

Քրոջս բանավոր խոսքը էնքան էլ վատ չէ,
իսկ եղած-չեղած գրական ժառանգությունը
բացիկներն են արձակուրդից՝ ամեն տարի նույն խոստումով,
թե հենց վերադառնա՝
ամե՜ն,
ամե՜ն,
ամե՜ն բան կպատմի:

Վիսլավա Շիմբորսկա

Թարգմ. լեհերենից  (հմմտ. անգլ., ռուս.)` Տաթև Չախեան