*

Սկիզբը այստեղ

4. Վերջին մարդը եւ վկային մահը

Վերը՝ երկրորդ գլուխին սկիզբը ծանուցուած էին անմարդկայինի չորս կերպարներ, չորս եղանակները, բնոյթով շատ տարբեր իրարմէ։ Հոն քննուած առաջին երեք կերպար­ներն էին կենդանին, հրէշը եւ տականքը։ Կը մնայ չորրորդը, «վերջին մարդ»ը։ Գիտ­ցած չափովս, Բատայլ միայն երկու անգամ գործածած է այդ արտայայտութիւնը նշա­նակալից կերպով իր լման գրական արտադրութեան մէջ։ Մէկ անգամ 1943ին, Ներ­քին Փորձընկալումը գործին մէջ, եւ երկրորդ անգամ մը տասը տարի ետք, La Souveraineté [Ինքնիշխանութիւնը] կոչուած էջերուն մէջ, որոնք սահ­ման­ուած էին եր­րորդ մասը կազ­մելու Անիծեալ բաժինը վերնագիրը կրող Հանրա­գու­մարին, բայց եր­բեք չտպուե­ցան Բատայլի կենդանութեան[1]։ Սկսինք ուրեմն այս վեր­ջինէն։ Գիրքին մա­սին խօս­ուեցաւ արդէն իսկ նախորդ գլուխներուն մէջ։ Հոս քանի մը բառով կ՚ուզեմ ըսել միայն որ նկատի կ՚առնէ ան համայնավարութեան հարցը (1953-54 թուական­նե­րուն գրուած է, շրջանի մը երբ Ֆրան­սայի մէջ հա­մայ­նա­վա­րու­թիւնը մտաւորա­կա­նութեան մօտ չափազանց տարած­ուած էր) եւ մաս­նա­ւո­րա­բար հա­մայ­նավար վարդա­պետութեան կի­րար­կումի եղա­­նակները Սովետական Մի­ութենէն ներս, եւ այս ամբողջը Նիցչէի հետ կապակցութեամբ, ինչ որ անշուշտ առաջին ակ­նար­կով՝ բաւական անսովոր է։ Բայց Բա­տայլի ընդ­հան­րա­ցած տնտե­սա­գիտութեան ծրա­գի­րին մաս կը կազմէր։ Այդ համա­ծիրին մէջն է, կի­ր­արկելով իր իսկ ստեղծած «վատ­նում»ի յղացքը, որ Բատայլ հոս կը զարգացնէ «ինք­ն­իշ­խանութեան» շուրջ իր մտո­րում­ները։ Ի դէպ գիտակից է այն իրո­ղութեան որ այդ­տեղ տարօրի­նա­կութիւն մը կայ, քանի որ, կ՚ըսէ, ինքնիշխան մտա­ծո­ղութիւնը կը հա­մապա­տաս­խա­նէ «ինքնիշխան ար­ուես­տի մարդուն» (Ը, 454)[2], ինչպէս որ ան երե­ւան եկած է առա­ջին անգամ ըլլալով Նիցչէի գործին մէջ։ Հետեւաբար այդ մտա­ծողութիւնը երկու կողմ ունի, երկու երե­սակ, որոնք առաջին ակ­նար­կով իրարու հետ հաշտուելու պատ­րաստ չեն. «ազատ են­թակայութեան» եւ «առար­կա­յա­­կա­նու­թեան» (տնտեսական) երեսակները։ Հարցը գիտ­նալ է թէ ի՞նչ ընկե­րային պայ­մաններ ստեղծել պէտք է որպէսզի յաւելեալ բաժինը (այս­ինքն՝ ա՛յն որ պիտի վատնուի ամէն պարագայի) կարելի է վատնել առանց պա­տե­րազմի, առանց բռնութեան եւ առանց ձգելու որ են­թակայութիւնը միջամտէ։ Յստակ­օրէն (բայց յստակութիւնը հոս չ՚ար­գի­լեր հար­ցա­դրութեան տարօրինակութիւնը, կամ թերեւս կա­­տարեալ նորութիւնը), Բա­տայլին խնդիրը արմատապէս բաժնել է իրարմէ արուես­տը պետութիւններու տնտե­սա­կան քա­ղաքականութենէն, եւ այդ բաժանումի հի­ման վրայ սահմանել «“ինք­նիշխան արուեստի մարդուն” տեղն ու իմաստը ներկայ աշ­խար­հէն ներս» (456)։

Այս շատ հակիրճ բացատրութիւնը տալէ ետք (եւ խոս­տանալով ուր­եմն որ պիտի ընդլայնեմ զայն ուրիշ առիթով), ահաւասիկ ինչ կ՚ըսէ Բատայլ այդ ինքնիշ­խան արուեստի մարդուն մասին, իր տրակտատի ամենավերջին էջին վրայ. «Ամե­նէն տարօրինակը այն է որ ինքը հաւասար է այդ հսկայածաւալ աղէտին որուն սպառնալիքին տակը կ՚ապ­րինք։ Պատճառը այն է որ կ՚ապրի միշտ քիչ մը այնպէս՝ ինչ­պէս թէ ինքը վերջին մարդը ըլլար» (անդ, ընդգծումը հեղինակային)։  Ուրիշ ո՛չ մէկ բա­ցատրութիւն, գիրքին վեր­ջին տողերուն հասած ենք գրեթէ։ Կը հասկնանք միայն որ արուեստի մարդը, ինք­ն­իշ­խան արուեստի մարդը, միակն է որ կրնայ չափուիլ աղէ­տին, իր էութեամբ, իր տա­րո­ղու­թեամբ, իր ոչնչութեամբ (քանի որ ինքնիշ­խա­նու­թիւնը ոչի՛նչ է, ա՛յդ է որ կը կրկնէ Բատայլ քանի մը անգամ, ո՛չ մէկ իշխա­նու­թիւն կու տայ իրերուն վրայ, ո՛չ մէկ զօ­րու­թիւն)։ Ո՞վ է վերջին մարդը։ Ինչո՞ւ Բա­տայլ կը հաւասարեցնէ հոս ինքնիշխան ար­ուես­տի մարդը եւ «վերջին մարդ»ը։ Առա­ջին ան­գամը չէ որ կը տեսնենք Բատայլին մօտ Աղէտին հաւասարելու այս փորձը (այո, կը գլխագրեմ Աղէտը)։ Ասկէ առաջ տե­սած էինք Յանցաւորըի էջերուն մէջ, ուր կ՚երեւա­կայուէր համատարած աղէտ մը, չար­չարանքի տեսարաններու հետ առն­չուած, հոն ուր որեւէ պատկերային չար­չա­րանք բա­ւարար չէր, եւ ուրեմն պատկե­րա­յին չար­չա­րանքը պէտք է հասնէր անչափելի համե­մա­տութիւններու։ Այս ամբողջը մեզի խոր­հիլ կու տայ կրկին որ Բատայլի զոհա­գոր­ծական մտածողութեան ետին վերապրողը կը սպասէ, շատ աղօտ կերպով, առանց յայտ­նուելու, առանց ըսելու իր էութիւնը եւ իր կատարելիք դերը։ «Վերջին մարդ»ու կերպարը նոյն տեսակի համա­տարած աղէտ մը կ՚ենթադրէ։ Կարծես՝ զոհա­գոր­ծական պատկերայնութիւնը բաւա­րար չըլլար Աղէ­տին հաւասարելու համար, կատարելապէս անմարդկայինին հաւա­սա­րելու համար[3]։ Բոլոր պատկերներէն անդին ու­րիշ պատկե­րայ­նութիւն մը կարծէք անհրաժեշտ ըլ­լար։ Բայց ո՞ր մէկը։

Ատկէ ճիշդ տասը տարի առաջ, Բատայլ գործածած էր նոյն արտայայտութիւնը։ Մէկ անգամ միայն։ Զայն կը կարդանք 1943ի Ներքին փորձընկալումը գիրքին մէջ, «Չարչարանքը» կոչուած բաժինին վերջին էջին վրայ։ Այդ էջը քիչ ետքը պիտի մէջբերեմ ամբողջութեամբ։ Բայց ահաւասիկ ինչպէս կը սկսի ան. «Բլանշոն կ՚ըսէ ինծի. ինչո՞ւ ներքին փորձընկալումս չշարունակել այնպէս ինչպէս թէ վերջին մարդն ըլ­լայի»։ Լիա­կատար Ժողովածուի հրատարակիչները հոս էջատակի ծանօթութիւն մը դրած են, յի­շե­ցնելով որ Վերջին մարդը նաեւ 1957ին լոյս տեսած Բլանշոյի գիրքերէն մէկուն վեր­նա­գիրն է, ինչ որ պէտք է խոստովանիլ՝ շատ մեծ օգնութիւն մը չէ ըն­թեր­ցողին։ Ծա­նօթութիւնը չ՚ըսեր թէ ո՛վ է վերջին մարդը, 1942ին կամ 43ին Բատայլին մօտ, Մո­րիս Բլանշոյէն ներշնչուած, կամ 1957ին նոյն ինքն Բլանշոյի մօտ, ինքն իրմէ ներ­շնչուած։ Պէտք է ուրեմն կարդալ մէկն ու միւսը, եւ թերեւս ալ՝ եր­կուքը միա­սին։ Եւ նոյն­քան բացայայտ է որ մէկուն կամ միւսին պարագային՝ վերջին մարդու բնութա­գրու­մը պի­տի կա­տար­ուի Աղէտի հորիզոնէն ներս։ Հոն հասնելէ առաջ սակայն քանի մը նա­խա­պատրաստական նկատողութիւններ անհրաժեշտ են։

ա) Հեղինակութիւն, իրաւասութիւն

Նախ յիշեցում մը պէտք է Ներքին փորձընկալումը կոչուած գիրքին եզակի կարգավիճակին մասին։ Առաջին գիրքն էր զոր Բատայլ իր անունով կը հրատարակէր։ Ատկէ առաջ հրատարակած էր բազմաթիւ գրութիւններ իր անունով, քաղաքական ու­սում­նա­սիրութիւններ, արուեստի եւ պատկերներու մասին աշխատասիրութիւններ, բայց ո՛չ մէկ գիրք։ Իր կողմէ հրատարակուած միակ գիրքը՝ Աչքին պատմութիւնը ծածկա­նու­նով լոյս տեսած էր։ Ուրեմն առաջին անգամն էր որ արտօնուած կը զգար որպէս հե­ղինակ երեւնալու հրապարակին վրայ։ Ֆրանսերէն «իրաւասութիւն» (au­to­risation), «հե­­ղի­նակ» (auteur) եւ ուրեմն «հեղինակութիւն» կամ «հեղինա­կա­ւո­րու­թիւն» (auto­ri­té) նոյն արմատն ունին, գրեթէ նոյն բառն են։ Ո՛վ որ հեղինակ է բա­ւական հեղի­նա­կութիւն ունի երեւ­նալու համար, կամ իր հեղինակութիւնը կը քաղէ հեղինակ ըլլալէն։ «Հեղինակութեան» այս հարցը կարեւոր տեղ մը կը գրաւէ գիրքին մէջ։ Գիտենք որ հարցը նիւթ եղած էր Բլանշոյին հետ ուրիշ (կամ նոյն) խօ­սակ­ցու­թեան ընթացքին։ Նոյն հատորին մէջ, քանի մը էջ առաջ հետեւեալ տողերը կը կար­դանք ի հարկէ, որոնք կ՚առչնուին Բլանշոյին. «Կ՚ըսէ ին­ծի որ փորձ­ըն­կալումը ի՛նքը իրաւասութիւն (autorité) տուող հեղինակութիւնն է։ Այդ իրաւասութեան մա­սին կ՚աւելցնէ որ պէտք է քաւուի» (Ե, 67)։ Կար­ծէք հե­ղի­նա­կութիւն ցոյց տալը, կամ հեղի­նակութեան տեղը գրաւելը յան­ցանք մը ըլ­լար, մին­­չեւ իսկ՝ մեծագոյն յան­ցանքը, ու քաւութիւն պահանջէր այդ տեղը գրաւողին կող­մէ։ «Քաւութեան» համար ֆրան­սե­րէն բառն է՝ expiation։ Նոյն բառն է որ կը գոր­ծած­ուի զոհագործական արարքը կա­տարողի պարագային։ Ոճիր մըն է գոր­ծ­ուածը, քաւութեան պէտք ունի։ Տարօրինակը սակայն այն է որ այդ գաղափարը գիրքին մէջ Մորիս Բլանշոյին կը վերագրուի։ Միշէլ Սիւրիա, Բատայլի մասին La mort à l’oeuvre գիրքին մէջ ցոյց տուած է որ ատկէ երկու կամ երեք տարի առաջ, 1939ին ար­դէն իսկ, այսինքն այն­պիսի պահու մը երբ Բլանշոյին ծանօթ չէր տակաւին, Բատայլ ինքն իր հաշուոյն գրած էր նոյնանման նա­խա­դա­սութիւն մը[4]։ Միշէլ Սիւրիա այս կէտը մինչեւ իսկ յիշեցուց ինծի անձ­նական խօսակցութեան մը ընթացքին։ Այո, բայց այս իսկ պարագան ցոյց կու տայ ներկայ գիրքին մէջ Բլան­շոյին գրաւած առաջ­նա­կարգ տեղը, այն տպաւորութիւնը տալով որ փորձ­ը­նկալումին բոլոր կարեւոր սկզբունքները Բլանշոյէն կու գան, կամ Բլան­շոյին կողմէ վա­ւե­րաց­ուած են, եւ գիրքին մէջ տեղ գրաւելու քաղաքացիական իրաւունքը պիտի չստանային առանց այդ հաստա­տումին եւ վաւերացումին։

Ահաւասիկ նախ 1939ին գրուած տողերը, որոնք լոյս տեսած էին Acéphale խմբակցութեան անունով հրատարակուած տետրակներէն մէկուն մէջ (գրութեան վեր­նա­գիրն էր՝ «La folie de Nietzsche» [Նիցչէի խելագարութիւնը]). «Ա՛յն որ մէկ անգամ հաս­կցած է թէ խելա­գա­րութիւնը միայն կրնայ մարդս իրագործումին հասցնել ստիպ­­ուած է ընտրելու բաց աչքով […] Գագաթին հասած ինչ որ երեւցած է իրեն որպէս կո­տո­րա­կում եւ պատռուածք ամէն կողմէ կը դաւաճանուի, բայց ո՛չ մէկ դաւաճանութիւն աւելի ատելի պի­տի թուի իրեն քան թէ արուեստի կեղծ զառանցանք­նե­րը։ Որովհետեւ եթէ ճիշդ է որ մարդ պէտք է դառնայ ինքն իր օրէնքներուն զոհը, եթէ ճիշդ է որ իր ճակատագիրին իրա­գործումը իր անկումը կը պահանջէ — ու հե­տե­ւա­բար եթէ խելա­գա­րութիւնը կամ մահը իր աչքին տօնակատարութեան մը շքեղութիւնն ու­նին — կեանքի եւ ճակատագիրի սէրն իսկ կը պահանջէ որ նախ եւ առաջ ինքն իր մէջ գոր­ծէ հե­ղի­նա­կութիւն հռչակ­ուելու յանցագործութիւնը (le crime d’autorité), զոր ետքը պիտի քաւէ անշուշտ» (Ա, 548-549)[5]։ Պէտք է հաս­կնալ որ հոս արդէն իսկ ինք­նիշ­խանութեան բանաձեւումն է Բատայլին կողմէ արձանագրուածը։ Ար­դի­ա­կան իմաս­տով ենթական ա՛ն է որ ինքն իր օրէնքներուն կը հպատակի։ Կը դառնայ ինքն­իշ­խան։ Նից­չէի հետ­քերուն վրայ, Բատայլ այդ ինք­նիշ­խան ենթա­կա­յու­թիւնը կը վերա­սահ­մանէ ուր­եմն, իր ծայ­րագոյն աստի­ճա­նին կը բերէ, ողբեր­գա­կա­նու­թիւն մը կ՚ըն­ծայէ նաեւ անոր, քանի որ խելագարու­թեամբ իրագոր­ծ­ուող ինք­ն­իշ­խան են­թա­կան ինքն իր սահմանած օրէնքներուն զոհը կը դառ­նայ։ Ինքն­իշ­խա­նա­կան ենթա­կա­յու­թեան հռչակումը կը հասկցուի որպէս յանցագործութիւն։ Խե­լա­գա­րու­թիւնը իրա­գոր­ծում է ու միաժամանակ՝ քաւու­թիւն։ Եւ ամէն պարագայի ինծի այն­պէս կը թուի որ այս տողերով, ու կրկին Նիցչէի հետքերուն վրայ, Բատայլ միակն է որ ԺԸ. դա­րուն կատարուած «ենթակայ» բառին իմաստային շրջումը եւ այդ շրջու­մով իրա­գոր­ծուած յե­ղափոխութիւնը լիովին լուրջի առած է եւ ուզած է հասցնել իրենց ծայ­րա­գոյն հետեւանքներուն[6]։ 1939ին արդէն իսկ «ներքին փորձընկալում»ը կը պատրաստուէր։ Եւ եթէ ըսուածը ճիշդ է, այն ատեն այո՝ 1942ին փորձընկալում կոչուածը այդ շրջումին եւ այդ յեղափոխութեան վերա­փոր­ձարկումն է։ Նոր բանաձեւու­մով՝ ներքին փորձ­ընկալումը «մարդուն կարելի­ու­թիւն­ներուն մինչեւ ծայրը գա­ցող ճա­նա­պար­հոր­դու­թիւն մըն է», դէպի անմարդկայինը ուր­եմն, դէպի սահմանը մարդ­կա­յինին։ Բայց Բատայլէն առաջ այդ տեսակի վերա­փո­խա­կան փորձա­ռու­թիւն­ները (յա­ճախ հաս­կցուած որպէս խորհրդազգած՝ միստիք փորձառութիւններ) միշտ կա­տար­ուած էին աւանդական հեղինակութեան մը հովանիին տակ, Բա­տայլ կ՚ըսէ՝ «Գի­տու­թիւն, Եկե­ղեցի, Սուրբ Գրութիւններ» (Ե, 18)։ Մինչդեռ այս մէ­կը ի՛նքն իրմէ կը քաղէ իր ար­տօ­նութիւնը, իր իրաւասութիւնը, եւ ուրեմն իր հեղի­նա­կու­թիւնը[7]։ Ճիշդ է որ «հա­մայ­նա­կան» կամ «հա­ղորդակցական» տարողութիւն մը կայ վե­րա­փոխական ար­կա­ծա­խն­դրու­թեան ետին, բայց այդ համայնութիւնը փորձըն­կալումէն առաջ չի գար, նա­խագոյ բնոյթ չունի։ Նախորդ գլուխին մէջ ինչ որ ըս­ուեցաւ «ար­տաքին» փորձ­ըն­կալումի ձախողութեան մասին եւ հսկայ ցնցումին մա­սին որ այդ ձա­խո­ղու­թիւնը հանդիսացած է Բատայլի կեանքին մէջ՝ նպատակ ունէր ի միջի այլոց այս կէտը հաս­կնալի դարձ­նե­լու։ Ասկէ անդին, համայնութիւնը գալիք է միայն, ան­որոշ ապա­գա­յի մը մէջ փո­խա­դրուած։ «Նոր մարդոց», այսինքն՝ փորձ­ըն­կա­լումի մար­դոց հա­մայ­նութիւնն է ան։ «Գի­տեմ Նիցչէի ցանկութեան ընդառաջել, երբ Նից­չէ կը խօսէր հա­մայնութեան մը մա­սին որուն միակ առարկան ըլլար փորձ­ընկա­լու­մը» (Ե, 40)[8]։ Այս առաջին ակնարկով դժուարիմաց նախա­դա­սութիւնը իրա­կա­նու­թեան մէջ ուղ­ղակի պա­­տաս­խան մըն է Միշէլ Լերիսին, Բատայլին հետ՝ Ընկերա­բա­նական Կա­ճառի հիմնադիրներէն, որ 1939ին հեռացած էր Բատայլէն եւ չէր ուզած մաս­նակ­ցիլ վեր­ջին նիստերուն, իր վերա­պա­հութեան պատճառներէն մէկը այն ըլլա­լով որ Բա­տայլին մօտ կար ինքն իր սկզ­բունք­ներուն վրայ հիմնուած հա­մայնութեան մը գո­յա­ցումը, մինչ­դեռ կ՚ըսէր Լե­րիս՝ հա­մայ­նութիւն մը (միա­բա­նու­թիւն մը) կրնայ գոյանալ միայն նախագոյ ուս­մունքի մը, կամ վարդապետութեան մը, կրօնքի մը, հիմքէն մեկ­նելով[9]։ Հոս ուրեմն անգամ մը եւս Բատայլ նախորդ տարիներու փորձառութեան կ՚ան­դրադառնայ եւ հոն ծնած անհասկացողու­թիւն­ներուն դասերը կը քաղէ։ Փորձ­ըն­կալումը միայն ինքն իրմէ կրնայ ստա­նալ իր օրինականութիւնը։ Համայնութիւնը, միաբանութիւնը, ետքը կու գան։ Ետքը գալով հանդերձ, անհրա­ժեշտ են։ «Չի կրնար ըլ­լալ ներքին փորձընկալում մը առանց նոյն այդ փորձ­ընկալումը ապրողներէն բաղ­կա­ցած համայնութեան մը» (Ե, 37)։ Ու անմիջապէս կ՚աւելցնէ անշուշտ՝ «Համայ­նութիւն ըսելով՝ չեմ ուզեր ըսել Եկեղեցի կամ կրօնա­կան միաբանութիւն»։ Պէտք է խոս­տո­վա­նիլ որ մարդուն «խնդրա­կանա­ցում»ը (ինչ որ ներկայ ուսումնասի­րու­թեան սկիզբը կը կոչէինք անոր «աւե­րում»ը, որ երբեմն կը հասկցուի Բատայլին կող­մէ որ­պէս են­թա­կային «ապակառու­ցում»ը) ինքն իր մէջ կը պարունակէր հեղինա­կութեան հարցը, նո­րէն յարակարծիքի մը ձեւով արտա­յայ­տուած։ Բացատրեմ։ Եթէ փորձ­ընկալումը ընդհանրացած խնդրակա­նա­ցում մըն է, եթէ են­թա­կային խնդրա­կա­նա­ցումն է ինքն իր կողմէ, այն ատեն՝ հեղի­նա­­կու­թիւնը խնդրա­կա­նա­ցումին մէջն իսկ է, անոր մէկ բաղադրիչն է, կամ մէկ հետեւանքը[10]։ Պատմութեան ընթացքին եւ կրօնա­կան բոլոր աւանդութիւններուն մէջ, ընդհակա­ռա­կը, յայտնի է որ միստիք փոր­ձառութիւնները եւ միաբանու­թիւն­ներու կազմութիւնը իրենք իրենցմէ դուրս գո­յացող հեղինակութիւն մը կը պահան­ջէ­ին (ու մինչեւ այսօր կը պահանջեն)։ Լերիսին ըսածը պատմական իրո­ղութիւն մըն էր ուրեմն, ուրիշ ոչինչ։ Բատայլ կը շրջէ այդ իրողութիւնը։ Կարելիին ծայ­րը գացող, մինչեւ անմարդ­կա­յինը յա­ռա­ջա­ցող ճանա­պար­հորդութիւնը պիտի կատար­ուի կրօ­նա­կան ու գիտա­կան հե­ղի­նա­կու­թիւն­ներէն՝ սահ­մանագծումներէն ու իրա­­ւակար­գե­րէն անկախ։ Շատ մեծ նո­րու­թիւն մը չկայ այս ամբողջին մէջ, Նիցչէէն ետքը։ Տար­բեր բառերով նկա­րա­­գրե­ցինք ու յատ­կա­նշեցինք նաեւ Բատայլին ծրա­գիրը. հոս են­թակայի փորձըն­կա­լումին առարկան նոյն ինքն՝ են­թական է։ Այո, բայց Բատայլ իր կարգին չէր կրնար հրա­պարակային կերպով հռչա­կել որ այդ փորձ­ըն­կալումը ինքն իրմէ կը ստա­նար իր օրինականութիւնը առանց ունենալու վաւե­րա­ցնող մը, դուրսէն վաւերացնող մը թեր­եւս, բայց մէկը որուն հետ զգար ինքը ամ­բող­ջովին նոյնացած։ Այդ վա­ւե­րա­ցնողի դերը Բլանշո՛ն խա­ղա­ցած է Բատայլի աչ­քին, այնքան մեծ եղած է իրենց հան­դի­պումին անակնկալը, եւ յարգանքի զգացումը իրենց միջեւ։ Ուրեմն՝ բարեկամու­թիւնը։

Այս հատուածին ծայրը հասած՝ կ՚անդրադառնամ — ու ընթերցողը կ՚անդրադառնայ հետս — որ դժուարութիւն ունեցած եմ ֆրանսերէն autorité բառը հայերէնի թարգմանելու։ «Հեղինակութիւն» բառը մասամբ կու տայ անոր արժէքը։ Բայց autorité բա­ռին մէջ կայ լռելեայն ուժ մը, որուն հանդէպ յարգանքը բնականոն հակազդեցութիւնն է։ Իր ուժը ինքն իր մէջ ունեցող այդ հեղինակութիւնը կը պարտադրէ յար­գան­քէն ան­դին՝ ենթականերուն հպատակութիւնը, առանց վէճի։ Կ՚իշխէ բայց ուժ չի բա­նե­ցներ։ Կը յարգուի առանց իր պատճառները ըսելու։ Կը տիրէ բնական պայման­նե­րով, կամ իր տիրութիւնը բնական իրաւակարգի մը հաւասարեցնելով, վարկի վրայ հիմ­նուած տի­րոյթով մը։ Իր օրինականութիւնը կը քաղէ խորհրդաւոր ու անբա­ցա­տրե­լի ուժէ մը։ Հպատակեցնող այդ ուժը կրնայ պատկանիլ հրամանատարի մը, իշ­խա­նի մը, բայց նաեւ պատմութեան, աւանդութեան, օրէնքին, կրօնքի մը հիմնաւոր գրութիւններուն։ ԺԸ. դա­րու Լուսաւորութեան գլխաւոր յատկանիշը եղած է հա­մա­կող­մանի պայքար մը աւան­դական հեղինակաւորութիւններուն դէմ, յանուն բանա­կա­նութեան։ Ի. դարուն շատ տարբեր մտածողներ անդրադարձած են հեղինա­կա­ւո­րութեան պատմական եւ երե­ւու­թաբանական աղբիւրներուն։ Անոնց մէջ Վալտեր Բենիամին, Կարլ Շմիտ եւ Հաննա Արէնտ ամենէն ծանօթներն են[11]։ Վերջացնելու համար այս բաժինը, ահաւասիկ «Փոր­ձընկալումը՝ միակ հեղինակութիւն, միակ ար­ժէք» վերնագրուած էջերուն մաս­նա­կի թարգմանութիւնը (Ե, 19-20).

… Քանի որ ներքին փորձընկալումը չի կրնար իր սկզբունքը ունենալ ո՛չ տոկմայի մը մէջ (բարոյական կեցուածք), ո՛չ գիտութեան մէջ (ճանաչողութիւնը չի կրնար ըլլալ անոր վերջը կամ սկիզբը), ո՛չ ալ հարստացնող վիճակներու փնտռտուքին մէջ (գե­ղագիտական, փորձառական կեցուածք), ուրեմն չի կրնար նաեւ ունենալ ինքն իրմէ դուրս որեւէ զբաղում կամ որեւէ նպատակ։ Բացուելով ներքին փորձա­ռու­թեան, նոյն պահուն իսկ՝ որոշած եղայ անոր արժէքը, անոր հեղինակաւոր իրաւասութիւնը (au­to­rité)։ Այլեւս չեմ կրնար անկէ դուրս ճանչնալ որեւէ արժէք եւ որեւէ հեղի­նա­կաւոր իրաւասութիւնը*։ Արժէք, հեղինակաւոր իրաւասութիւն կ՚ենթադրեն մեթոտի մը խստութիւնը, հա­մայ­նութեան մը գոյութիւնը։

Փորձընկալում կը կոչեմ ճանապարհորդութիւն մը դէպի մարդկային կարե­լիու­թիւն­ներու ծայրամասերը։ Չուզողը կրնայ չքալել այդ ճամբան, բայց եթէ ընէ՝ կ՚են­թադրէ որ կարելին սահմանափակող հեղինակութիւնները ու գոյացող արժէքները մէկդի դրուած են։ Քանի որ ինքը ուրիշ արժէքներու եւ իրաւասութիւններու ժխտումն է, դրական ձեւով գոյացող փորձընկալումը ի՛նքը կը դառնայ դրական ար­ժէք եւ հե­ղի­նա­կաւոր իրա­ւասութիւն։

Միշտ ներքին փորձառութիւնը ունեցած է ինքն իրմէ դուրս նպատակներ, որոնց մէջ կը տեղաւորէին արժէքը, հեղինակութիւնը։ Աստուած էր Մահմետականութեան կամ քրիստոնէական Եկեղեցիի պարագային։ Պուտայական Եկեղեցւոյ պարագային՝ այդ բացասական նպատակն էր ցաւին ջնջումը…։ Բայց եթէ Աստուած, գիտութիւնը, ցաւին ջնջումը դադրին իմ աչքիս համոզիչ նպատակներ ըլլալէ, եթէ վերացումէ մը քաղ­ուե­լիք հաճոյքը անտարբեր կը ձգէ զիս, նոյնիսկ կը խանգարէ զիս, արդեօք նոյնհետայն պէ՞տք է որ ներքին փորձառութիւնը թուի ինծի դատարկ, այլեւս անկարելի, որով­հետեւ չունի արդարացում։

Հարցումը մակերեսային չէ։ Վրջնական պատասխանի մը բացակայութիւնը (որուն պէտքը չէի զգացած մինչեւ վերջերս) երկարելով՝ մէջս կը պատճառէ մեծ ան­հան­գստութիւն մը։ Փորձընկալումը ինք՝ զիս պատառ պատառ ըրած էր եւ պատաս­խա­նելու անկարողութիւնս ա՛լ աւելի կը բզկտէր այդ պատառները։ Պատասխանը եկաւ դուրսէն. տոկունութիւն մը կը պահանջէր զոր այդ պահուն կորսնցուցած էի։ Հար­ցումը դրի քանի մը բարեկամներու առջեւ, ցոյց տալով մասամբ շփոթանքս։ Անոնց­մէ մէկը** պարզ բառերով արտասանեց այն սկզբունքը որուն համաձայն փորձ­ըն­կա­լումը ինքն իր իրաւասութիւնն է (բայց որ այդ իրաւասութիւնը քաւել պէտք է)։

Վայրկեանին իսկ՝ այդ պատասխանը հանգստացուց զիս, ձգելով հազիւ (ինչպէս վէր­քի մը դանդաղ գոցուող սպին) անձկութեան մնացորդ մը։ Անոր տարողութիւնը չա­փեցի այն օրը երբ ներածականի մը ծրագիրը սկսայ մշակել։ Տեսայ որ վերջ կու տար ան կրօնական գոյաձեւին հետ կապուած բոլոր վէճերուն, որ մինչեւ իսկ Գա­լի­լէական շրջադարձի մը ուժն ունէր մտածողութեան կալուածէն ներս, որ կը փո­խա­րինէր փիլիսոփայութիւնը ու անոր հետ նաեւ՝ Եկեղեցիներու լման աւանդութիւնը[12]։

բ) Վկայել ինքն իր մասին

Առաջին նախապատրաստական նկատողութիւնը ուրեմն «հեղինակութեան» եւ «իրա­­ւա­սու­թեան» հարցերուն կը վերաբերէր։ Երկրորդը Բատայլին կողմէ «փորձըն­կալում» կոչուածին իւրայատուկ բովանդակութեամբ պիտի զբաղի։ Անգամ մը եւս ըսենք նոյն բանը պարզ բառերով։ Հարցը զոհագործական մահուան յանձնուիլ է։ Ո՛չ թէ մեռնելու համար։ Մահէն չկայ վերադարձ, որպէսզի կարելի է ըլլար վկայել զո­հա­գործական դէպքի կորիզին մասին։ Չկայ վերադարձ եթէ յանձնուիս անոր ամ­բող­ջովին։ Ցոյց տուի սկիզբը որ Բատայլ իր լման կեանքի ընթացքին այդ դժուա­րու­թեան դէմ յան­դիման գտնուած էր, բախած էր նոյն այդ խոչընդոտին։ Ատկէ կը բխի կրկնակ հարցում մը, մեր չափերէն վեր հարցում։ Ո՛չ միայն. մարդ ինչպէ՞ս կը վե­րա­դառնայ մահէն, անկէ իր վկայութիւնը բերելու համար։ Այլեւ. վկան, վկայ ըս­ուածը, ուրկէ՞ կամ որմէ՞ կը քաղէ վկայի իր կարողութիւնը, իր կարգավիճակը, իր իրաւասութիւնը։ Հեղի­նա­կութեան հարցը կը կրկնուի հոս, բայց հիմա՝ վկային եւ վկայութեան ուղղուած։ Իրո­ղութիւնը սակայն այն է որ Բատայլ երբեք, իր լման գրա­կան գործունէութեան եր­կայն­քին, չէ գործածած վկայութեան բառապաշարը, եթէ բացառենք այն էջը ուր կը վիճի Բլանշոյի առաջարկին կամ թելադրանքին հետ. տա­նիլ, ապրիլ ներքին փորձառութիւնը այնպէս՝ ինչպէս թէ վերջին մարդն ըլլար։ Այդ խորհրդաւոր վերջին մարդուն ինքնութիւնը ուրեմն պէտք է ձեւով մը առնչուած ըլ­լայ վկայելու այդ կարելիութեան (կամ ալ բացարձակ անկարելիութեան)։ Մէկ նա­խադա­սու­թեամբ ըսենք այս նոր զար­գա­ցումին ետին կանգնող նոյնքան խորհրդաւոր իրողութիւնը. վերջին մարդը չի կրնար ինքն իր մասին վկայել։ Ամէն մարդ կրնայ, գէշ աղէկ, եթէ բաւական պայծառ է միտքը։ Վերջին մարդը միակն է որ չի կրնար։ Հետզհետէ պիտի տես­նենք այս ցնցիչ առաջադրանքին բոլոր հետեւանքները։ Մինչ այդ նորէն հարցնենք. ի՞նչ կը նշանակէ զոհագործական մահուան յանձնուիլ։ Կա՞յ արդեօք եւ իրապէս զոհագործական մահ­ուան մասին վկայութիւն մը։ Հարցումը ար­դարացի է այն չափով որ ա՛յդ է վերջին հաշ­ուով Ներքին փորձընկալումը գիրքին առաջարկածը, մասնաւորաբար այն հատ­ուա­ծին մէջ ուր Բատայլ յանկարծ կը պատ­մէ թէ ինչպէ՛ս տասնհինգ տարի առաջ, Փարիզի մէջ, գիշեր մը, կէս գինով պտտելու պա­հուն, սկսած էր ծիծաղիլ, խնդալ, «աստուածային խնդալ մը», գլուխը ծածկած էր իր հովանոցին «սեւ պատանքով». «Կը խնդայի ինչպէս թերեւս մէկը երբեւիցէ չէր խն­դա­ցած, ամէն ինչի խորքը կը բացուէր, մերկացած, կար­ծես մեռած ըլլայի (comme si j’étais mort)» (Ե, 46)։ Զոհագործական մահը, եւ զոհագործական մահուան վկա­յու­թիւնը կ՚ենթադրեն այդ «comme si…»ն, կարծես թէ, այնպէս ինչպէս թէ…։ Կ՚են­թա­դրեն ուրեմն երեւակայական, կամ վերը առաջարկուած նորաբանութեամբ՝ պատ­կե­րա­կա­յական պահ մը, այդ բառին մէջ դնելով նաեւ ինչ որ հոս առաջին գլուխին մէջ բացա­տ­րեցինք simulacre բառին մասին։ Ուրեմն դնելով մեռեալ ենթակային պատ­կե­­րա­ցումը, մեռեալին իսկ կողմէ, ի՛ր իսկ պատկերը որպէս մեռեալ, իր կողմէ պատ­կեր­ուած եւ հրամցուած։ Կ՚են­թադրէ հետեւաբար տեսակ մը վերապրում։ Ահաւասիկ օրինակ մը եւս. «Մահուան գի­տակ­ցութիւնը… պիտի չկազմուէր եթէ չմօտենայինք մահուան, բայց կը դադրի այն վայր­կեանին իսկ երբ մահը իր գործը կը կատարէ։ Ահա ինչո՛ւ այդ հոգեվարքը, կարծես քարացած (comme figée), այդ ամէն ինչի հոգեվարքը որ է՛ մարդկային գո­յութիւնը երկնային ոլորտ­ներէն ներս, կ՚ենթադրէ հանդիսատեսներու զանգուա­ծա­յին ներկա­յու­թիւնը, անո՛նց ներկայութիւնը որոնք քիչ մը վերապրած են (ceux qui sur­vivent un peu)…. Զո­հա­գոր­ծումը ո՛չ միայն կը պա­հանջէ զոհեր, այլեւ՝ զո­հա­գործողներ։ Ծիծաղը կը պահանջէ ո՛չ միայն այն ծի­ծա­ղե­լի էակները որ ենք մե՛նք, այլեւ խնդացողներու եւ ծի­ծա­ղող­ներու թեթեւամիտ ամ­բո­խը» (Ե, 115)[13]։  Այլ խօս­քով՝ կը պահանջէ վկաներ, վկաներու ամբոխ մը։ Բայց եթէ վկաները միայն զոհա­գործողներն ըլլային, եթէ միայն խնդացողներն ըլլային, իրենք յանձնուած պիտի չըլլային, ուղղակի, ան­մարդ­կային մահուան։ Այդ է պատճառը որ անհրաժեշտ են ոմանք որոնք «քիչ մը վեր­ապրած են»։ Բայց մենք, ծիծաղաշարժ կեր­պարներս, մեր վրայ բոլորին խնդուքը հրա­ւի­րող­ներս, զոհագործական մահուան յանձնուածներս, մենք ալ քիչ մը կը վերապրինք, այսինքն կը շարունակենք ըլլալ մենք մեր վկաները, ի հեճուկս ամե­նայ­նի։ Բատայլ եր­բեք չէ կրցած ազատիլ այս հա­կա­սու­թենէն, քանի մը անգամ կրկնեցի նոյն հաս­տա­տու­մը։ Չէ կրցած պատկերի, պատկե­րա­կայութեան, si­mu­lacrumի փիլի­սո­փայութիւն մը զարգացնել։ Չէ կրցած վեր­ապրողի երեւու­թա­բա­նութիւն մը առա­ջարկել։ Չի գիտեր թէ ո՛վ է վերապրողը, թէ ո՛վ է մեռեալ վկան։ Խոր­քին մէջ վկա­յութեան միայն քրիս­տո­նէ­ա­կան տիպարը ունի մտքին մէջ։ «Քրիս­տոսի հա­ւա­տա­րիմ»ը (կամ հաւատացեալը) չար­չարանքի կը մատ­նուի։ Այդ իմաս­տով, այո, Քրիս­տոսի հետեւորդը միաժամանակ վե­րապ­րող մըն է ու ինքն իր վկան որ­պէս վեր­ապ­րող։

գ) Դահիճներ եւ զոհեր

Եւ սակայն մէկ անգամ, միայն մէկ անգամ, Բատայլ ստիպողութեան առջեւ գտնուած է վկայի ու վկայութեան քրիստոնէական տիպարէն հեռանալու եւ փոխարէն՝ ուրիշ ուղ­ղու­թեամբ մտածելու։ Պատահած է 1947ին, երբ Դաւիթ Ռուսէի Les Jours de notre mort [Մեր մահուան օրերը] վէպին գրախօսականը գրած է[14]։ Յիշեցնել պէտք է թէ ո՛վ էր Դաւիթ Ռուսէ։ Ֆրանսացի, դիմադրական շարժումներուն մասնակից, ձերբակալ­ուած Գեր­մաններուն կողմէ ու կեդրոնացման կայան ղրկուած։ Վերապրած է հրաշ­քով։ Վե­րա­դարձին գրած է երկու տպաւորիչ գիրքեր, մէկը աւելի տեսա­բա­նա­կան տե­սակի՝ L’Uni­vers concentrationnaire [Կեդրոնացման կայաններու աշխարհը][15], եւ միւսը՝ այդ վէպը, Մեր մահուան օրերը։ Բատայլին գրածը կը կոչուի «Réflexions sur le bourreau et la victime» [Մտածումներ դահիճին եւ զոհին մասին][16]։ Ատենօք Ժան-Լիւկ Նանսին այդ յօդուածով զբաղած էր Բատայլի զոհագործական մտածո­ղու­թեան անդրա­դար­ձող ուսումնասիրութեան մը մէջ, «L’insacrifiable» [Անզոհա­գոր­ծելին] վերնագրով[17], եւ իրեն պիտի հե­տեւիմ հոս պահ մը (բայց զոհագործումի մասին բոլոր ըսած­ներս մինչեւ հիմա լռե­լեայն այդ ուսումնասիրութիւնը ունէին իրենց խորքին)։ Ուրեմն այդտեղ է, կ՚ըսէ Պատայլ 1947ին, կեդրոնական կայան­նե­րուն մէջ, որ «մարդ էակը ճանչցաւ կարելիին հեռաւոր սահմանը։ Բայց պէտք է գինը վճարէր…» (ԺԱ, 264)։ Ընթերցողը զարմանքով կը տեսնէ անմիջապէս որ Բատայլ բացէ ի բաց կը գործածէ ներքին փորձ­ընկալումի բառա­պա­շարը երբ կարգը գայ նա­ցիական բարբարոսութեան զոհերուն եւ վերապրողներուն մա­սին խօսելու։ Կարե­լիին մինչեւ ծայրը գացողը պէտք է վճարէ գինը, պէտք է քաւէ։ Բայց նոյնքան պէտք է քաւէ եթէ չէ՛ գացած մինչեւ ծայրը, եթէ ճամբան շեղած է, դէմքը շրջած։ Որովհետեւ պէտք է նաեւ նկատի առնել դարձողներու, դէմքը շրջողներու պա­րագան։ Եւ ո՞վ չէ ըրած։ Հոս պէտք է ենթադրել որ դէմք շրջելը, տեսնել չուզելը կը վերաբերի ո՛չ թէ վերապրողներուն, ո՛չ թէ զոհերուն, այլ բոլոր անոնց որոնք դիտած են, գիտցած են, հանդիսատեսի դեր կատարած են, ու ոչի՛նչ եզրակացուցած են ատկէ մարդկային բնութեան մասին։ Բատայլին համար ուրեմն նա­ցի­ական բարբա­րո­սու­թիւ­նը մարդ­կային փորձարկումի դաշտ մըն էր։ Եւ այդ փոր­ձար­կումի հիման վրայ ան­հրա­ժեշտ է փիլիսոփայելը։ Ո՛վ որ մերժած է մինչեւ ծայրը փիլի­սոփայել մարդկային անմարդ­կայնութեան շուրջ իր կարգին մեղսակից է «մարդ­կայ­նութեան ժխտումին», քա­­նի որ այդ անմարդկայնութիւնն ալ ի վերջոյ մարդ­կա­յին էր։ Ընթերցողը կ՚ան­դրա­դառնայ որ կը փորձեմ հոս մօտէն հետեւիլ Բա­տայլի ըսածներուն, բայց վստահ չեմ որ կը հասկնամ իրապէս ինչ որ կ՚ըսէ։ Աչք փակողներու ժխտումին մասին է խօսքը։ Իրենց գործած ժխտումը «նուազ նուաստացնող չէ քան դահիճինը»։ Եւ հոս է որ Բա­տայլ նորէն «անմարդկային»ի մասին կ՚արտայայտուի. «Ո՛չ մէկը կրնայ, եթէ ան­մարդ­կային չէ, կոյր բնութեան աստիճանին իջնալ. չարչարող մը կ՚անգիտանայ այն իրո­ղու­թիւնը որ ինքն իրեն է որ կը հարուածէ, զոհի տառապանքին կ՚աւելցնէ մարդ­կայ­նու­թեան գաղափարին բնաջնջումը» (անդ)։ Այդ սահմանին երբ հա­սած ենք, զգայ­նու­թիւնը չէ («զգայուն սիրտը») որ կրնայ որեւէ բան հասկնալ։ Մնաց որ այդ­պի­սի կա­րելիութիւն մը, իրականութիւն դարձած կարե­լիութիւն, «ամենէն հե­ռա­ւորը, ծայ­րա­գոյնը, նաեւ ամենէն անյղանալին», մե՛րն իսկ է, ու խնդրոյ առարկայ կը դարձնէ ինչ որ գիտէինք բանականութեան մասին։ Եւ սակայն մարդ «կը յաղթահարէ ժխտու­մին», եթէ իրեն համար իր լսածը, իր սորվածը, զարթնումի պահ մը հանդիսանայ։ Եւ ի՞նչ պիտի ըլլար զարթնումը, կը հարցնէ Բա­տայլ, «եթէ չարթնցնէր նախ եւ առաջ Աուշվիցի կա­րելիին»։ Եւ այդքա՛ն։ Ուրիշ ո՛չ մէկ բան չ՚ըսեր։ Հոս է որ, կարծեմ, պէտք է խօսեցնել Ժան-Լիւկ Նանսին, որ կը գրէ հետեւեալը. «Բա­տայլ կը հետեւի հոս տրա­մա­բա­­նու­թեան մը որ ճիշդ ու ճիշդ զոհագործումի լուսաւոր տրամաբանութեան մթագին հա­կե­րեսն է…։ Այդ տրամաբանութիւնը կ՚ըսէ. միայն ծայ­րագոյն բարբա­րո­սութիւնը ար­թուն կը պահէ բանականութիւնը»[18]։ Երկուքը՝ զոհա­գոր­ծա­կանը եւ ող­ջա­­կիզայինը կը միանան իրա­րու Բատայլի մտքին մէջ, քանի որ ողջա­կի­զային բնա­ջնջումը մտածելու հա­մար՝ Բա­տայլ նոյն ստորոգութիւնները կը գործածէ ինչ որ կը գործածէր դրական (եւ ուր­եմն՝ «լուսաւոր») կերպով զոհագործական փորձ­ըն­կա­լու­մին համար։ «Սարսա­փին ար­թն­նալով է որ ճշմարտութեան պահը լուսա­թա­փանց կը դառնայ»։ Եւ սակայն մի­եւ­­նոյն ժա­մանակ յստակ է մինչեւ իսկ Բատայլի աչ­քին՝ որ simulacrumի զոհա­գոր­ծական տրա­մաբանութիւնը ի զօրու չէ հոս, ի զօրու չէ ըսե­լու համար դէպքը, անմարդ­կա­յինը, Աղէտը։ Աղէտը չի հպատակիր զոհագործական տրա­­մաբանութեան։ Ժան-Լիւկ Նանսին — որ­պէս­զի կարենայ բան մը ըսել քստմ­նե­լի­ու­թեան եւ անմարդկայնութեան այդ յայտ­նա­գործութեան մասին, որ ո՛չ մէկ իմաստ ու­նի, այսինքն՝ ո՛չ մէկ «զոհա­գոր­ծական իմաստ»[19], եւ ուրեմն չի հպատակիր «ո՛չ մէկ իւրա­ցումի» կամ «ո՛չ մէկ սեփա­կա­նա­ցու­մի» (aucune appropriation) — ստիպուած է Բա­տայլէն հեռանալու։ Մենք ալ պիտի հե­ռա­նանք պահ մը Բատայլէն բան մը սորվելու համար «վկայ»ի եւ «վկայի մահուան» մա­սին։ Բայց հասկնանք նախ հոս ըս­ուածը Բա­տայլի զոհա­գոր­ծա­կան տրամաբա­նու­թեան լեզուով։ Ի՞նչ կ՚ու­զէ այդ տրա­մա­­բա­նու­թիւ­նը։ Կ՚ուզէ որ ենթական ինքն իրմէ սեփա­կանա­զրկուելով, այդ փոր­ձա­ռու­թեան ծայրագոյն աստիճանին հասնելով, կա­րե­նայ փորձ­ըն­կալել սե­փա­­կա­­նա­զրկու­մը, եւ այդ փորձընկալումի հիման վրայ՝ վերա-սե­փա­կա­նացնել ինք­զինք։ Ուրեմն կա­րե­նայ ինքն իր մասին վկայել որպէս վերապրող։  Այդ տրա­մա­բա­նու­­թիւնն է որ յանկարծ կաս­կա­ծե­լի կը դառնայ երբ կը կիրարկուի նա­ցի­ական շրջա­նի խժդժութիւններուն։

դ) Վկայութեան վերջաւորութիւնը Հաննա Արէնտի մօտ

Շրջցանք մը պիտի կատարենք հիմա, Ժան-Լիւկ Նանսիի կատարածէն տարբեր, բայց մենք ալ՝ Բատայլի գործէն դուրս, Ռուսէի վէպէն օգտուելով։ Դաւիթ Ռուսէի Մեր մահուան օրերը գիրքը ի հարկէ ար­տա­կարգ ընթերցումի մը առարկայ հանդիսացած է Հաննա Արէնտին կողմէ, ամ­բող­ջա­տի­րութեան ծագումին մասին իր եռաբաժին գիրքին ամենավերջին էջերուն։ Այդ ընթեր­ցումին է որ պիտի հետեւինք հիմա։

1949ին լոյս տեսած իր The Origins of Totalitarianism գիրքին նախավերջին գլուխին մէջ ուրեմն, Հաննա Արէնտ կը փորձէ լուսարձակի տակ բերել կեդրոնացման կայան­նե­րու «հաստատութեան էական սկզբունքը»։ Այդ ընելու համար «ամբողջական տի­րա­պե­տութեան» ճամբուն վրայ հանգրուանները կը նկարագրէ։ Առաջին հան­գրուանն է զո­հե­րու կամայական ընտրութիւնը, որուն նպատակն է, կ՚ըսէ, «լման բնակչութեան քաղա­քա­ցիական իրաւունքները ջնջել»[20]։ Այս առաջին հանգրուանը կը համապա­տաս­խա­նէ, իր ստո­րոգութիւններուն համաձայն, մարդուն մէջ իրա­ւա­կան անձի փլու­զու­մին։ Իրա­ւական անձի փլուզումը տակաւին վկային փլուզումը չէ։ Ինչ որ Արէնտ կ՚ըսէ այդ առաջին հանգրուանին մասին արդէն իսկ տպաւորիչ է սակայն։ Ձերբա­կա­լութիւնները, բան­տարկութիւնները, հալածանքը ասոր կամ անոր կողմէ արտայայտած քաղաքական կար­ծիքներուն հետ կապ չունին։ Տպաւորիչը այն է որ յաջորդ հան­գրուան­ներուն անցնելէ իսկ առաջ, Հաննա Արէնտ զուգահեռ մը կը քաշէ կամայական ձերբա­կա­լու­թեան եւ չարչարանքին միջեւ։ Առաջինը, կ՚ըսէ, ունի որպէս նպատակ ջնջել «ազատ հաւա­նու­թեան» հնարաւորութիւնը, երկրորդը՝ «հա­կա­դրուե­լու հնարաւորու­թիւ­նը», եւ կ՚աւելցնէ չարչարանքի մասին «զոր պէտք է զա­տորոշել մա­հէն»։ Ահա­ւա­սիկ հատ­ուա­ծը, նախ անգլերէն.

Free consent is as much an obstacle to total domination as free opposition. The arbitrary arrest which chooses among innocent people destroys the validity of free consent, just as torture — as distinguished from death — destroys the possibility of opposition.

Ազատ հաւանութիւնը նոյնքան խոչընդոտ մըն է ամբողջական տիրապետութեան դէմ ցցուած, որքան՝ ազատ հակադրութիւնը։ Կամայական ձերբակալութիւնը որ կ՚ըն­տրէ անմեղ մարդոց միջեւ կը կործանէ ազատ հաւանութեան արժանիքը, ճիշդ ինչ­պէս չարչարանքը — զոր պէտք է զատորոշել մահէն — կը կործանէ հակա­դրուելու հնարաւորութիւնը։

Այս զատորոշումով, արդէն իսկ ծանուցուած է ամբողջական տիրապետութեան տա­նող շարժընթացին երկրորդ հանգրուանը, այն մէկը որ նպատակ ունի մարդուն մէջ կոր­ծա­նելու ինչ որ Արէնտ կը կոչէ «բարոյական անձ»ը, որ պիտի տեսնենք՝ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ վկան մարդուն մէջ, վկայելու կարողութիւնը։ Բայց նախ պէտք է կե­նալ այդ զա­տո­րո­շումին վրայ, մահուան եւ չարչարանքին միջեւ։ Յայտնի է որ խօսքը հոս սգալու կարո­ղութեան մասին է։ Կամ ա՛լ աւելի ճշգրիտ արտայայտուելով. այն կապին մասին որ կայ, որ միշտ եղած է, իմաստին եւ սուգին միջեւ։ Այդ կապն է որ կը կարծէինք՝ ան­քակտելի է։ Չի կրնար անհետանալ։ Իմաստին եւ սուգին միջեւ ան­քակ­տելի առն­չու­թիւնն է որ կը կազմէ մարդուն մարդկայնութիւնը։ Եթէ այդ կապը քանդուի, մարդուն մարդ­կայնութիւնն ալ կը ցնդի, հո՛ն կը սկսի անմարդ­կայ­նու­թիւնը։ Ամէն մահ իմաստ մը ունի շնորհիւ սուգին։ Այնքան ատեն որ մե­ռեալ­ներու յի­շատակը կը յարգուէր, կ՚ըսէ Արէնտ քիչ մը անդին, այնքան ատեն որ մինչեւ իսկ թշնամի մեռեալ­ներու յի­շատակը կը յարգուէր, «ամէն ինչ կորսուած չէր եւ չէր կրնար կորսուիլ»։ Ուրեմն այո՝ մեռցնելով չէ՛, սուգը ակա­նելով, սուգը անկարելի դարձնելով է որ կեդրոնացման կա­յանները «մահը իր իմաստէն կը մերկացնէին»։ Այս ամբողջը հասկնալի է ու տրա­մա­բանական։ Կարեւոր է գիտնալը ու կրկնելը։ Հան­­նա Արէնտ, ճիշդ է՝ արդէն իսկ լոյս տեսած վկայութիւններուն հիման վրայ, առա­ջինն է որ հաս­կցած է մարդկային մոր­թին, մի­սին, հոգիին, էութեան վրայ, Նա­ցիական մեծածաւալ փորձարկումը, փոր­ձար­կումը որուն բուն առարկան մարդուն մարդ­կայ­նութեան խորագոյն կորիզն էր, կը կար­ծէինք, այսինքն՝ սգալը, սուգով մահը իմաստաւորելը։ Բայց հիմա նայեցէ՛ք օրինակները որ կու տայ բացատրելու համար, կամ հաս­տա­տելու համար որ մահը ամ­բողջ մարդկային պատ­մութեան ընթացքին սուգով կ՚ի­մաս­տաւորուէր։ Նորէն կը մէջ­բերեմ նախ ան­գլե­րէնը[21].

The Western world has hitherto, even in its darkest periods, granted the slain enemy the right to be remembered as a self-evident acknowledgment of the fact that we are all men (and only men). It is only because even Achilles set out for Hector’s funeral, only because the most despotic governments honored the slain enemy, only because the Romans allowed the Christians to write their martyrologies, … that all was not lost and never could be lost. The concentration camps, by making death itself anonymous…, robbed death of its meaning as the end of a fulfilled life.

Արեւմտեան աշխարհը մինչեւ հիմա, նոյնիսկ իր ամենէն մութ շրջաններուն, սպաննուած թշնամիին յիշուելու իրաւունքը կը վերապահէր, որպէս բացայայտ ճա­նաչում այն իրողութեան որ բոլորս ալ մարդ ենք (եւ միայն մարդ)։ Որովհետեւ նոյնիսկ Աքիլլէսը ձգեց որ կատարուի Հեկտորի յուղարկաւորութիւնը, որովհետեւ ամե­նէն բռնատիրական կառավարութիւնները իրենց սպաննուած թշնամին պատ­ուե­ցին, որովհետեւ Հռոմէացիները Քրիստոնեաներուն արտօնեցին որ գրեն իրենց նա­հա­տակներուն կենսագրութիւնները…, եւ միայն այդ պատճառով՝ ամէն ինչ չէր կոր­սուած եւ չէր կրնար կորսուիլ։ Կեդրոնացման կայանները, դարձնելով մահն իսկ անա­նուն,… մահը մերկացուցին իր իմաստէն որպէս լեցուն կեանքի մը վերջաւո­րու­թիւնը։

Տարօրինակ են տուած օրինակները։ Ճի՞շդ է արդեօք որ Աքիլլէսը Հեկտորի յու­ղար­կա­ւորութիւնը արտօնած է կամ անոր մասնակից եղած։ Արդեօք ընդհակառակը ինքը չէ՞ր որ անոր մարմինը իր սայլին կապելով քաշքշած է որպէսզի բզիկ բզիկ ըլլայ եւ ուզած է զայն շուներուն յանձնել, մինչեւ որ աստուածները միջամտեն եւ ինքը ստիպուի՛ անոնց հրանանգին անսալու։ Իսկ Հռոմէացիները շատ մեծ դեր չեն խաղա­ցած քրիստոնէական նահատակներու յիշատակը պահելու համար։ Առաւել եւս, այդ օրինակները իրենց ըսել ուզածին հակառակն է որ կ՚ըսեն։ Կ՚ըսեն որ չա­փա­զանց­ուած սուգը թշնամին է սուգին։ Կ՚ըսեն որ նահատակութիւնը կ՚արժէ միայն անո՛նց համար որոնք արդէն իսկ կը հա­ւատան եւ ոչի՛նչ կ՚արժէ միւսներուն համար։ Բայց ամենէն զարմանալին այն է, որ Արէնտ հոս կը վարանի սուգին եւ վկայութեան մի­ջեւ։ Իրողութիւնը այն է որ երբեք մարդկային պատմութեան մէջ քաղաքական ձեռ­նարկութիւն մը այդ ձեւով չէր ու­նե­ցած որպէս նպատակ մարդկային աւել­ցուք­նե­րու արտադրութիւնը, մարդուն մէջէն ար­գի­լե­լով եւ ջնջելով ո՛չ միայն սուգի կա­րո­ղու­թիւնը, ինչպէս որ Արէնտ կ՚ուզէ բա­ցա­տրել հոս, այլեւ վկայելու կարողու­թիւ­նը, մէկը եւ միւսը, միաժամանակ։ Բայց անկախ իրարմէ։ Որովհետեւ տարբեր բաներ են սգալու եւ վկայելու կարողութիւնները։ Դա­հի­ճը կը յաջողի իր նպատակին մէջ երբ չի գոհանար միայն սուգը անկարելի դարձնելով։ Աքիլլէսը շատ լաւ գիտէր այդ­պէս ըլլալը եւ մինչեւ ծայրը պիտի տանէր իր սրբապիղծ գործո­ղու­թիւնը եթէ աստ­ուածները միջամտած չըլլային եւ չըսէին իրեն. «Կը բաւէ՛»։ Դահիճը կը յաջողի երբ կը ջնջէ զոհին մօտ բոլոր միջոցները որպէս զոհ մեռնելու, երբ կը ջնջէ վերապրողին մօտ բոլոր միջոցները վերապրելու վկայելու համար, ուրեմն երբ միակ այլըն­տրան­քը «ոճիրին եւ ոճիրին միջեւ» է։

Նացիներու ոճիրներէն Հաննա Արէնտ կը քաղէ մարդուն մօտ եռամաս տիպա­բա­նու­թիւնը. իրաւական անձը, բարոյական անձը, անհատականութիւնը։ Ու իրողութիւնը այն է, որ ամենէն աւելի Դաիւթ Ռուսէի գիրքերուն ընդմէջէն է որ կրցած է իր նկա­րա­գրութիւնը զարգացնել, ու գրել ի միջի այլոց հետեւեալը. «Կենդանի դիակներու պատ­րաստութեան ճամբուն վրայ երկրորդ վճռական քայլն էր մարդուն մէջ բա­րո­յական անձին դէմ գործուած ոճիրը։ Այդ մէկը յաջողած են ընդհանուր կերպով եւ առաջին անգամ ըլլալով պատմութեան մէջ նահատակութիւնը անկարելի դարձնե­լով»։ Բա­րո­յա­կան անձին մասին է խօսքը որպէս ա՛յն որ իր մէջ կը կրէ ընդ­դի­մա­նա­լու, բո­ղո­քելու կարողութիւնը, եւ որպէս զոհ մեռնելու զօրութիւնը, միայն ու միայն վկա­յե­լու հա­մար։ Բայց այն ատեն ինչպէ՞ս կ՚ընէ Արէնտ հասնելու համար նահա­տա­կու­թեան գաղափարին, այս­ինքն մահուան գաղափարին որպէս վկայութիւն։ Մեռ­նո­ղը իր մահով կրնայ վկայել։ Չարչարուողը չի կրնար իր չարչարանքին մասին վկայել, քանի որ չարչարանքը վկայելու կարողութիւնն է որ կը ջնջէ մարդուն մէջ։ Հոն կը հասնի Արէնտ մէջ­բե­րելով Ռուսէի վէպին մէջ այն հատուածը ուր հեղինակը կը խօսի կայանէն ներս բողոքի անկարելիութեան մասին։ Ահաւասիկ Ռուսէէն քաղ­ուածը նախ իր բնագիրին լեզուով.

Combien, ici, croient encore à l’importance, même historique, d’une protestation? Ce scep­ticisme là, c’est bien le vrai chef-d’oeuvre des SS. Leur grande réussite. Ils ont cor­rom­pu toutes les solidarités humaines. Ici la nuit est tombée sur l’avenir. Lors­qu’il n’y a plus de témoin, aucun témoignage n’est possible. Manifester alors que la mort ne peut plus être écartée, c’est vouloir lui donner un sens, agir au-delà de sa mort. Pour s’ac­com­plir, un geste exige une signification sociale. Nous sommes ici des centaines de milliers à vivre sciemment dans l’absolue solitude. C’est pourquoi ils acceptent. Le sens de la résignation.[22]

Քանի հոգի հոս տակաւին կը հաւատան դեռ բողոքի կարեւորութեան, թող ըլլայ միայն պատմական իմաստով։ Այդ սկեպտիկութիւնը SSներու իրական գլուխ գոր­ծոցն է։ Իրենց մեծ յաջողութիւնը։ Մարդկայնօրէն զօրավիգ կանգնելու բոլոր ձեւե­րը փճացուցած են։ Հոս գիշերը ինկած է ապագային վրայ։ Երբ ո՛չ մէկ վկայ մնացած է, վկայութիւնը անկարելի է։ Ցոյցեր կատարել երբ մահը չենք կրնար մէկդի դնել, կը նշանակէ մահուան իմաստ մը տալ ուզել, կը նշանակէ մահէն անդին ազդեցութիւն ունենալ։ Կատարուելու համար, շարժում մը պէտք է ունենայ ըն­կե­րային նշանա­կու­թիւն։ Մինչ­դեռ հարիւր հազարաւորներ ենք հոս, որոնք կ՚ապրին բացարձակ առանձ­նու­թեան մէջ, շատ լաւ գիտնալով իրողութիւնը։ Ահա ինչո՛ւ կ՚ընդունին։ Համա­կեր­պու­թեան իմաստը։

Վկայութիւնը անկարելի է։ Այդ նախադասութիւնն է որ գրաւած է Հաննա Արէնտին ուշադրութիւնը։ Արէնտ կը մէջբերէ լման հատուածը, անգլերէնի թարգմանուած իր ձեռքով (ըսի թէ վէպը մինչեւ այսօր չունի անգլերէն տարբերակ), բայց «Ահա ինչո՛ւ կ՚ընդունին։ Համակերպութեան իմաստը» բառերուն դէմ կը գրէ. «This is why we are sub­dued no matter what happens»[23]։ «Ահա ինչու տիրապետուած ենք, ինչ որ ալ պա­տահի»։ Ուժով բանաձեւում մըն է (Ռուսէին վերագրուած, բայց խորքին մէջ Արէն կը նշանակէ ­տին պատկանող), որ լաւագոյնս կը բացատրէ ինչ որ Արէնտ կը հասկնար «ամ­բող­ջական տիրապետութիւն» արտայայտութեամբ, բնու­թագրելու հա կը նշանակէ մար դահիճին եւ զոհին յարաբերութիւնը կայանէն ներս։ Այդպիսի տի­րապետութենէ ո՛չ մէկը կրնայ անվնաս դուրս ելլել։ Չունի սրբագրութիւն։ Ատկէ անդին, նահա­տա­կու­թեան գաղա­փարն իսկ անտանելի է, որովհետեւ մահուան նշա կը նշանակէ նա­կութիւնը անհետացած է։ Կը տեսնենք ուրեմն թէ ինչպէ՛ս Արէնտին հա կը նշանակէ մար, ինչպէս իրմէ առաջ՝ Ռուսէին, ամ­բող­ջական տիրապետութիւնը (եւ անոր են­թա­դրած ընկերութեան տիպարը) վերջին հաշուով առնչուած է վկայի ջնջումին մարդուն մէջ։ Նացիներուն ուզածը այդ չէ՞ր։ Նոր մարդ մը ստեղծել չէ՞ր։ Նոր մարդու իրենց գաղափարը այս մէկը չէ՞ր։ Մարդ մը որուն մէջ լիովին ջնջուած ըլլայ վկան։ Ու այս չէ՞ արդեօք բուն անմարդ­կայ­նութիւնը։

ե) Հնադարեան քորոսը

Ու այս երկար շրջանցքէն ետք, վերջապէս կը վերադառնամ Բատայլին ու «վերջին մարդ»ու բլանշոյական թելադրանքը պարունակող էջին։ Տարօրինակ է խորհիլը որ այդ էջը երբեք մէկու մը ուշադրութիւնը չէ գրա­ւած, գոնէ Բատայլի գործին իմ գիտցած մեկնաբաններուս շարքէն։ Բատայլ այստեղ լուրջի կ՚առնէ Մորիս Բլան­շոյի թելադրածը, բայց անոր դէմ կը վի­ճի, կը պաշտպանէ ինքզինք, կ՚ընկրկի, կը յարձակի, կը փոխէ դիրքը, աւելի լաւ դէմ դնելու համար։ Չհասկնալու կու գայ։ Զայն կը մեկնաբանէ նախ որպէս հրաւէր մը՝ աշխարհի մը մէջ զետեղուելու ուր մարդ մնացած չըլլար, ուր «բազմութիւն» չըլլար, ուր հա­մայնութեան մը յոյսը վեր­ջ­նա­կա­նա­պէս ցնդած ըլլար, «նոր մարդ» մը սպասելու պէտք չըլլար այլեւս։ Ուրեմն կը հակա­ճառէ։ Եւ յանկարծ, երբ հակաճառութիւնները սպառած են, կը հասկնայ Բլան­շոյին պահանջածը իրմէ։ Ահաւասիկ նախ ամբողջ էջը (Ե, 76).

Բլանշոն ինծի կը հարցնէր. ինչո՞ւ չշարունակել ներքին փորձընկալումս այնպէս՝ ինչպէս թէ վերջին մարդն ըլլայի։ Ձեւով մը, այո… Եւ սակայն գիտեմ որ բազ­մու­թեան ցալացումն եմ եւ անոր անձկութիւններուն գումարը։ Ատկէ զատ, եթէ վերջին մարդն ըլլայի, անձկութիւնը չափ ու սահման պիտի չունենար։ Ո՛չ մէկ միջոց պիտի ու­նենայի անկէ խուսափելու, պիտի գտնուէի անհուն ոչնչութեան դէմ յանդիման, ես իմ մէջս քշուած, կամ լաւ եւս՝ դատարկ, անտարբեր։ Մինչդեռ ներքին փորձըն­կա­լու­մը նուաճում է, եւ որպէս այդ՝ այլոց համար։ Փորձընկալումի ծիրէն ներս են­թական կը մոլորի, առարկային մէջ կը կորսուի, եւ առարկան ինքն ալ կը ցնդի։ Եւ սակայն այդ­քան պիտի չկարենար ցնդիլ եթէ իր բնոյթը չարտօնէր այդ փոփո­խու­թիւնը։ Փորձ­ընկալումի ծիրէն ներս՝ ենթական ի հեճուկս ամենայնի կը դիմանայ. այն չա կը նշանակէ փով որ տռամին մէջ երեխայ մը չէ, քիթին վրայ ճանճ մը չէ, այլոց գի­տակ­ցութիւնն է ան (նախորդ անգամ՝ այդ կէտին կարեւորութիւն չէի տուած)։ Եթէ ճանճը կամ երեխան ըլլար, պիտի չըլլար ճիշդ ու ճիշդ՝ ենթակայ (զանցառելի է, ինքն իր աչքին զանցառելի)։ Մինչդեռ ըլլալով այլոց գիտակցութիւն, եւ ինչպէս էր ատենօք հնադարեան քորոսը, վկան, տռամը ժողո­վր­դակացնողը, ինքը կը կորսուի մարդ­կա­յին հաղորդակցութեան մէջ, որպէս ենթակայ ինքն իրմէ դուրս կը նետուի, կ՚ընկղմի կարելի գոյութիւններու անսահմանելի բազ­մութեան մը մէջ։— Բայց եթէ այդ բազ­մութիւնը անհետանար, եթէ կարելին մեռնէր, եթէ ըլլայի… վերջի՞նը։ Արդեօք պէտք է հրաժարէի՞ ես ինձմէ դուրս ելլելու վիճակէն, արդեօք այդ եսին խորերը պէտք է բան­տարկուա՞ծ մնայի ինչպէս գերեզմանի մը մէջ։ Եւ արդեօք այսօրուընէ իսկ՝ պէտք է ողբա՞մ խորհելով որ ես չե՛մ այդ վերջինը, որ չեմ կրնար յուսալ թէ պիտի ըլլամ երբեւիցէ. այսօրուընէ, հրէշային, պէտք է լա՞մ զիս ընկճող անբախտութեան վրայ — որովհետեւ այո, հնարաւոր է, վերջինը առանց քորոսի, կ՚ուզեմ երեւակայել ըլլալիքը, պիտի մեռնէր ինքն իրեն համար արդէն իսկ մեռած ըլլալով, այդ անհուն մայրա­մու­տի պահուն զոր պիտի հանդիսանար ինքը, պիտի զգար որ գերեզմանին կողերը (խորքն իսկ) կը բացուին։ Կրնամ երեւակայել նաեւ… (միայն այլոց համար է որ կ՚ընեմ). ողջ ողջ կրնամ թաղուած ըլլալ իր գերեզմանին մէջ — վերջինին, ինքն իր մէջ գոյաւորը շղթայազերծող այդ թշուառական էակի գերեզմանին մէջ։ Ծիծաղ, երազ, եւ քունի մէջ՝ տանքիները կը փլին, քարերու անձրեւ մը ստեղ­ծե­լով… այս կէտին հասած (ոչ թէ վերացումի, այլ պարզապէս՝ քունի), ոչի՛նչ գիտ­նալ. այդպէս հեղ­ձա­մահ ըլ­լալ, անլուծելի առեղծուած, ընդունիլ քունը, գերեզ­մանս ըլլալով աստ­ղա­պատ տիե­զեր­քը, փառաւորուած, խուլ, անհասկանլի, ահ ու սար­սափ առթող աստ­ղե­րով զար­դար­ուած փառք (իմաստէ զուրկ. սխտորի համը այս իրի­կուն գառ­նուկի մի­սին մէջ)։

Առաջին առարկութիւնը ուրեմն այն է, որ վերջին մարդը ըլլալով՝ պիտի կորսնցնէր ներքին փորձընկալումի յատկանիշներէն մէկը, որ է՛ բազմութեան «անձկութիւն­նե­րուն գումարը» հանդիսանալ։ Փորձընկալումը անձնական վիճակներու որոնումը չէ, դէպի վերացումի պահեր, անձկութեան վիհեր։ Եթէ ենթական «ես» մըն է, ուրեմն՝ ինքնա­գի­տակցութիւն, է՛ նաեւ այլագիտակցութիւն։ Եւ փորձընկալումը իմաստ պի­տի չու­նենար եթէ այլոց հետ հաղորդակցութիւնը վերստեղծող պահ մը չըլլար ան։ Խորքին մէջ յու­սահատ առարկութիւն մըն է այս մէկը։ Ինչո՞ւ յուսահատ։ Որով­հե­տեւ բացարձակապէս նկատի չ՚առներ Բլանշոյին ըսել ուզածը։ Եւ սակայն առար­կու­թիւնը խորացնելով՝ Բատայլ կ՚ար­տայայտէ զոհագործական մահուան օրէնքը, այս­ինքն՝ ներքին փորձըն­կա­լումին մէջ ենթական լուծարկելու անհրաժեշտութիւնը։ Կեդ­րոնական նախադա­սութիւնն է. «Փորձ­ընկալումի ծիրէն ներս են­թական կը մոլո­րի, առարկային մէջ կը կոր­սուի, եւ առարկան ինքն ալ կը ցնդի։ Եւ սակայն այդքան պիտի չկարենար ցնդիլ եթէ իր բնոյթը չարտօնէր այդ փոփո­խու­թիւնը։ Փորձ­ըն­կա­լումի ծիրէն ներս՝ ենթական ի հե­ճուկս ամենայնի կը դիմանայ»։ Հոս «ինքնա­գի­տակցութեան» եւ «այլա­գի­տակ­ցու­թեան» մա­կե­րեսային առարկութիւնը չէ՛ այլ­եւս։ Փորձընկալումի Բատայլեան խորա­գոյն ըմ­բռ­նումն է որ կ՚ըսուի։ Այդպէս կը հաս­կ­ցուէր փորձընկալումը սկիզբէն իսկ։ Ենթակայի լուծարկ՞ում։ Մարդ էակի կազ­մա­զերծո՞ւմ։ Սեփականազրկո՞ւմ։ Այս բոլո­րը կան, խառն ի խուռն, վերջին հաշուով տար­բեր ձեւեր են նոյն բանը ըսելու, ու անհրաժեշտ են, քանի որ զոհա­գոր­ծական մահուան օրէնքին կը հա­մա­պատասխանեն։ Եւ սակայն, կ՚ըսէ Բատայլ, ենթա­կան իր ծայրագոյն լուծարկումի պահուն՝ կը դիմանայ։ Ա՛յդ մէկն ալ մաս կը կազմէ զո­հա­գործական մահուան եւ simu­lacrumի պատկերային մտածողութեան։ Վերաքաղ մըն է ուրեմն Բատայլի կատարածը, կամ պարզապէս խոս­տովանութիւն մը։ Եւ այդ խոս­տո­վանութեան հասած, Բատայլ յան­կարծ կը հասկնայ Բլանշոյի թելադրանքը։ Նա­խա­դասութեան մէջտեղը շեշտը կը բե­կանուի, ընկրկումի պահն է, չի վերջացներ առարկութիւնը, կը հրաժարի, Բլանշոյին ըսածը վերջապէս կ՚ըն­դունի։ Ենթական «ինքն իրմէ դուրս կը նետուի»[24], ճիշդ է, բայց որպէս վկայ, «հնադարեան քորոս»ին նման։ Ենթական կը մնայ, այո, կը դիմանայ, բայց որպէս վկայ։ Կը մնայ ինքն իր վկան, մնալով գործողութեան եւ տռամին վկան։ Արտակարգ, ապ­շե­ցուցիչ խոստո­վա­նութիւն մըն է Բատայլին կատարածը հոս։ Կը պահէ ենթական իր լուծարկումին մէջ, կը պահէ զայն որպէս վկայ, ու միեւ­նոյն ժա­մա­նակ՝ կը հաս­կնայ իրմէ ուզ­ուա­ծը։ Նախադասութեան մէջտեղը, կը հասկնայ թէ ո՛վ է վերջին մարդը։ Մինչեւ այդ­տեղ՝ չէր հասկցած։ Կը հասկնայ որ վերջին մարդը առանց վկայի, վկայելու կարո­ղու­թենէն զրկուած, այսինքն նաեւ ինքն իր վկան ըլ­լա­լու կարո­ղու­թե­նէն զրկուած ենթական է։ Կը հասկնայ որ Բլնաշոյին ուզածը իրմէ վկա­յութեան հար­ցին ան­դրա­դառնալն էր։ Վերջին մարդը այն մէկն է որուն մէջ ջնջուած ըլլար, բնա­ջնջուած ըլ­լար, վկան։

Այդ հասկնալէ ետքը, Բատայլ ստիպուած է սակայն իր առարկութեան թելին հետե­ւելու։ Պատրաստ է հիմա ընդունելու վերջին մարդու գաղափարը, որուն մէջ վկան բնա­ջնջուած ըլլար, բայց կ՚ընդունի զայն ի՛ր պայմաններով, այսինքն՝ թատերական եզրերով, թատրոնի սահմաններուն մէջ։ Ի՞նչ պիտի պատահէր ի հարկէ եթէ թատ­րո­նէն ներս վկայ չըլլար, եթէ քորոսը չըլլար, եթէ զոհա­գործողները չըլլային։ Ի՞նչ պի­տի պատահէր եթէ զոհագործական գործողութեան մէջ հնարաւորութիւնը ընծայ­ուած չըլ­լար զոհող-զոհուողին մինչեւ ծայրը ինքն իր վկան մնալու, դիմանալու որպէս վկայ։ Չ՚ուզեր իսկ խորհիլ այդ մասին։ Իր զոհագործական մտածողութիւնը ամբողջու­թեամբ ատոր վրայ հիմնուած է, այդ «դիմանալու» հնարաւորութեան վրայ։ Եթէ ըն­դու­նէր առանց վկայի թատրոն մը կամ զոհագործական արարք մը, պի­տի նշանակէր «գե­րեզ­մանի մը խորքը» բանտարկուած ըլլալ։ Եւ սակայն հոս ալ, կ՚ըն­դ­ունի թե­լա­դրանքը, բոլոր պատուարները փլած են, կը հրաժարի դիմա­դրու­թենէն, կը սկսի խօսիլ Բլանշոյին նման, ճիշդ ինչպէս Բլանշոյ ինքը պիտի խօսէր նոյն երե­ւոյ­թին մասին աւելի ուշ, իր վէպերուն մէջ (բայց չմոռնանք նաեւ՝ արդէն իսկ խօսած էր Թովմաս մթագնեալ վէպին մէջ, 1940ին տպուած, ու Բատայլ յափշտա­կու­թեամբ, ապշանքով կար­դացած էր Բլան­շոյին այդ վէպը, յետոյ երկրորդը՝ Ամի­նադաբը, որմէ երկար մէջ­բերումներ կան իր գրուածքներուն մէջ այդ շրջանին)։ Ձեռն­թափ է, զէն­քերը վար կը դնէ, կ՚ըսէ «Հնա­րաւոր է…»։ Ահաւասիկ. «… վերջինը առանց քորոսի, կ՚ուզեմ երեւակայել ըլլալիքը, պիտի մեռնէր, ինքն իրեն համար ար­դէն իսկ մեռած ըլլալով, այդ անհուն մայրա­մու­տի պահուն զոր պիտի հանդիսանար ինքը, պիտի զգար որ գերեզմանին կողերը (խորքն իսկ) կը բացուին»։ Պիտի մեռնէր, արդէն իսկ մեռած ըլլալով ինքն իրեն համար, առանց որեւէ «վերասեփա­կա­նա­ցում»ի կամ «վեր­իւրացում»ի հնարաւորութեան, առանց simu­la­crumի եւ պատ­կե­րայ­նու­թեան, առանց որ կարենայ ինքն իր վկան ըլլալ իր մահ­ուան պահուն։ «… Ողջ ողջ կրնամ թաղուած ըլլալ իր՝ վեր­ջի­նի գերեզմանին մէջ»։ Եւ այն ատեն պիտի ըլլար ողջ մեռեալ մը։ Կամ մեռեալ ողջ մը։ Ֆրանսերէն կ՚ըսեն un mort vivant։ Պիտի ըլլար վերադարձող մե­ռեալ։ Ֆրանսերէն «ուր­ուա­կան»ը կ՚ըսուի un revenant, այս­ինքն՝ վերադարձող մը։ Պիտի ըլլար ուրեմն վերապ­րող մը։ Բայց այս անգամ ո՛չ թէ զոհագործական մահ­ուան տրամաբա­նու­թեան իմաստով։ Վերապրող մը, այն մէկը որ կը վերադառնայ մեռեալ։ Կը վերա­դառնայ որպէս մեռեալ վկան։ Բատայլ կ՚երեւակայէ հոս պահ մը։ Միակ անգամն է։ Ուրիշ ո՛չ մէկ տեղ այս նիւթին անդրա­դար­ձած է։ Բայց հո՛ս է որ հպած է մէկ անգամ, միայն մէկ անգամ, անմարդ­կայ­նութեան, կենդանիի, հրէշի եւ տականքի սովորական ու պայ­մա­նադրական կերպար­ներէն անկախ ու անոնցմէ ան­դին։ Եւ հոս ամէն ինչ կը փոխուի անշուշտ։ Վերապ­րողի երեւութաբանութիւն չկայ, կարելի չէ իսկ խորհիլ երեւու­թա­բանութեան մը մասին, եթէ վերապրողը ա՛յն է որ կը վերապրի որպէս մեռեալ վկայ։ Վերապրողը են­թակային հակառակն է, հակերեւսն է։ Առանց ո՛չ մէկ տրամախո­հա­կան վերս­տանձ­նումի հնա­րա­ւորութեան։ Եւ սակայն, տասը տարի ետքը, Բլանշոն փորձած ու առաջարկած է վեր­ապ­րողի վիպական երե­ւութաբանութիւն մը։ Վիպա­կան, այսինքն՝ ո՛չ թէ փիլիսոփայական։ Վերջին մարդը այն մէկն է որ չունի վկայ ու չի կրնար ըլլալ ինքն իր վկան, որովհետեւ իր մէջ վկան է որ ջնջուած է։ Եւ ուրեմն 1957ին, Վերջին մարդը վիպումին մէջ, Բլանշոյ պիտի գրէր. «Նոյնիսկ Աստ­ուած պէտք ունի վկայի մը»[25]։ Պիտի գրէր մեռեալ վկային հետ անկարելի հան­դի­պումը։ Որմէ պէտք է են­թադրել որ սխալ ճամբու վրայ դրած էր Բատայլին, երբ թելա­դրած էր իրեն ընելու այն­պէս՝ ինչպէս թէ…, ինչպէս թէ վերջին մարդը ըլլա՛ր, այսինքն՝ թե­լա­դրած էր վեր­ջին մարդուն հետ նոյնանա՛լ։ Եւ սակայն, ինչպէս կը փաստեն ինք­նիշ­խանութեան նուիր­ուած գիրքին վերջին տողերը, հո՛ն ուր «վերջին մարդ»ը կը վերա­դառնայ, Բատայլ ինքն ալ լաւ հասկցած էր վերջին մար­դուն ո՛վ ըլլալը։

Հաջորդիվ կհրապարակուեն Բատայլից կատարուած թարգմանութիւնները

---

[1] Երեք բաժին ունի այս «Ինքնիշ­խա­նութիւնը», տեսաբանական ներածութենէ մը ետք («Ի՞նչ է ինքնիշխանութիւն կոչածս»). «Ինք­նիշ­խա­նու­թիւ­նը, աւատապետական ընկերութիւնը եւ համայնավա­րու­թիւնը», «Համայնավարութեան ժխտա­կան ինք­նիշ­խանութիւնը եւ մարդոց անհաւասար մարդ­կայ­նու­թիւնը», «Գրական աշխարհը եւ հա­մայ­նա­վա­րու­թիւնը»։

[2] Ֆրանսերէն՝ l’homme de l’art souverain։ Անգլերէն թարգմանութիւնը կ՚ըսէ. the man of sovereign art, հիմնուելով այն իրողութեան վրայ որ Բատայլ կը խօսի նաեւ «ինքնիշխան արուեստ»ի մասին, l’art souverain։ Գիրքին չորրորդ բաժնի նախավերջին գլուխը ունի որպէս վերնագիր՝ «Ներ­կայ ժամանակը եւ ինքնիշխան արուեստը»։ Մնաց որ «l’homme de l’art souverain” ար­տա­յայ­տութեան մէջ կայ անորոշութիւն մը։ Նոյն անորոշութիւնը փոխադրուած է հայերէն մեր թարգ­մանութեան մէջ։ Եւ «Ինքնիշխան արուեստը» վերնագրուած պարբերութեան մէջ, Բատայլ կը բա­ցա­տրէ թէ ինչպէս մօտաւորապէս մինչեւ ԺԷ. դար, արուեստը միայն կրնար ինքնիշխան ըլլալ, որ ար­ուես­տի հրաշալիքն է որ բուն իշխաններուն կու տար իրենց արքայական տեսքը։ Բայց տեղ մը հասաւ ուր «խորունկ են­թա­կա­յութիւն»ը մնաց միայն (Ը, 445), որուն մէկ արտայայտութիւնը եղած էին թա­գաւորները եւ Աստուած, ճիղճ արտայայտութիւն այլեւս։ Եւ այդ առանձնութեան խորքէն արուեստի հարցը «կը դադրէր ար­հա­մարելի ըլլալէ», եւ արուեստի մարդուն առջեւ կը բացուէր այլոց հրամցուելիք յար­գանքէն ձերբազատ արուեստ մը, եւ ո՛չ մէկ արգիլումի չհանդիպող ինքնիշ­խա­նու­թիւն մը։ Այդտեղ վերջապէս արուեստի մարդն է որ ինքնիշխան է, ոչ թէ ինքը՝ արուսետը։ Այդ պատճառով կը կարծեմ որ անգլերէն թարգ­մանութիւնը կորսնցուցած է անհրաժեշտ երկդիմութիւն մը։

[3] Ճշմարտութիւնը ըսել պէտք է. ներկայ բացատրութիւնս կը շեղի Բատայլի գիրքին տրա­մա­բանութենէն։ Բատայլին նկարագրածը ինքնիշխանութեան ընդհանուր անհետացում մըն է աշ­խարհի երեսին, մարդկային ընկերութիւններէն ներս, արեւմտեան աշխարհին մէջ նոյնքան որքան՝ այն ատենուան Սովետական աշխարհէն ներս։ Ինչ որ «աղէտ» կը կոչէ Բատայլ՝ այդ անհե­տա­ցումն իսկ է։ «Վերջին մարդ» կոչուածը հոս այդ անհետացումին ժառանգորդն է։ Կը յիշէ ու կը յուշէ ինք­նիշ­խա­նու­թիւնը որպէս անհետացած, իր անհետացումին ընդմէջէն։

[4] Տե՛ս Michel Surya, La Mort à l’oeuvre, էջ 387։

[5] Ընդգծումը՝ հեղինակային։ «Նիցչէի խելագարութիւնը» լոյս տեսած է Acéphale վերնագրով տպուած 5րդ ու վերջին տետ­րակին մէջ, Յունիս 1939ին։ Այդ տետրակը ամբողջութեամբ Բատայլի ձեռքով խմբագրուած էր։ Le crime d’autorité արտայայտութիւնը կարելի է թարգմանել նաեւ՝ «իրա­ւա­սութիւնը ինքն իրմէ քա­ղե­լու յանցագործութիւնը»։

[6] Այս իրողութիւնը կը բացատրէ նաեւ թէ ինչո՛ւ Բատայլ սկզբնապէս քաղաքական երան­գա­ւորում ունեցող բառ մը կը գործածէ ու կը միջամտէ դարաւոր պատմութիւն ունեցող «ինք­նիշ­խա­նու­թեան» վէճին մէջ։ Իրմէ քսան տարի առաջ Վալտեր Բեանիամինն ալ նոյն տեսակի (բայց տարբեր տուեալներով) միջա­մտու­թիւն մը կը փորձէր գերմանական տռամային նուիրուած իր գրքին մէջ։

[7] Ֆրանսերէն պիտի ըսուէր. elle s’autorise d’elle-même։ Ինքն իրմէ կը քաղէ իր իրաւունքը եւ իր իրաւասութիւնը։ Աւելի ուշ, վաթսունական թուականներուն, Ժակ Լաքան (որ Acéphaleի խմբակ­ցութեան մաս չէր կազ­մեր, բայց մօտիկ էր Բատայլին, հետը յաճախ կը տեսնուէր, ու իրմէ կը լսէր բնականաբար Բա­տայլին խմբական եւ յղացական աշխատանքին արդիւնքները, նոյն Լաքանը որ ի դէպ՝ Բատայլի առա­ջին կնոջ, Սիլվիա Բատայլին հետ ամուսնացած է նոյն տարին՝ 1939ին) հրա­պա­րակ պիտի նետէր հռչա­կաւոր բանաձեւը. «le psychanalyste ne s’autorise que de lui-même», Ֆրէօյ­դեան հոգեվեր­լուծողը գոր­ծե­լու իր իրաւունքը կամ արտօնութիւնը կը քաղէ միայն ինքն իրմէ։ Ո՛չ մէկէն կը սպասէ արտօնագիր մը։ Այդտեղ անշուշտ քաւութեան բաժինը կորսուած էր։ Բայց Ֆրան­սայի մտաւորական աշխարհին մէջ քիչերը միայն գիտէին որ բանաձեւը ուղղակի Բա­տայլէն եւ իր «փորձ­ըն­կալում»էն կու գար։ Պէտք է աւելցնել որ նոյն օրերուն երբ Բատայլ կը պատրաստէր Ներքին փորձընկալումը, 1942ին, Ալեքսանդր Կոժեւը (որուն սեմինարին հետեւած էր Բատայլ տա­րիներով) կը գրէր տարօրինակ պզտիկ գիրք մը, La notion d’autorité [Հեղինակութեան յղացքը] վեր­նագիրով։ Երկար ատեն անտիպ մնացած ձեռա­գիրը լոյս տեսաւ 2004ին Գալիմարի մօտ։

[8] Ֆրանսերէն՝ une communauté n’ayant d’objet que l’expérience։

[9] Կաճառի վերջին նիստէն ճիշդ առաջ, Լեռիս նամակ մը գրած է իր ընկերոջ՝ Բատայլին, ուր իր տարակոյսները կը յայտնէր երեք կէտի շուրջ։ Առաջին կէտը այն է որ Կաճառին նպատակը «ըն­կե­րա­յին կառոյցներ»ու ուսումնասիրութիւնն էր, բայց ընկերաբանութեան կողմէ ընդունուած եւ վաւե­րաց­­ուած մեթոտներէն հեռացած է Բատայլ։ Երկրորդ կէտը տարակոյս մը կ՚արտայայտէ «բարոյական հա­մայ­նութիւն» (communauté morale) մը հիմնելու ծրագիրին շուրջ։ Երրորդը այն է որ «սրբազ­նա­կան»ը միակ տուեալը չէ որ կը յատկանշէ նախնական կամ արդի ընկերութիւնները։ Երկրորդ առար­կութիւնն է հոս կարեւորը։ Լեռիս կը գրէ. «On ne fonde pas un ordre pour qu’il en sorte une religion; c’est, au contraire, au sein des religions que se fondent les ordres» («Միաբանութիւն մը չես կազմեր որպէսզի ատկէ բուսնի կրօնք մը. ընդհակառակը, կրօնքի մը սահմաններէն ներս է որ կը հիմնուին միաբա­նու­թիւն­ները»), տե՛ս Denis Hollier, Le Collège de sociologie, Gallimard, Idée, 1979, էջ 549 (նաեւ Բատայլի գործերու Լիա­կա­տար Ժողովածուն, Բ, 454-455)։

[10] Բատայլի բառերով. «Փորձընկալումի հեղինակաւորութեան յարակարծիքը. հիմնուած է խնդրա­­կանացումին վրայ բայց հեղինակաւորութեան խնդրականացումն է։ Դրական խնդրա­կա­նա­ցում մըն է, մարդուն հեղինակաւորութիւնը սահմանուած ըլլալով որպէս ինքն իր խնդրականացումը» (Ե, 19)։

[11] Տե՛ս Hannah Arendt, «What is authority?», լոյս տեսած Between Past and Future հատորին մէջ (առաջին հրատարակութիւն՝ 1961, The Viking Press, կը կարդամ զայն 2006 հրատա­րա­կու­թեամբ)։ Վալտեր Բենիամինի եւ Կարլ Շմիտի յարաբերութեան մասին, տե՛ս Giorgio Agamben, Stato di Eccezione. Homo sacer II, 1, Torino: Bollati Boringhieri, 2003։

* Անշուշտ կ՚ուզեմ ըսել՝ ոգեկան մարզերուն մէջ, ինչպէս կ՚ըսեն,  այսինքն՝ գիտութեան, Եկե­ղեցւոյ, Սուրբ Գրութիւններու հեղինակութիւնը։ [Այս եւ աստղով մէջբերուած յաջորդ ծանօթութիւնը Ժորժ Բատայլին կը պատկանին։]

** Մորիս Բլանշոյ։ Աւելի անդին երկու անգամ կը յղուիմ նոյն այդ խօսակցութեան։ [Էջատակի այս ծանօթութիւնը կը պատկանի Բատայլին]։

[12] Հոս Բատայլ «Գալիլէական շրջադարձ» կը կոչէ ինչ որ ուրիշներ պիտի կոչէին «Կո­պեռ­նի­կեան յեղափոխութիւն»։ Փորձընկալումը կախեալ չէ Եկեղեցիի մը, կրօնքի մը, կամ աւանդութեան մը ընձեռած իրաւասութենէն։ Այլ ընդհակառակը՝ Եկեղեցի, կրօնք ու աւանդութիւն իրենց իմաստն ու իրաւասութիւնը կը ստանան փորձընկալումէն, երեւութաբանութեան մը ճամբով։ Պատմութիւնն ու երե­ւութաբանութիւնը հոս կը փոխանակեն ու կը փոխարինեն իրենց արժէքները։ Նոյն տեսակի յե­ղա­փոխութիւն մը կը կատարուի Մորիս Բլանշոյի գործին մէջ։ Այսինքն՝ քրիստոնէութեան լման աւան­դութիւնը կարդալու եւ վերամեկնաբանելու հնարաւորութիւնը, ձեռք ձգուած շնորհիւ վերա­պ­րո­ղի եւ պատկերի երեւութաբանութեան մը յարատեւ գործադրումին։

[13] Ահաւասիկ այս յատկանշական տողերուն ֆրանսերէն բնագիրը. «La conscience de la mort… ne se formerait pas si l’on n’approchait la mort, mais elle cesse d’être aussitôt que la mort a fait son oeuvre. Et c’est pourquoi cette agonie, comme figée, de tout ce qui est, qu’est l’existence hu­maine au sein des cieux — suppose la multitude spectatrice de ceux qui survivent un peu … Il faut au sa­cri­fice non seulement des victimes, mais des sacrifiants; le rire ne demande pas seule­ment les personnages risibles que nous sommes, il veut la foule inconséquente des rieurs…»։ Ճիշդ է որ այս տողերը կը պատկանին 1943ին լոյս տեսած Ներքին փորձընկալումը գիրքին։ Բայց կու գան գիրքին երրորդ բաժնին մէջ, հոն ուր Բատայլ կը հրամցնէ աւելի հին գրութիւններ, անոնցմէ՝ որոնք նախերգանքը կը կազ­մէին ներքին փորձընկալումին եւ ուրեմն վերացումի որոնումին։ «Լաբիւրինթոսը» (որուն էջերէն ներս կ՚երեւին ներկայ տողերը) լոյս տեսած էր 1936ին, Recherches philosophiques հանդէսին մէջ։ Առաջին տարբերակը հրամցուած է Լիակատար Ժողովածուի Ա. հատորին մէջ, էջ 433-441։ Գիրքին համար աւելցուած էջերուն մէջ (որոնք մէջ ընդ մէջ կենսագրական բացատրութիւններ կու տան այդ հին գրութիւններու խմբագրման պայմաններուն մասին), Բատայլ կը յիշէ 1934ի իր ճգ­նա­ժամային պահերը, իր անցուցած «փոթորիկը»։ «Չեմ գիտեր՝ արդեօք այդ ճգնաժամը քայլերուս վերջ­նա­կան ուղղութի՞ւն մը տալու ծառայեցին, բայց ատկէ ետքը անոնք ունէին առաջնակարգ նպա­տակ մը։ Պայծառ գիտակցութեամբ մը, նուիրուեցայ անհասանելի աւարի մը ձեռքբերումին, ՚գրաալ՚ի մը, հա­յելիի մը որուն մէջ ցոլանային ունեցած գլխապտոյտներս, մինչեւ լոյսին ծայրամասերը (Ե, 97)։ Որմէ ճիշդ ետքը կ՚ըսէ որ իր որոնումը ունեցաւ կրկնակ առարկայ մը. «սրբազնականը, յետոյ վերա­ցումը»։

[14] Տե՛ս David Rousset (1912-1997), Les Jours de notre mort, վերատպուած 1993ին, Hachette Littératures, Մորիս Նադոյի (Maurice Nadeau) գրուած յառաջաբանով մը։ Վէպը գիտցած չափովս՝ ուրիշ լեզուներու չէ թարգմանուած։ Անգլերէն լեզուով լոյս տեսած է միայն հինգ էջնոց հատուածի մը թարգ­մանութիւնը, ամերիկեան Politics պարբերաթերթին մէջ, Յուլիս 1947ին։

[15] L’Univers concentrationnaire, սկզբնապէս լոյս տեսած 1946ին, վերատպուած է նոյնպէս Hachette Littératures մատենաշարին մէջ 2003ին։ Կայ անգլերէն թարգմանութիւն մը, The Other King­dom վերնագրով, 1947ին լոյս տեսած։

[16] Լոյս տեսած է Critique ամսաթերթին մէջ, Հոկտ. 1947։ Տե՛ս Լիակատար Ժողովածուին ԺԱ. հատորը, էջ 262-267։

[17] Տե՛ս Jean-Luc Nancy, Une pensée finie, Galilée, 1990, էջ 65-106։

[18] Une pensée finie, էջ 93։

[19] Une pensée finie, էջ 94։

[20] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, New York: Schocken, էջ 451. Այս գիրքէն միւս բոլոր մէջբերումները կը վերաբերին 451-453 էջերուն։

[21] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, էջ 452.

[22] The Origins of Totalitarianism, էջ 451։ Տե՛ս David Rousset, Les Jours de notre mort, Hachette Littératures, Paris, 1993, էջ 584.

[23] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, էջ 451։

[24] Ահաւասիկ ֆրանսերէն նախադասութիւնը. «… se faisant conscience d’autrui, et comme l’était le choeur antique, le témoin, le vulgarisateur du drame, il se perd dans la communication humaine, en tant que sujet se jette hors de lui, s’abîme dans une foule indéfinie d’existence possibles.» «Se jette hors de lui»ն երկդիմի է։ Կը հասկնամ որպէս «se jette hors de soi», այսինքն ինքն իրմէ դուրս որպէս մարդ, եւ անկէ դուրս որպէս ենթակայ։

[25] Տե՛ս Մորիս Բլանշոյ, Վիպումներ հատորին մէջ (Ինքնագիր, Երեւան, 2013), էջ 140։ Վեր­ապ­րողի եւ մեռեալ վկայի այս խնդրականութիւնը զարգացուցած եմ այդ հատորին համար գրած վեր­ջաբանիս մէջ։ Ներկայ հատորին ուսումնասիրութիւնները եւ այդ վերջաբանը նոյն միաւորին մաս կը կազմեն։