Սփիւռքահայ–հայաստանցի ինքնութեանց ծալքեր[1]

Նախամուտ

Փորձագրական-ուսումնասիրական խառն նկարագիր մը ունի հետեւող գրութիւնը, որ ինքզինք իբրեւ պատասխանատու առաջարկութիւն մը կը հասկնայ:

Մուտք

Շատ հասարակ պիտի ըլլար խօսիլ երկու ուղղակի հակաբեւեռ ինքնութիւններու մասին՝ հայաստանցի եւ սփիւռքահայ.- Այսպէս՝ լաւ եւ գէշ, ճիշդ եւ սխալ, ապահով եւ անապահով, բնական եւ անբնական, իրաւ եւ սուտ, լոյս եւ ստուեր եւ այլն: Այս հակադրութիւնները շատ սուր են, խօսիլ կարենալու համար հայաստանցի-սփիւռքահայ ինքնութեանց տարբերութիւններուն մասին: Շատ սուր ըլլալով հանդերձ այնքան ալ յստակ չէ բաժանարար գիծը այս հակադրութեանց միջեւ: Սուր տարբերութիւնները յստակութիւնը կը բթացնեն: Եթէ, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետութիւնը (այսուհետեւ՝ ՀՀ) կամ հայաստանցին յիշեալ որակումներէն դրականներուն կրիչները նկատէինք (իբրեւ լաւ, ճիշդ, ապահով, բնական, իրաւ, լոյս եւ այլն)՝ երբեք վստահ պիտի չըլլայի որ Սփիւռքը եւ սփիւռքահայը ի բնէ կամ ի ծնէ գէշին, սխալին, անապահովին, անբնականին, սուտին ու ստուերին կողմը կ’անցնէին: Սեւ-ճերմակի յստակ տարբերութիւն գոյութիւն չունի այս պարագային, որովհետեւ ի յառաջագունէ սահմանեալ ու դատապարտեալ պիտի ըլլան մէկ կողմին ներկայացուցիչները, անել վիճակի մը մէջ:

Յստակ են կարգ մը երեւոյթներ մեր աչքին առջեւ, որոնցմէ կ’ընենք մեր հետեւութիւնները.- Օրինակ՝ ինքնութեան կորուստը Սփիւռքի մէջ ու հայաթափումը ՀՀ: Բացայայտ են այս այսպէս կոչուած ծայրայեղ ու վտանգաւոր օրինակները, որոնց մասին գրեթէ ամէն հայ ամէն տեղ կը խօսի: Այս երկու, շատ ընդհանուր դրուած, իբրեւ մեր օրերուն վերաբերող եւ ընդհանրացուած օրինակները առանց մանրամասնութիւններ շօշափելու կ’ուզեն պարզապէս մատնանշել, որ Հայաստան կամ Սփիւռք, ներս թէ դուրս, ստուեր ալ կայ, լոյս ալ կայ, ապահովութիւն ալ կայ, անապահովութիւն ալ կայ, սխալ ալ կայ, ճիշդ ալ կայ: Ուրեմն՝ ո՞չ մէկ տարբերութիւն: Անշուշտ կան տարբերութիւններ, սակայն առաջին տարբերութիւնը վերոյիշեալ հակադրութիւններով եկած տարբերութիւնը չէ, այլ տարբերութեան տարբերութիւնն է: Մէկը միւսէն տարբեր ըլլալու տարբերութիւնը: Ոչ որակական, այլ զուտ տարբերութիւն դնող տարբերութիւնը նախ եւ առաջ: Այդ տարբերը իր սկզբնական վիճակին մէջ շատ չէզոք պէտք է ըլլայ, որպէսզի կարելի ըլլայ սկիզբէն կամ նորէն խօսիլ եւ ոչ թէ մեր արդէն գիտցածը կրկնել: Գանք սկզբնական զէրօ վիճակի մը, ուր սկիզբ կ’առնէ տարբերութիւնը: Զէրոյին վայրը կրնայ համալսարանը ըլլալ:

Զէրօ կէտին հասնելու համար խօսիլ հայկական ինքնութեան մասին առաջին հերթին խօսողը հեռու կը պահէ «իբրեւ այսինչ» կամ «իբրեւ այնինչ» հանդէս գալու հարցէն: Կողմի մը, կուսակցութեան մը, պետութեան մը պաշտօնական կամ անպաշտօն, բացայայտ կամ անուղղակի ներկայացուցիչը ըլլալ կը նշանակէ խօսքին տալ պաշտօնականութեան երանգ մը, երանգ մը ի վերջոյ: Պաշտօնականը առանց շփոթելու պատշաճութեան հետ, կ’արժէ ըսել, որ ձանձրացուցիչ է լսել վերին մակարդակի սուր անկիւնները, առկայ տարբերութիւնները հարթող ու լաւատես, «բարի, գեղեցիկ, առաքինի» խօսք, մտածում ու առաջարկ, որոնք իրականութեան մօտենալու թէեւ իրենց յարգելի ձեւերն ունին, սակայն վստահ չեմ թէ այդ ձեւերը արդիւնաբեր են:

Պաշտօնական ենք, պաշտօնականութիւններ կը կրենք մեր վրայ, նոյնիսկ եթէ որեւէ յստակ պատկանելիութիւն չունինք: Կ’ընդունիմ որ այսպէս կամ այնպէս պաշտօնականութեան եւ ներկայացուցչութեան գոյն մը կայ, զոր սակայն նուազագոյնի իջեցնելը անհրաժեշտութիւն է: Զէրոյին վերադառնալու համար հարկ է իբրեւ զէրոներ խօսիլ. ոչ թէ պաշտօնները իրենք խօսին, այլ միտքը խօսի պաշտօնէն առաջ: Զէրօն է որ կրնայ սկսիլ, միւս բոլոր թիւերը շարունակութիւններ են:

Տարբերութեան սկիզբը ծնունդով կու գայ: Դուրսը ծնիլդ քեզ արդէն ծննդավայրով տարբեր կը դարձնէ այն միւսէն, որ սահմանէն ներս ծնած է ու անկախ պետութեան քաղաքացին դարձած է ներսը, ասկէ ճիշդ քսան տարի առաջ: (Կը խօսինք հանրապետութեան մասին, հոս, ոչ թէ հայրենիքի, եւ այս գիտաժողովը արդարօրէն ոչ «Հայաստան-Սփիւռք գործակցութիւն», ոչ ալ «Հայրենիք-Սփիւռք գործակցութիւն», այլ «ՀՀ-Սփիւռք գործակցութիւն» կը կոչուի, որով կը շեշտուի գիտական ձգտումը գիտաժողովին): Դուրսը ուրեմն պէտք է ըլլայ որեւէ տեղ մը, որ ներսը չէ: Դուրսերուն ալ տեսակները կան անշուշտ: Դուրսը սահմանուած է սկիզբէ՞ն իսկ վտանգի վայր մը ըլլալու: Տունէդ դուրս դրուիլը, վայրագօրէն ու անարդարութեան մը իբրեւ արդիւնք (Եղեռնը) քեզ նետած է վիճակի մը մէջ, ուր ստիպուած ես ինքզինքդ հաւաքելու, կազմակերպուելու կամ ալ մեռնելու, եթէ ինքզինքդ չկազմակերպես: Դուրսը քեզ նետած է կազմակերպուելու հրամայականին: Բոլորիս ալ յստակ է որ այդ կազմակերպութեան աշխատանքին ձեռք կը զարնեն հայութեան կուսակցական, եկեղեցական եւ մտաւորական խաւերը: Յաջողութեան եւ ձախողութեան մասին խօսելէ առաջ՝ կազմակերպչական աշխատանքին կարելիութեան հարցն է էականը: Սփիւռքը ինքնակազմակերպիչ ուժ մըն է: Եթէ այդպէս չըլլար, գոյութիւն չէր ունենար ընդհանրապէս: Այս ուժն է որ որակ, դրութիւն, քանակ, մարդուժ, պատրաստութեան ձեւ պիտի փոխէ, ըստ ժամանակի ու յարմարութեանց տուեալներուն:

Տարբերութեան մասին ստորեւ կու տամ բուսաբանական այլաբանիչ կամ թերեւս լուսաբանիչ օրինակ մը: Ծնունդով եկած տարբերութիւնը քեզ կը դարձնէ գետնախնձոր կամ խնձոր: Այս երկու ուտեստեղէնները «խնձոր» արմատը կրելով հանդերձ խնձորներու տարբեր տեսակներ չեն: Մէկը պտղատեսակ է, միւսը՝ «բերք երկրի ընդ հողով՝ խորտաբորտ»:[2] Հողին հետ աշխարհագրականօրէն շատ մօտ կապ մը ունի գետնախնձորը, սնանելով անոր մէջ իսկ, իսկ խնձորը ունի հեռաւոր կապ մը հողին հետ, իր ծառին ճիւղերուն միջոցաւ առնելով հարկ եղած սնունդը: Հեռուէն կամ մօտէն՝ սնունդը սնունդ է, իր բոլոր տարբերակիչ բարդութիւններով հանդերձ: Առանց հողի ծնունդ եւ սնունդ չկայ: Հողը կրնայ սակայն մօտդ ըլլալ (գետնախնձոր) կամ ալ հեռուդ ըլլալ (խնձոր): Հողը կրնայ խնամուած ու բարեբեր ըլլալ, կրնայ խոպան ու անխնամ ըլլալ: Հողը ինք սակայն սեփականութիւն չի կրնար ըլլալ. ոչ գետնախնձորին, ոչ ալ խնձորին կը պատկանի անիկա, այլ միայն զանոնք ունեցողն է: Հողին տէրը հողը մշակողը, անոր հոգ տանողն է միայն, ուր ալ գտնուի ան: Կամ անձամբ կամ ալ վարձկանի մը միջոցաւ:

Խնձորի կամ գետնախնձորի հաւասարազօր տարբերութիւնն է այստեղ շեշտուածը: Երկուքն ալ կը կրուին հողին կողմէ ու կ’արտա- դրուին անկէ:

Այս ներածական, սեւ–ճերմակի սուր հակադրութիւնն ու խնձոր–գետնախնձորի հակադրամիասնութիւնը երկու պատկերներ են, որոնք կը փորձեն ինքնութեանց կացութիւնները մասամբ մը գոնէ ճշդորոշել:

Կարդալով այս զեկոյցին խորագիրը կարելի է ենթադրել, որ ճամբայ մը կայ, որ մեզ ինքնութեանց տարբերութիւններէն դէպի հասարակաց ինքնութիւն կ’առաջնորդէ: Ու ըստ այս ենթադրութեան, եթէ հետեւինք այն ճամբուն, պիտի հասնինք սպասուած վայրը: Մեր մեկնակէտը եթէ ուրեմն «ինքնութեան տարբերութիւններն» են, մեր յանգակէտը կ’ըլլայ՝ «հասարակաց ինքնութիւնը»: Շատ դիւրին պիտի ըլլար այս կարծեցեալ լուծումը, եթէ ճամբու եւ ուղղութեանց յստակութիւնը վերջնական ըլլար:

Որո՞նք են մեր ճամբան, ուղղութիւնը կամ մեքենաները, որոնք ինքնութիւն «կը կերտեն», ինչպէս սովոր ենք ըսել, կամ որոնք կ’առաջնորդեն հասարակաց ինքնութեան:

Պարտադրուող ինքնութիւն

Այն մէկը՝ որ դոկմաներու համաձայն կը գոյանայ: Տիպարային հայկականութեան հարցն է այս: Երբ կ’ըսուի մեզի կամ կ’ըսենք մենք՝ «Ասա՛նկ կ’ըլլայ հայ մը»: Սկզբնական տիպարի մը կազմութիւնը, վերադարձը, նոր հորիզոններու վրայ հինին վերակենդանացումը: Վերամարմնաւորումը: «Ճիշդ» տիպարին գիւտը տեղի կ’ունենայ հոս: Կը կարծենք: Երբեմն կը լսենք նոր օրերու Վարդաններու կամ Վասակներու ակնարկութիւններ, կարծէք վերակենդանացած ըլլային հերոսներն ու դաւաճանները նոր օրերու մեր հերոսներուն ու դաւաճաններուն մէջ: Այս վիճակը, պարտադիրը, ստեղծումը կը խափանէ ու միմիայն կրաւորական հետեւումի, աշակերտումի ճամբայ մըն է որ ցոյց կու տայ:  

Դուրսէն պարտադրուած՝ քարոզչութեամբ եւ արտաքին ցուցադրականութեամբ կազմուելիք ինքնութիւն մը շատ խախուտ եւ անապագայ, անհիմն է, պիտի ըլլայ: Ինքնութեան կազմութեան դպրոցներ կա՞ն: Բաղձանքնե՞ր ու հրահանգնե՞ր ինքնութիւն կը կազմեն, կը պարտադրեն: «Հայ ըլլալու համար այսպէ՛ս պէտք է ըլլաք, այսպէ՛ս պէտք է ընէք» կ’ըսուի մանուկներուն եւ պատանիներուն, «հայեցի» դաստիարակութեան իրագործման ի խնդիր: Երբ սակայն մանուկը կամ պատանին քիչ մը հասուննալով օրին մէկը կը յայտնաբերեն որ «վերէն եկած» ըսուածները միայն մակերեսային են, որ պարտադրողները այդ պարտադրանքները լուրջի չեն առներ՝ կամ իրենք ալ խաղին կանոնները լուրջի պիտի չառնեն, կամ ալ նկատի չառնելով իրենց վերակացուները՝ պիտի դառնան անոնց հակառակորդները, լուրջ միջոցներու դիմելով: Անլրջութիւնը կրնայ լրջութիւն արտադրել:

Պարտադրուող ինքնութեան հետեւանքը ուրեմն կրնայ ժխտական ու դրական ըլլալ: Կրնայ պատահիլ որ, օրինակ, մերօրեայ Վարդան մը շուրջը Աւարայրի բանակ մը կազմէ ու պայքարի: Անհրաժեշտութիւնը կը կայանայ անոր մէջ, որ թելադրողները իրենք իրենց կարգին իրենց կողմէ մատնանշուած բուն աղբիւրներէն թելադրուած ըլլան: Այնպէս որ իրենք տիպարային սկզբնաղբիւրներուն մօտ կանգնած ըլլան, բանիւ եւ գործով: Գիտենք որ ասիկա իտէալական կացութիւն մըն է: Ըստ այս տրամաբանութեան՝ որքան հեռանանք տիպարներէն, այնքան կը հեռանանք մեր ինքնութենէն: Նոյնն է պարագան գրեթէ ամէն կազմակերպութեան, օրինակ՝ քրիստոնեայ եկեղեցիին:

Պարտադրուողը բացարձակ ինքնութիւն մըն է: Տիպարները վերին ու կատարեալ կը յայտնուին ու կ’ընծայուին մեր գիտակցութեան: Կը գրուի ու կը խօսուի՝ «մեր մեծերը», «մեր հանճարները»: Բռնատիրական վարչակարգ ունեցող երկիրներու մէջ մահացած կամ կենդանի իշխողներու պատկերներն ու արձանները հանրային վայրերու մէջ ու գրեթէ ամենուր կը գտնուին՝ հերոսական ու ամբողջական, որովհետեւ տիպարները պէտք է ցուցադրուին ու անոնք անհպելի են:

Տիպարները ինքնին անշուշտ օգտակար կ’ըլլան ինքնութեան կազմութեան համար, եթէ չպարտադրուին, այլ առաջարկուին: Տիպարէ մը օրինակ առնելը զայն ընդօրինակել չէ անպայման: Անոր մէկ տիպարային արարքէն ներշնչուիլ, զայն արծարծել մեր օրուան մէջ՝ զայն ըլլալ չէ ամբողջապէս: Այս հաւասարումը շատ ծանր լուծ մըն է՝ անբերելի: Այս լուծին տակ պարտադրանք շարադրելը նկարագիրն է գաղափարապաշտ արմատական շարժումներու՝ կրօնական, քաղաքական կամ ընկերային-մշակութային դիմագիծ ունեցող:

Հայ ըլլալու ձեւերը կու գան հայկական փորձառութիւններէն: Պատմութեան տիպարները մեզ այս կամ այն ճակատագրական կացութենէն իբրեւ հայ ժողովուրդ փրկած են ու ատով ըսել ուզեր են, թէ ի՞նչ է հայ ըլլալը: Փորձառութիւնները սակայն ապրուող իրավիճակներ են եւ ոչ թէ խօսքային մակարդակի վրայ՝ հռետորաբար կատարուած հաստատումներ: Խօսքը իրականութեան միջավայր մը կը բանայ, բանաւորապէս կը կրկնէ իրականութիւնը, սակայն իրականութիւնը ինք չէ: Գիրէն իր անցումները կան, իրական ու գիրական տարբերութիւնները, սակայն մեր՝ անոնց հանդէպ ունենալիք կեցուածքին բացակայութեան, – որու պատճառով ալ իբրեւ հաւաքական կամ խմբական գոյութիւն ուղղուած չենք ըլլար անոնց ու անոնց տարբերութեանց, – չենք կրնար շարժել անոնց միջեւ գտնուող կամուրջը, որպէսզի անոնք կարենան կամուրջին գոյութիւնը զգալ…: Վերադառնալով փորձառութիւններուն, որո՞նք են այդ հայկական ու հայութեան փորձառութիւնները: Այդ փորձառութիւնները սառա՞ծ են: Անոնք ինչպէ՞ս կը հասնին սառեցման իրավիճակին. կրկնուելով, դատարկուելով, կրկին ու կրկին դատարկուելով: Կամ ի վերո՞ւստ կ’որոշուի փորձառութեան մը ինչ ըլլալը, օրինակ հայ ըլլալուն ի՞նչ ու ինչպէ՞ս ըլլալը: Որովհետեւ տիպարները անցեալէն կը բերուին, հարկ մըն է անոնց վերակառուցումը, այժմէականացումը: Շատ նուրբ մարտահրաւէր մըն է այս մէկը, որ կարիքը ունի գիտական, ուսումնասիրական մօտեցման: Համալսարան մը վայրն է այս մօտեցման: Ան իր կարողութեանց սահմանները ի գործ կը դնէ: Հսկայ դաշտ մը կը կազմեն հայկական կրօնական ու ազգային տօներու առիթները: Լիբանանահայ գաղութը քանի մը առիթներով Վարդան-Վասակ վէճը Վարդանանց տօնակատարութեան առթիւ կազմակերպած է, հրապարակային քննարկման մակարդակի մը վրայ, տասնամեակներ առաջ: Ատենին ալ, այսօր ալ թերեւս «անիմաստ» թուող այս վէճը կարողութիւնը ունի տիպարային ինքնութիւններուն բացայայտումները կազմակերպելու:

Հայկական տիպարներու փնտռտուքը, գիւտը կարեւոր են միաժամանակ սփիւռքահայուն ու հայաստանցիին համար: Մեռած ու ապրող տիպարներ: Մեր պարագային, նորութիւն մը չէ, բայց դարձեալ ըսեմ՝ մեռածները շատ աւելի կենդանի են քան թէ ողջերը իրենք: Եւ մեռած տիպարներուն փնտռտուքը բնականաբար շատ աւելի դիւրին է քան ողջերունը:

Նուիրում ու նուիրեալներ: Կամք ու Կամաւորներ: Զոհողութիւն եւ զոհուածներ: Եթէ բառերը աւելի մօտէն դիտենք եւ զանոնք մեր առօրեային մօտեցնենք, թերեւս քիչ մը յստականայ որ նուիրումին եւ նուիրեալներուն, կամքին եւ կամաւորներուն, զոհողութեան եւ զոհուածներուն միջեւ խրամատը բաւական լայննալ սկսած է, այնքան որ նուիրեալ, կամաւոր ու զոհուած բառերուն մէջ անուանականը շատ աւելի մեծ ներկայութիւն է, իբրեւ մնայուն մակդիր, կարծես ըլլար պաշտօն ու կոչում, ասպարէզ: Ասիկա պարագան է երբեմն «ազգային» գործիչներուն, Սփիւռքի տարածքին, որոնք մասնագէտի նրբութիւններ կը դրսեւորեն երբեմն, սակայն իւրաքանչիւրը իր ձեւն ու արուեստը ունի, պաշտօնը իւրովի կը սահմանէ կամ կ’անսահմանէ:  Դէպի էութիւն եւ կեդրոն վերադարձ, այսինքն մակդիրները կրողներէն, անձերէն ու ներկայացուցիչներէն հեռանալով, առանց միջնորդի ու միջնորդութեան կազմակերպել անմիջական հաղորդութիւնը զուտ էութեան՝ այսինքն նուիրումին, կամքին, զոհողութեան եւ ոչ թէ նուիրեալներուն, կամաւորներուն ու զոհուածներուն հետ: Անոնց ուսումնասիրութիւնն ու վերստուգումը տեսաբանական մօտեցում կը պահանջեն: Դարձեալ մեկնում դէպի զէրօ: Իտէալապաշտ կեցուածք է այս, թերեւս, մեր գերգործնապաշտ այս դարուն, սակայն գոյատեւելու համար ուրիշ միջոց չկայ, եթէ կ’ուզենք իսկապէս խեղկատակութիւններէ հեռու մնալ: Անշուշտ որ այս շարքերուն մէջ նուիրեալ, կամաւոր ու զոհուող բացառութիւններ վերապրած են: Եթէ անոնք չըլլային, արդէն վստահութեան ամբողջական կործանումը պիտի ունենայինք: Ուրեմն այդ վերապրածներուն փնտռտուքը կրնայ հայկական ինքնութեան համար օգտակար ըլլալ: Եւ այս փնտռտուքը կրնայ սկսիլ ոեւէ հայ անհատ կամ կազմակերպութիւն, ամէն տեղ, եթէ կ’ուզէ վերապրիլ:

ՀՀ կամ Սփիւռք կայ անշուշտ նախնական մակարդակի մը ինքնութիւնը: Հայկական առօրեայ ու մակերեսային յատկանիշներ՝ արաղն ու խորովածը, Արարատի պատկերը, տուտուկը, խաղն ու պարը, տոլմա–սարման՝ Հայաստան եւ Սփիւռք՝ կը կազմեն նախնական այս մակարդակը ինքնութեան: Կը յիշեցնեն մեր հայ ըլլալը: Այս մակարդակը անշուշտ հայ ըլլալու բացարձակ նախապայման մը չէ, բայց այնքան ընդհանրացած է, որ երբեմն հարկ է մտածել անոր հիմնարար ու սկզբունքային յատկանիշ ըլլալուն մասին:

Հին սփիւռքածին սփիւռքահայուն ինքնութեան տարրերը

Հին սփիւռքածին սփիւռքահայուն (այսինքն Եղեռնի Սփիւռքին հայուն) համար գոյութիւն ունի հայրենիքներուն տարբերութիւնը, գիտակցուած կամ ոչ: Ինքնախաբէութիւն ու պատմական սխալ պիտի ըլլայ ՀՀ ժամանած սփիւռքածին հայերուն ըսել. «Դուք այսքան երազեցիք Հայաստանը, հիմա եկած էք ՀՀ, ահա առէ՛ք, ճաշակեցէ՛ք, աս է Հայաստանը, աս է ձեր հայրենիքը»: ՀՀ սակայն միակ Հայաստանը չէ: Նոյնն է պարագան, երբ ռուսածին հրեաներու կ’ըսուի թէ Իսրայէլը իրենց հայրենիքն է կամ գերմանածին թուրքերուն՝ Թուրքիան: Հայրենիքներու տարբերութիւնը պէտք է հասկցուի, խաղաղ պայմաններու մէջ յստակացուի՝ յարգուի, որպէսզի բոլոր կողմերն ալ օգտուին լուսաբանութենէն:

Հետեւեալ հաստատումները անձնական անկիւնէ դիտուած են, թէեւ՝ հաւաքաբար ալ տեղ մը գուցէ մտածուած բայց չբարձրաձայնուած.- Հին սփիւռքածին հայերս միշտ Հայաստանէն կու գանք, ատոր համար չենք կրնար հոն երթալ: Հայաստանէն միշտ գալու վիճակի մը մէջ ենք: Երբեք սակայն՝ անկէ մեկնած: Այնպիսի վիճակ մը, որ երբ ՀՀ կը մեկնիս՝ կ’ապրիս բախումը հայրենիքիդ եւ ՀՀ: Այն, որ միշտ հետդ ու մէջդ պտտցուցեր ես եւ այն մէկը, որ իբրեւ ՀՀ դիմացդ կը գտնուի: Այս մէջդ պտտցուցած Հայաստանդ յաճախ շուտով «երազային», «իտէալական» կամ «ոչ րէալ» որակումներու կ’արժանանայ դժբախտաբար: Անոր ծալքերը շատ աւելի բարդ են: Հայաստանէն ելած չըլլալ, առանց ՀՀ գտնուած ըլլալու: Հայաստան երթալ եւ Հայաստանէն գալ միաժամանակ: Հոն չենք բայց հոն ենք: Հոն կ’երթանք, բայց հոնկէ դուրս կը կենանք: Հոն կ’ըլլանք, բայց անոր չենք պատկանիր: Դուրսն ենք ու անոր կը պատկանինք: Սփիւռքահայերս ներսը դուրս փոխադրողներ ենք կամ ալ դուրսը ներսի վերածողներ կամ դուրսին մէջ ներս ստեղծողներ:

Դուրսիններս ինչպէ՞ս կը ներկայացնենք ու կը զգանք մեր ինքնութիւնը.- Սխա՞լ, կիս-կատա՞ր, շուարա՞ծ, դէպի ՀՀ՞ դարձած: Անո՞ր մէջ կը տեսնենք մեր ինքնութեան ամբողջացումը: Սփիւռքահայուն ամբողջանալի նկարագիրը ՀՀ կողմէ հետապնդուող բացայայտ կամ աննշմարելի քաղաքական (ոչ միայն) նպատակներէն մէկն է նաեւ, որ կ’ըսէ Սփիւռքին ու սփիւռքահայուն. «Դուք կէս էք առանց Հայաստանին: Ամբողջական կ’ըլլաք միայն Հայաստանով, եւ Հայաստան կոչուածն ալ ա՛յս է»: Ասիկա կարելի է նոր ու նորագոյն Սփիւռքին ըսել, այն մէկուն, որ Հայաստանի անկախացումէն ասդին կազմուիլ սկսած է ու դեռ կ’ուռճանայ: Նորագոյն սփիւռքահայերը արտագաղթած են ներկայ Հայաստանէն կամ լքած են զայն ու անոնք կէս են, առանց իրենց ծննդավայր ու հայրենիք Հայաստանին: Իսկ արեւմտահայերու եւ կիլիկեցիներու հայրերն ու մայրերը դուրս դրուած են Հայաստանէ մը: Սփիւռքահայերու ինքնութեան ամբողջական հասկացողութիւնը այդ Հայաստանի կորուստի ըմբռնումին եւ այդ կորուստի ըմբռնումը ՀՀ կապելու աշխատանքին մէջ է: Այս կապն է որ Հայաստան-Սփիւռք իրարու կրնայ մօտեցնել:

Աշոտ Ոսկանեան «Ինքնութիւն»[3] հատորի նախաբանին մէջ կը մատնանշէ «հայոց արդի հոգեւոր իրադրութեան հիմնարար հատուածականութիւնը (…) պատմական, լեզուական, մշակութային, հոգեւոր պատառիկների այդ քաոսը պէտք է վերափոխուի ստեղծագործական մի միջավայրի, որում հիմնաւոր է ազգային ինքնութեան վերակերտումը հատուածեալի անընդհատ համադրման, իմաստաւորման եւ հասկացման միջոցով»:[4]

Նոյն նախաբանին վերջաւորութեան կը կարդանք. «(…) պարզ պէտք է լինի, որ այս պրակն իր նպատակային հատուածականութեամբ կարող է հանդէս գալ որպէս ելակէտ, բայց ոչ շարունակութիւն եւ նպատակ, քանի որ հատուածեալը կարգաւորում է հայցում»:[5]

Անշուշտ այս երկրորդ մէջբերումին մէջ «հատուածականութիւնը» կը վերաբերի մասամբ նաեւ հրատարակուած հատորին («պրակ») նկարագրին ու անոր կը տրուի միայն ելակէտային հանգամանք, որուն իբրեւ վերջնական հանգրուան՝ յանգակէտ կարելի է հասկնալ «կարգաւորումը», որ պիտի գայ: Այդ է թելադրուածը:

Հատուածականութեան դիմաց իբրեւ հակա- դրոյթ կը կանգնի այստեղ կարգաւորն ու թերեւս ալ ամբողջականը: Հատուածեալն ու հատումը, սակայն, ինքնին կարգավիճակ մըն են եւ ունին իրենց բանեցման օրէնքները: Զանոնք իբրեւ ամբողջական մեկնում բայց ոչ իբրեւ վերադարձի կարելիութիւն (ամբողջանալի) նկատի առնելը կարեւոր է: Մեկնակէտին կանգնողը ճամբայ չ’ելլեր ամբողջանալու, այլ պարզապէս ըլլալու նպատակով: Անշուշտ մեկնողն ալ դուրսէն կամ ներսէն ստանալով ու կազմաւորուելով ինքնանորոգութեան հոլովոյթ մը ունի, պէտք է ունենայ: Հատուածականութիւնը իբրեւ ամբողջական նկատի առնելու է, ոչ՝ ամբողջացած: Կ’ակնարկեմ վերի կիս-կատարութեան երեւոյթին: Թէ վերադարձ մը կայ, որ հատուածականութիւնը ամբողջապէ՛ս ինքնալքումի մը կ’առաջնորդէ՝ մեծագոյն հարցն է, որ կը կանգնի Հայաստանին ու Սփիւռքին միջեւ: Շատ պարզ պատկերով մը՝ Սփիւռքի բոլոր ցրուած-հատուած մասերը պիտի դառնան, վերա-դառնան այսօրուան Հայաստանին ան-հատեալ ամբողջականութեան կարգավիճակին: Սփիւռքը շալկելով, իբրեւ հսկայական պարկ մը, Հայաստան տանելու եւ թափելու պատկեր մը կայ, որ հատուածայնութենէն դէպի կատարելութեան վիճակ դիմող շարժուն պատկեր մըն է: Այսինքն ու ի վերջոյ՝ Սփիւռքը պիտի լուծուի Հայաստանին մէջ: Ամբողջական ու արմատական հայրենադարձութիւն մը: Այսօր ամբողջական հայրենադարձութիւն մը ոչ միայն հետապնդուող ազգային քաղաքականութիւն մը չէ, ոչ միայն անիրականանալի կը թուի, այլեւ ու մանաւանդ Հայաստանէն արտահոսքը թափով կը շարունակուի: Այս կացութեան մէջ շատ աւելի տրամաբանական պիտի ըլլար Սփիւռքի կարգավիճակին զարգացման համար տարուելիք աշխատանքը: Ասիկա արտահոսքին քաջալերանքը չէ անշուշտ: Հակառակ աշխատանքը շատ աւելի քաջալերելի պիտի ըլլար՝ հայաստանցիներու, հայաստանցի-սփիւռքահայերու հայրենադարձութիւնը:

Ինչ յարաբերութեան մէջ ալ գտնուին կարգաւորումն ու հատուածումը, իրարու ամբողջապէս հակադիր չեն: Մէկուն մէջ միւսը կրնայ ապրիլ:

Օտարացում մը կայ, որ ակամայ հեռացում մըն է ունեցածներէդ՝ կրօնք, լեզու, մշակոյթ, միջավայր: Քեզ շրջապատողը կրնայ տիրապետողի հանգամանք մը, կրնայ նաեւ քեզմէ տիրապետուողի հանգամանք մը ունենալ: Ռուսական կամ ֆրանսական մեծ մշակոյթները, օրինակ, հայ նորագոյն սերունդին քով ստորակայութեան բարդոյթ յառաջացնելով նոյնիսկ որոշ պարագաներու հակահայ զգացումներու հիմք դրած են: Ինչու՞ հայ ըլլալ, եթէ շատ լաւ կարելի է ռուս կամ ֆրանսացի ըլլալ, ապրելով այդ երկիրներուն մէջ, լաւապէս տիրապետելով այդ մշակոյթներուն ու լեզուներուն: Պարզապէս ընտանեկան, ծնողներու աւանդութիւնները շարունակելու՞ համար: Այդ շարունակութեան կարեւորութեան իմաստը ինչի՞ մէջ կը կայանայ: Ո՞վ պիտի տայ համը հայ ըլլալուն: Օտարութեան մէջ ծնած ենք սփիւռքահայերուս սփիւռքածին սերունդները ու Վ. Օշականի բացատրութեամբ, որոշ չափով մը «վարժ ենք այդ օտարութեան»:[6] Մինչ Հայաստանէն արտագաղթողներ օտարութեան նոր կը ծանօթանան: Ժամանակի ընթացքին նախկին հայաստանցիներ կը դառնան նոր սփիւռքահայեր ու իրենց զաւակները կը դառնան նոր սփիւռքածին սփիւռքահայեր:

Օտարացում մըն ալ կայ, որ շատ աւելի յստակ ու կամովին է: Ինքն իրմէ՝ իր ունեցածէն օտարանալ: Ունեցած պետութիւնդ օտար զգալ՝ ինչ-ինչ պատճառներով: Մարդկային իրաւանց ու ժողովրդավարական տարրական սկզբունքներու բացայայտ ոտնակոխումը ապրելով՝ «Իմս չէ աս», կ’ըսես: Ժողովուրդէդ օտար զգալ՝ «Ա՞ս է ժողովուրդս»: Օտարացում մը կրնայ հասնիլ մինչեւ թշնամութիւն՝ ունեցածիդ հանդէպ, զոր այլեւս ունեցածդ չես դաւանիր: Ասոր պատճառները բազմազան են: Տիրապետող օտար մշակոյթը ստորակայութեան բարդոյթ յառաջացնելով կրնայ օտարացման առաջնորդել: Հայերէն սորվիլ չուզելը, նոյնիսկ աւանդական կարծուած գաղութներու մէջ, օտարացման այս ընթացքին մաս կը կազմէ:[7]

Երկու հակազդեցութիւններ յառաջ կու գան հողէն հեռու գտնուողին մէջ.- Կամ կը կառչի հողէն բացի միւս ունեցածներուն կամ ալ կը հեռանայ անոնցմէ: Այս երկուքն ալ կարելի են:

Սփիւռքահայու ինքնութիւնը ներկայացուցչական, փոխանորդական չէ, այլ վաւերական, սկզբնատիպարային (prototypical), ինչի որ վերը կ’ակնարկուէր «ամբողջական»ով: Ուրեմն, պիտի հարցնենք, թէ ա՞ս է հայը՝ լեզու եւ պատմութիւն հեռուէ հեռու գիտցող կամ ընդհանրապէս չգիտցող: Այո, ա՛յս պայմաններուն մէջ՝ աս է հայը: Պայմանները եւ ինք անձամբ՝ երկու պատճառ իր ինքնութեան այսպէս եւ ոչ այնպէս ըլլալուն: Հայը ինքն է, եւ անուղղակի չէ իր ունեցած հայկական ինքնութիւնը: Որքան զայն մասնաւոր ինքնութիւն որակել ուզենք, բացատրելով ու պատճառաբանելով, որ ինքնութեան աղբիւրներէն հեռացում կ’արձանագրուի՝ նոյնքան կը պղտորի պատկերը: Պատկերին պղտորութիւնը շատ յարաբերական է եւ կախում ունի պատկերը ու անոր պղտորութիւնը վերլուծելու մեր պատրաստութենէն: Ասիկա մեզ՝ այսինքն այս հարցերուն մասին մտածել ուզողներս, պարտաւորութեան տակ կը դնէ ինքնութեան մէջ կատարուելիք «սրբագրութիւն»ներէ առաջ նախ կացութիւնը հասկնալու, մեր կարողութիւնն ու կարելիութիւնները չափելու: Այս գործողութեան համար կարիքը ունինք պատրաստութեան: Ամէն ճակատի վրայ, ամէն գետնի վրայ եւ ամէն պատի դիմաց հայկական ինքնութեան մնայուն, անարծարծ ու անշօշափելի դեղատոմսեր ցուցադրելը պատրաստութիւն մը չէ: Պատրաստութեան ճամբաներէն կը հեռացնէ:

Ինքնութիւնը հոլովոյթ մըն է, յանգակէտ մը չէ, կայական, ոչ՝ կայացած: Փոփոխութիւններէ անցնող ընթացք մը: Տեղ մը կ’երթաս, մարդ մը կը տեսնես, մարդու մը հետ կը խօսիս եւ հաւանական է որ գացած տեղդ եւ զրուցակիցդ ինքնութեանդ մէջ փոփոխութիւն մտցնեն: Թերեւս մէկ անգամով տեղի կ’ունենայ այդ շրջափոխումը, ճակատագրական, թերեւս քանի մը անգամով: «Առաջ այսպէս կը մտածէի, հիմա այսպէս կը մտածեմ», կ’ըսենք: Կեդրոնը, կեդրոնները, ինքնութեան իբրեւ թէ ամենամօտ կեցած անձը, անձերը, կառոյցը կամ հաստատութիւնները կրնան (եւ երբեմն կը կարծեն որ կրնան) վճիռներ արձակել, ըսելու համար. «Դուն ասքան հեռացար արմատներէն, իսկ դուն ասքան մօտ ես: Յարաբերութիւններդ աս վիճակի մէջ են», եւ այլն: Փրկութեան, սրբագրութեան, մոլորութենէ ազատագրման գործ մը ու այդ գործին պատրաստութեան աշխատանքը կայ, որ որո՞նց վերապահուած է: Հայրութեան գործ կատարողներուն: Մեր հայեացքը ուրեմն, ինչպէս շատ մը պարագաներու, պիտի ուղղենք միշտ վերերը:

Հայաստանցիին ինքնութեան քանի մը երեսները

«Հայաստանցի» անուանումը այստեղ հարկ է առարկայականօրէն հասկնալ, իբրեւ Հայաստան երկրին բնակիչն ու քաղաքացին: Հետագայ տողերը սփիւռքահայու մօտեցում մը կ’ուրուագծեն ու վեր կ’առնեն դուրսէն դիտուած հայաստանցիին ինքնութեան մի քանի երեսները միայն:

Եթէ «վերին արտի ցորեն» չես, ապահով աշխատանք ու աշխատավարձք չունիս ու միջին ու չէզոք դասակարգի մը կը պատկանիս՝ ինկած ես անհուն փոսի մը մէջ, որ դժգոհութիւն կը կոչուի: ՀՀ մէջ այսօր դժգոհութիւնը արտայայտութեան լուրջ գետին չի գտներ, չի բարձրանար յարգելի ընդդիմամարտի: Civil Courage կոչուածին ու անոր հաւատացողներուն բացակայութիւնը եւ աւելի՝ անզօրութիւնը կայ: Իշխանութեան եւ ժողովուրդին միջեւ գոյութիւն ունենալիք կապերու բացակայութիւնը կայ: Երկրին գրեթէ ամբողջ տնտեսութիւնը կը գտնուի քանի մը տասնեակ ընտանիքներու ձեռքը: Ոչ իշխանութիւնը, ոչ ալ հակադիր բեւեռները այսօր բիզնեսէն աւելի բարձր ու աւելի տոկուն գաղափարախօսութիւն կրնան հրամցնել կամ այդ իտէալով ժողովուրդ կամ երիտասարդութիւն կողմնորոշել:  Հասկնալի է, որ պետութիւն մը «կազմակերպութիւն» մը չէ, համայնք մը կառավարող, որ կողմնորոշելու պարտականութիւն վերցնէ: Յուսահատական ահաւոր վիճակներու հասնող կացութիւն մըն է ասիկա, սակայն, որուն համար հաւանաբար կարելի է արտագաղթող քաղաքացիներուն հանդէպ տեղ մը հասկացողութիւն ցուցաբերել: Այս կացութիւնը պատճառ մը չէ արտագաղթին համար, սակայն կրնայ պատճառի վերածուիլ: Քանի մը տասնեակ ընտանիքներու գրպանները լեցնող տնտեսութիւնը այսօրուան Հայաստանին ոչ մէկ ապագայ կը խոստանայ: Այս կացութեան մէջ նախընտրելի եւ ապագայատեսիլ ոչ մէկ ինքնութիւն, բացի բիզնեսի ինքնութենէն: Զաւեշտաբան-մենակատար Վարդան Պետրոսեան իր մէկ կտորին մէջ պիտի ըսէր. «Իմ սիրտը լեռներումը չի, իմ սիրտը աւելի վեր՝ բիզնեսումն ա»: Այս կացութեան մէջ սակայն հայկական ինքնութեան աղբիւրներու փնտռտուքը կամ կը դիւրանայ կամ կը դժուարանայ: Կը դժուարանայ, երբ չեն տեսնուիր, չեն յայտնաբերուիր պատմութեան ու ներկայի դրական հերոսները: Կը դիւրանայ, երբ ճիշդ այս պատճառով դրական հերոսներու տենդագին փնտռտուքի մը կ’անցնինք:

Առկայ կացութիւնը կը տիրէ նախկին սովետական, այսօր անկախացած պետութեանց սահմաններէն ներս եւս եւ ՀՀ բացառութիւն չի կազմեր: Հարցին պատասխանն ու լուծումը այս չէ միայն:

Հայաստանցիի ինքնութիւնը շատ աւելի կը շեշտէ օտարը իբրեւ թշնամի, որովհետեւ անկէ հեռու է, անոր հետ անմիջական յարաբերութեան մէջ չէ: Սփիւռքը օտարութեան մէջ է, եւ մօտէն կրնայ տեսնել օտարին առաւելութիւններն ու անպատեհութիւնները: Թէեւ հոս կը գործէ նաեւ կամաւոր կուրութիւն մը՝ օտարին առաւելութիւնները ծածկող: Սփիւռքահայուն ու հայաստանցիին ունեցած օտարութեան հանդէպ կեցուածքին մէջ աւելի տարբերութիւններ կան քան նմանութիւններ: Օտարին հանդէպ վերապահութիւններով հանդերձ, արտագաղթը օտարութեան կը դիմէ: Այս հակադրութիւնն ալ տնտեսական ապահովութեան մէջ ունի իր բացատրութիւնը: Արտագաղթողները կը գտնուին տնտեսական տագնապի մը բերնին եւ ուրիշ մտահոգութիւններ չունին սկզբնական շրջանին գոնէ: Յետոյ է որ պիտի անդրադառնան, աւելի քան քսան տարուան ընթացքին անդրադառնալու են հիմա արդէն, թէ ի՞նչ է դուրսը, անոր օրէնքները: Դուրսը գիտնալով, դուրսը ճանչնալով չէ որ մէկը դուրս կու գայ իր երկրէն, այլ դուրսին տնտեսական առաւելութիւններուն վստահելով: Գաղթական բազմութիւններու կացութիւնը չի տիրեր այսօր Սփիւռքի մէջ արտագաղթի իբրեւ հետեւանք բազմացող հայաստանցիներու շարքերուն մէջ: Շատ կան տակաւին գէշ պայմաններու մէջ ապրողներ, սակայն անոնք քաղաքական ապաստանեալներ կամ փախստականներ չեն նախնական իմաստով մը, ինչ որ պարագան է Միջին Արեւելքի կարգ մը երկիրներէն արտագաղթող քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու:

Նիւթական ապահովութիւնն է բնականաբար գլխաւոր մտահոգութիւնը, որ իր ծայրայեղ վիճակին մէջ ո՛չ հայրենիք կը ճանչնայ, ոչ մշակոյթ, ոչ ալ ազգային ապագայ: Քսանամեայ արտագաղթին հաշուեկշիռը չէ այստեղ կատարուածը, այլ արտագաղթողներու զանգուածին միա՛յն մեծամասնութեան ընկերային դիրքորոշումին հարեւանցի նշումը: Ժամանակ ու քրտինք պահանջող օրինական աշխատանքի դիմելու փոխարէն, ժամանակ «խնայող» բայց անօրինական միջոցներով «վաստկելու» կողմնորոշումը ընդհանրացած երեւոյթ մըն է յետ-սովետական երկիրներու քաղաքացիներուն մօտ: Ու ՀՀ երբեք բացառութիւն կազմելու պարտադրանքին տակ չի գտնուիր, ինչպէս ըսուեցաւ: Այդ պարտադրանքը կու գայ Սփիւռքին ընտրանի ըլլալու պահանջկոտ ինքնութենէն, ինչ որ միաժամանակ չի նշանակեր, որ Սփիւռքն ինք ամբողջապէս «մաքուր» տարր է, ընտրանի է միշտ, թէեւ ընտրանիութեան ձգտող մշտական վիճակ մը ունի:

Արեւմտեան մամուլին մէջ յաճախ կը հրատարակուին քրէական յանցանքի հետեւանօք կալանաւոր հայաստանցի քաղաքացիներու մասին հաղորդագրութիւններ: Յաճախ: Հայաստանեան մամուլն ալ բնականաբար կ’արձանագրէ նման լուրեր, ու սփիւռքահայ մամուլը յաճախ խուսափողական դիրք ունի: Դեսպանական ինքնաշարժով մաքսանենգութիւն կը կատարուի ու անով իսկ Հայաստանի քաղաքական տհասութիւնը դրսեւորումի կու գայ: Հարկ է վիճակագրական տուեալներ ունենալ, որպէսզի կարելի ըլլայ ախտաճանաչումը գիտականօրէն կատարել:

Եթէ քրէական յանցանքները, մանաւանդ պետական մակարդակի վրայ կատարուած, այս օրերու հաշուով կարելի է Հայաստանի մէջ «ծածկել» (ինչ որ մասամբ կարելի չէ արեւմտեան երկիրներու մէջ), թափուած արիւնը «լռեցնել», Հայաստանէն դուրս սակայն կարելի չէ այդ արեան մասին եղած լուրերը հետապնդել, ծածկել ու լռեցնել: Ի վերջոյ հայերս առանձին չենք ապրիր այս աշխարհին վրայ: Սփիւռքն է հոս միջամտողն ու այս կարեւոր յիշեցումը կատարողը: Աշխարհին  պարտաւոր ենք բացատրել, թէ ո՞վ ենք ու երկիրը ի՞նչ վիճակի մէջ կը գտնուի, եթէ կ’ուզենք աշխարհին հետ կապ ունենալ ընդհանրապէս: Ու Սփիւռքի մէջ սփիւռքահայերս մենք իբրեւ «անպաշտօն դեսպաններ» պատասխան տալու ենք, պատասխանատու ըլլալու պէս, Հայաստանին ներկայացուցած պատկերին բացատրութիւններ մատակարարելու համար: Այդ պատկերը ըստ կամս կարելի չէ գեղազարդել: Այս անուղղակի սպասումները կան Սփիւռքէն:

Ակադեմական մակարդակի վրայ պարագան համեմատելի է: ՀՀէն հիւրաբար եւրոպական համալսարաններ ժամանած դասախօսներ, որոնք համոզուած կ’ըսեն, թէ (օրինակ մը տալու համար միայն) Ուրարտուի բնակիչները ինծի եւ ձեզի նման հայեր էին՝ գիտական լրջութեամբ չեն ընկալուիր: Ազգասիրութիւն եւ գիտութիւն հարկ է իրարմէ անջատել:[8] Մէկ օրուան մէջ տեղի ունենալիք փոփոխութիւն մը չէ ակնկալուածը, սակայն Սփիւռքին նեցուկը մանաւանդ այս գետնին վրայ օգտակար կրնայ ըլլալ:

Բաւական ժխտական են տրուած օրինակները: Հին մարքսիստ փոխաբերութեան մը համաձայն, ամէն փապուղիի վերջաւորութեան լուսաւոր կէտ մը կայ, այսինքն ամէն գէշ կացութեան աւարտը բարին պիտի ըլլայ, բարին պիտի գայ, լոյսի յոյս մը կայ, միայն թէ՝ կարենանք սպասել գիտնալ: Սլաւոյ Ժիժէք՝  սլովենիացի աշխարհահռչակ փիլիսոփան քանի մը անգամ կը մէջբերէ այս փոխաբերութիւնը իր դասախօսութեանց ընթացքին, աւելցնելով, որ երբեք վստահ չենք, թէ փապուղիի խաւարին մէջ դիմացէն երեւցող լուսաւոր կէտը ե՞լք մըն է, թէ՞ մեզի եկող այլ շոգեկառքի մը լոյսը պարզապէս: Այսինքն այդ կարծեցեալ լուսաւոր կէտին սպասումով ժամանակ կորսնցնելը ի վնաս մեզի պիտի ըլլայ: Մենք որ դուրսը կամ ներսն ենք: Հարցը կը վերաբերի փապուղիին մէջ կորսուած ժամանակին եւ ոչ թէ փապուղիէն ուշ կամ կանուխ դուրս գալու վստահութեան:

Հայրենիքի բաղձալի, մաքուր եւ հաճելի պատկեր մը չենք կրնար ստեղծել, արուեստի գործ մը՝ Արարատի ենթապատկերին վրայ: Գեղեցկացուած, բարեզարդուած, իրականութեան մէջ՝ ձեւազեղծուած հայրենիքի մը պատկերը գծելով չենք կրնար զայն բաժնել հանդիսութեանց մուտքին կամ ելքին, մինչեւ ինքնախաբէութիւն առաջնորդուելով: Աւելի ճիշդ կ’ըլլայ թերեւս ըսել, որ այս ձեւերը արդէն կը կիրարկուին, բայց անոնց բաւարար պատկերացումը եւ քննարկումը տեղի չ’ունենար: Կամ ալ շուտով կը հասնինք ծայրայեղութեան ափերը:

Հայրենիքին շուրջ խմբուելու գաղափարը յաճախ կը գործածուի: Ինչպիսի՞ համախմբում մըն է պատկերացուածը: Ներսը ներս ու դուրսը դուրս մնալով իրագործուելիք «համախմբում» մը հաղորդակցութեան բովէն չ’անցնիր: Մէկը միւսին շուրջ խմբուելով գործակցութիւն չէ որ յառաջ կու գայ: Խմբումը տեղի ունենալու է փոխանակումի նպատակով, որպէսզի խմբուածները չմնան օտար տարր, կեդրոնը պատող կեղեւ: ՀՀ մէջ, ներսը ըլլալ՝ կեդրոնի մը մօտի՞կ կանգնիլ կը նշանակէ: Այդ կեդրոնը ի՞նչ է, ու՞ր է: Հանրապետութեան հրապարակը չէ անիկա. ոչ Երեւանն է ամբողջութեամբ, ոչ ալ նոյնիսկ Արարատը, իր երեւելի բայց անհասանելի պատկերով, որ արդէն մեզի աշխարհագրականօրէն պատկանող կեդրոն մը չէ այսօր: Արարատի օրինակը կրնայ շատ օգտակար ըլլալ: Այնպէս ինչպէս Երեւանի մէջ, եթէ օդը նպաստաւոր ըլլայ, Արարատը կը տեսնեն երեւանցիք, բայց զայն միայն իրենց սրտին մէջ ունին…, այնպէս ալ սփիւռքահայը Հայաստանը իբրեւ ամբողջ իրականութիւն, կորսուածը եւ ներկան, իբրեւ երկիր, ունի իր մէջ, կը կրէ, եւ թերեւս մանաւանդ մշուշոտ օրերուն կրնայ տեսնել զայն:

Միութիւն

Բոլորս ալ գիտենք որ հայաստանցի-սփիւռքահայ տարբերութիւններ կան: Բոլորս չէ որ կ’ուզենք խորհիլ տարբերութիւններուն մասին: Իսկ անոնք որոնք կ’ուզեն խորհելու պէս խօսիլ, մանաւանդ պատասխանատու դէմքեր, ջախջախիչ մեծամասնութեամբ որոշ ձգտումներ ու դիտումներ ունին: Վերը ակնարկեցի պաշտօնականութեան հարցին: Շատ յստակ դիտումներէն մէկը այսպէս կոչուած՝ հայութեան միասնութեան գաղափարն է: Միասնութիւն կը նշանակէ, ըստ այս ձգտումին, մէկ ու նոյն կեցուածք ցուցաբերել կարեւոր հարցերու նկատմամբ: Ծիծաղելի կրնայ թուիլ եթէ ըսենք, որ այդ կարեւոր հարցերուն նկատմամբ վերացական միասնութիւն մը արդէն առկայ չէ: Գաղտնիք մը չէ որ, օրինակ, Ցեղասպանութեան կամ Ղարաբաղի հարցերը[9] առաջնահերթութիւններ են: Ընդհանրական միասնական շունչ մը արդէն կայ համահայկական մակարդակի վրայ: Ասիկա երբեք չի նշանակեր, սակայն, որ այդ միասնականութիւնը կրաւորական, անգործունեայ միասնականութիւն մը չէ: Ինչու՞ արդեօք: Որովհետեւ անիկա գրեթէ անսրբագրելի հատուածական մտայնութեամբ մը տոգորուած է: Ամէն հատուած ու կողմ չի գտնուիր համահայկական ծրագիրներ մշակելու պատրաստութեան համար հասունցած վիճակի մը մէջ, այլ միայն իր կողմը, իր շրջապատը, իրը զարգացնելու նախանձախնդրութեամբ մը կենսունակ է: Ասիկա զուտ հայկական հարց մը չէ բնականաբար: Շատ ընդհանրացած ընկերային երեւոյթ մըն է բարեբախտաբար: Առողջ ըլլալու պարագային ալ մեծ վնասներու դուռ չի բանար:

Գաղափարական մակարդակի վրայ «Ազգային Միութեան» փնտռտուք մը կայ: Իր խորքին մէջ ան այսօր շատ մակերեսային է, ըլլալով հռետորական, որովհետեւ չ’ենթարկուիր ուսումնասիրութեան, որպէսզի ստանայ ուժական իմաստ: 17 Նոյեմբեր 1879 թուականին, դեռ նոր Հայց. Առաքելական Եկեղեցւոյ անդամակցած Մաղաքիա Օրմանեան ծայրագոյն վարդապետ դասախօսութիւն մը կը ներկայացնէ Կրթասիրաց Ընկերութեան լսարանին, Իւսկիւտար, «Միութիւն Հայութեան» նիւթին մասին: Միութեան բոլոր բարդութիւնները աչքի առաջ ունենալով կը կատարէ ի միջի այլոց հետեւեալ հաստատումը. «Եւ ոչ իսկ ենթադրել թէ ես Հայութեան միութիւնը իրական ուզած ատենս, կարող ըլլամ անոր բռնական միութեան իմաստ տուած ըլլալ, եւ ուզել եւ պահանջել որ ամենայն Հայ բռնադատեալ ըլլայ իրարմէ տարբերութիւն չունենալ ո՛չ տեղեաւ, ո՛չ բնակութեամբ, ո՛չ սովորութեամբ, ո՛չ կարծեօք, ո՛չ քաղաքաւ, ո՛չ եկեղեցեաւ, այլ յամենայնի եւ ըստ ամենայնի միութիւն մը կազմել»:[10] Ըստ Օրմանեանի, ուրեմն, բռնի ըլլալու, պարտադրուելու չէ միութիւնը, այլ ուրիշ մակարդակ մը նուաճած պէտք է ըլլայ: Դասախօսութեան վերջաւորութեան կը բացատրէ միութեան իր հասկացողութիւնը, որուն շուտով պիտի անդրադառնամ:

Եթէ Օրմանեանի համար ցաւոտ երեւոյթ էր հայկական յարանուանութեանց ստեղծումով յառաջ եկած բաժանումը, զոր ինք «ազգաւ» բաժանում կը նկատէ,[11] այսօր այդ ցաւը իր դարմանները գտած է ու ինքզինք չ’զգացներ, բթացած ըլլալով: Այսորակ պայմանական բաժանումները ամէն պարագայի դատապարտելի չեն, ըստ Օրմանեանի, այլ՝ անմիաբանութիւնները:[12] Իր ժամանակէն թելադրուած «ազգային կեդրոն»ի մը անհրաժեշտութիւնը կը տեսնէ ու այդ դերը կը վերագրէ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան: Կեդրոն մը, որ միութեան ստեղծիչ ըլլալու է, կամ որու շնորհիւ միութիւնը կը գոյանայ: Իր ժամանակի հայ ժողովուրդը «ազգաւ, եկեղեցեաւ, տեղեաւ եւ պետութեամբ» բաժանեալ՝ կրնայ «բաժանմանց ներքեւ ալ միութիւն գործադրել»,[13] երբ Հայոց Պատրիարքարանը կարենայ «բաղադրեալ կեդրոն մը կազմել մեր միութեան»:[14] Ու ահաւասիկ միութեան մասին Օրմանեանի եզրակացութիւնը. «Բաղադրեալ կեդրոն» մը միայն կրնայ «բաղադրեալ միութիւն» յառաջացնել: Այս երկու հասկացողութիւնները փոխ առնելով Օրմանեանէն, կարելի է այժմէականացնել Օրմանեանի տեսնել ուզած միութիւնը, որ ինչպէս իր օրերուն, այսօր եւս միատարր ու զուտ միութիւն մը չէ, այլ բաղադրութիւններու ամբողջութիւն մը. նոյն ձեւով ալ միութիւն հաստատող ու անոր ձգտող կեդրոն մը բաղադրեալ կեդրոն մըն է: Այսպէս, «կեդրոն» ու «միութիւն» եզրերը, որոնք երկուքն ալ տեսականօրէն իբրեւ միարար ու միական կը հասկցուին, ըստ էութեան այդպէս չեն ու օրուան կացութիւնն ալ կը թելադրէ որ այդպէս չըլլան:

Գալով ներկայ կացութեան, ՀՀ անկախացումէն՝ պետական «նոր կեդրոն»ի մը գոյառումէն ետք բնական ու հեզասահ հոլովոյթով չէ որ տեղի կրնայ ունենալ անցքը Հայաստանի Հանրապետութենէն դէպի «Հայոց Հանրապետութիւն» («Հայաստանը բոլոր հայերուն հայրենիքն է» կարգախօսին իբրեւ հետեւութիւն) ու թերեւս ալ ընդհանրապէս անկարելի է այս անցքը, այնքան ատեն որ միութեան ու կեդրոնի բաղադրական նկարագիրը կ’անտեսուի: «Նախապէս անկախ պետութիւն չունէինք. հիմա ունինք: Ինչի՞ կը սպասենք»: Նման հռետորական արտայայտութիւններ հասունութեան նշան չեն երբեք:[15] «Նախապէս անկախ պետութիւն չունէինք»էն մինչեւ «հիմա ունինք»ը ահագին տարածութիւն մը կը կազմէ, պահ մը եթէ «ունենալն» ու «չունենալը» իրենք իրենց մէջ առած՝ մէկդի ձգենք:

Կեդրոն մը կը բաղկանայ միաւորներէ ու այդ միաւորները կը ներկայացնեն այս ու այն հաւաքականութեան խօսքն ու կարծիքը: Տարբեր մասերու (ՀՀ պարագային՝ ներսէն ու դուրսէն) մասնա-կցութիւնը եւ կողմերու կուսա-կցութիւնը կը կազմէ իսկական բաղադրեալ կեդրոնը: Շատ իտէալական-երեւակայական կրնայ թուիլ ասիկա իբրեւ նախագիծ, եւ շատ հաւանաբար Հայաստան ու Սփիւռք այս իմաստով անհամատեղելի ու անմիանալի են, բնոյթով տարբեր ըլլալնուն, որովհետեւ աշխարհագրական ու աշխարհընկալման տարբերութիւնները արդիականութեան ու ազատութեան պայմաններուն տակ հետզհետէ կը զարգանան ու առաւել հեռաւորութեանց քան մերձեցումներու առիթ կու տան:

Քանի մը անուն, քանի մը նշում

Հայկական ինքնութեան կերտման ու զարգացման մասին տեսութիւններ զարգացած են հասկնալի պատճառներով յատկապէս Սփիւռքի մէջ ու սփիւռքահայու շուրջ, մասնաւորաբար անցեալ դարու վաթսունական թուականներէն սկսեալ.- Վահէ Օշական, Յարութիւն Քիւրքճեան, Գրիգոր Պըլտեան, Խաչիկ Թէօլէօլեան, Մարկ Նշանեան, Հայր Լեւոն Զեքիեան եւ ուրիշներ հատոր, ուսումնասիրութիւն ու յօդուած նուիրած են նիւթին: Ստորեւ քանի մը արագ յիշեցումներ իրենցմէ:

Թէօլէօլեան առիթով մը կ’ակնարկէ անցեալի սրբացման եւ կուռքի վերածման խանգարիչ դերին, որուն դիմաց կը դնէ «Աշխարհիմացութիւն մը՝ որ անկարելի հայապահպանումի մը տեղ կ’ընդունի, իբր օրակարգ, Սփիւռքահայութեան անդադար վերստեղծումի հրամայականը»:[16] Այս յարատեւ վերստեղծումը, «անդադար վերաքննութիւնը»[17] իբրեւ օրակարգ՝ մատնանշումն է էութենական անհրաժեշտութեան մը: Անցեալ դարու քառասնական թուականներուն Շաւարշ Նարդունի կը խօսէր «մտաւորական Վերածննդեան» մը մասին, «այնքան կարեւոր որքան հողը՝ հայրենաշինութեան համար»: [18] Զայն կը կապէր ներքին աճումի մը, զոր կը համեմատէր հողին ունեցած կարեւորութեան հետ:

Եթէ Վերածննդեան, վերստեղծման ու վերաքննութեան օղակը աստիճանաբար նեղցնել ուզենք եւ անդրադառնանք ոչ հաւաքական, այլ միայն մտաւորական մակարդակի վրայ կարելի ինքնութենական զարգացման, կրնանք 1978ին կատարուած կարեւոր բանաձեւում մը Քիւրքճեանէն[19] մէջբերել. «Սփիւռքահայ մտաւորականութիւնը իր տեսական մտածելակերպով եւ տեսական-գործնական խառն գործունէութեամբ գրեթէ բացակայ է մեր ընկերային-քաղաքական կեանքէն եւ մեր արուեստէն. բացակայ է նաեւ մեր անցեալին տիրապետելու եւ մեր նոր պայմաններու համաձայն գիտակցութիւն մը կերտելու աշխատանքէն»:[20] Գիտակցութիւն կերտելու աշխատանքին մէջ մեծ է դերը մտաւորականութեան, ըստ Քիւրքճեանի: Սփիւռքի գիտակցական վիճակի (թէեւ հետագայ մէջբերումը կ’ակնարկէ անգիտակից ու բնականացած վիճակի մը նաեւ ու յատկապէս) կազմակերպուած ըմբռնում մը կարելի է գտնել Գրիգոր Պըլտեանի հետեւեալ տողերուն մէջ, որոնք սփիւռքահայ երեք վէպերու նուիրուած մեկնութեան մը երկայնքին արձանագրուած են. «Ըլլալ, «իր» երկրէն դուրս օտար աշխարհի մը մէջ, ապրիլ օտարութիւնը դուրսին, ապրիլ իր իսկ օտարութիւնը, տարբերութիւնը, անոր մէջ մուտքէ մը վերջ: Մուտքը օտար աշխարհէն ներս աշխարհագրական սահմանէ մը անցք մը չէ, այլ այդ աշխարհին ընկալումը, այդ աշխարհին իսկ մուտքը օտարականէն ներս, այդ աշխարհին հանդէպ օտարականին ունեցած «շարժուձեւը», այդ աշխարհին «ճանաչումը», առանց որ ասիկա հասնի անպայման գիտակցութեան, որ աշխարհը կը վերածէ առարկայութեան ամբողջին եւ կը հեռանայ անկէ: Այս շարժուձեւը կը կազմակերպէ հոգեբանական-մարմնական ուժերու լարում, ուղղում, դիրքորոշում, մղում: Մուտքը կը յենի բաժանումին, հեռաւորութեան, երկուութեան վրայ: Իբրեւ այդ՝ տարբերութիւն է եւ կապ, տարբերութեան կապ մը»:[21] Օտարութեան քանդաստեղծում մը արդարեւ, շատ անձնական, ինքնութեան արմատներուն դիպչող հասողութեամբ, կերպաւորիչ, օտարութենէն դասեր քաղող, դէպի հոն ուղղուող: Կը մնայ խորհրդածել խորհելի ինքնութենէն ապրելիին եկող, տեսականին վրայ գործնական մը ձեւող ինքնութեան մը մասին:

Հարկ մըն է թերեւս յստակօրէն գրել, որ սփիւռքային ինքնութիւնը, օտարութեան հետ կիսուած, ապազգային կամ հակազգային չէ, այլ համազգային, իբրեւ ե՛ւ ազգին համապատասխանող ե՛ւ համայն ազգին վերաբերող ինքնութիւն: Որովհետեւ սփիւռքայինը ազգայինին մէջ մտած է,[22] բաղկացուցիչ մաս պիտի հասկցուի, ընդունուի, ըմբռնուի, եւ ոչ թէ՝ (ամբողջապէս) «օտար մարմին»:

Տեսաբանական ոլորտէն անցնելով դէպի իրականութիւն, ու ժամանակային ոստում մըն ալ կատարելով, դիպուկ քանի մը հաստատում Մարկ Նշանեանէն, 2002 թուականին հրատարակուած. «Սփիւռքի մէջ իմացական կեանքի անփառունակ վիճակ» մը կայ, «մտածումը ընկալելու սահմանուած հաստատութենական միաւորներու անսրբագրելի բացակայութիւնը» կայ. գոյութիւն ունի «Սփիւռքը իբրեւ ստանձնուած գոյավիճակ եւ Սփիւռքը իբրեւ իրականութիւն, խորապէս խաթարուած իրականութիւն, ուր իմացականութիւնը տեղ չունի ըստ ամենայնի, որովհետեւ պէտք չէ որ տեղ ունենայ»:[23] Անշուշտ այս մէջբերումները հարկ չէ իրենց բուն շրջագիծէն դուրս բերել, ամէն պարագայի կուզեմ որ իրենց սրութեան մէջ հոս կարեւոր մնան:

Առանց խոր մեկնութեանց ենթարկելու կատարուած մէջբերումները, կարելի է անոնց միջոցաւ ինքնութեան բազմերես նկարագրին մասին պատկերացում մը ունենալ: Ինքնութեան կերտումին մշտական քննարկումը, անոր վերստեղծումը (Թէօլէօլեան), մտաւորկան խաւին կենսական դերը (Քիւրքճեան), օտարութենէն ներս մուտք գործելու հրամայականը (Պըլտեան), հայկական ինքնութեան սփիւռքային նկարագիրը (Զեքիեան) եւ Սփիւռքի ներկայ իմացական մեղմ ըսած՝ խոր տագնապը (Նշանեան)՝ հայկական ինքնութեան քննարկման կարեւոր երեսներէն են:

Ինքնութեան կերտում

Ինքնութեան խոր խոցերէն մէկը այն է, Հայաստան կամ Սփիւռք, որ անցեալի ու աւանդութեանց վերակենդանացում-վերակազմակերպումը յստակ քայլերով տեղի չ’ունենար: Աւանդութեան հանդէպ մեր դիրքը շատ կրաւորական է: Միայն անկէ առնելու, անկէ առնուելու, անոր հետեւելու եւ անոր անսխալականութիւնը հռչակելու գիտակից եւ անգիտակից ընթացք մը նշմարելի է գրեթէ ամէն տեղ, ուր որ կարելի է փնտռել այդ աշխատանքը: Թէօլէօլեանի ութսունականներէն մինչեւ այսօր գրեթէ նոյն կացութիւնը շարունակականութիւն մը կ’ապրի: Աւանդութիւն քանդելու մասին չէ խօսքը, որդիներուն՝ հայրերուն դէմ ըմբոստանալու շատ բնական երեւոյթին ալ չ’ակնարկուիր, այլ այն մէկուն, որ աւանդութեան մէջ կը տեսնէ մէկ կողմէ հաստատուն գետին մը, կռուան մը, որուն վրայ, սակայն, միւս կողմէ, կառուցելն է անհրաժեշտութիւն՝ ապրելու նախապայման: Աւանդութիւն իսկապէս ունենալ կը նշանակէ անոր վրայ կառուցել կարենալ:

Հայաստան եւ Սփիւռք մեր ինքնութիւնը դէպի դուրս կամ դէպի ներս թափուող ու վատնուող ինքնութիւն մըն է այսօր: Մեծ պարտաւորութիւն մը կայ՝ ինքզինք դուրսին, օտարներուն ներկայացնելու, բացատրելու, խօսելու, թարգմանելու մեր ով եւ ինչ ըլլալը, յաճախ միակողմանի («Տեսէ՛ք ի՜նչ հրաշալի ժողովուրդ մըն ենք մենք: Տեսէ՛ք եւ հիացէ՛ք»): Կամ ալ միւս ծայրայեղութեան՝ մենք մեր վրայ փակուած՝ օտարին հանդէպ անտարբեր վիճակի մէջ ենք («Օտարէն ու դուրսէն ոչ մէկ օգուտ կայ, հետեւաբար գործ չունինք դուրսին հետ»): Ոչ դէպի դուրս, ոչ ալ դէպի ներս այս յորդումները միայն, իրենք իրենց մէջ առած, յաճախ շատ պատահական ու անկազմակերպ, պիտի կարենան ինքնութեան զարգացումը ապահովել: Ի՞նչպէս տեղի կ’ունենայ ինքնութեան զարգացումը: Ինքնութիւնը ինքն իր վրայ (ոչ թէ յաւելեալ, այլ կենսական) շարժում մը պիտի կատարէ, ատիկա պիտի ըլլայ առաջին շարժումը ու յետոյ պիտի ուղղուի դէպի դուրս կամ ներս: Ինքն իր վրայ դառնալը (որ նաեւ մէկ քայլ ինքն իրեն դառնալ մըն է) ինքնա-գիտակցութեան մը անդրադարձն է: Այս ինքնադարձն է որ կը պակսի: Շատ անձնական խղճուկ օրինակ մը համեստ փորձառութենէս.- Ամէն անգամ որ մշակութային գոյնով խմբովի, նեղ շրջանակով մը ձեռնարկ մը կազմակերպած ենք, դրած եմ հարցումը ես ինծի՝ թէ ի՞նչ հարստացուցիչ յաւելումով դուրս պիտի գամ տուեալ ձեռնարկին աւարտին: Ես անձամբ: Եթէ ձեռնարկութիւն, խօսք ու քայլ ներքին մղումի մը, նոր տարածքի մը գիւտը պիտի չկատարեն, կը մնան դէպի ներս կամ դէպի դուրս յորդումի ինքնակրկնութեան մը ինքնակրտումին մէջ:

Հասարակաց ինքնութիւն

Հայացման կրթողական հոլովոյթ մը ամբողջական՝ համահայկական կրնայ ըլլալ միայն այն պարագային, երբ (օրինակ մը տալու համար) այցելութիւն (այցը կարելի է, նոյնիսկ հարկաւոր է բազմիմաստ առնել) կը տրուի ՀՀ ու նաեւ հայկական պատմական հողերուն՝ բացակայ հայրենիքին: Ներկայ պետութիւնը եւ պետականութենէ զուրկ հողերու ներկայ-բացակայութիւնը միաժամանակ կրնան կրթել հայկական կարելի ամբողջական ինքնութիւն մը: Համահայկական նկարագիր մը գիտակցութիւնը ունենալու է ներկային ու բացակային, ունեցուածքին եւ չունեցուածքին, ինչպէս նաեւ՝ շահուելիքին ու կորսուողին: Այս բոլորը ինքնութեան բաղադրիչ իրականութիւններ են: Մէկուն վրայ շեշտը դնելով միւսը մոռնալը, մէկով իբր թէ հպարտանալով միւսը զանց առնելը խանգարիչ հանգամանքներ յառաջ կը բերեն:

Հայաստանցի-սփիւռքահայ հանդիպումները բնականաբար շատ կարեւոր են, թէեւ ինծի ծանօթ չէ Սփիւռքի կամ ՀՀ մէջ գործող որեւէ տեսակի միութիւն, որուն անդամները հաւասար թիւով (հաւասարութիւնը առնելով նաեւ իբրեւ խորհրդանշական, ոչ միայն իրական) հայաստանցի ու սփիւռքահայ են: Եթէ օր մը այսորակ հաւասարութիւն յառաջ գայ, այն ատեն կարելի կ’ըլլայ խօսիլ հասարակաց ինքնութեան մասին:

Հասարակաց ինքնութիւն մը իր բոլոր բարդութիւններով հանդերձ բոլորին համար ընդունելի, ընկալելի պիտի ըլլայ: Ամէն պաշտօնական ու անպաշտօն խօսք, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը հայկական միակ հայրենիքին կը վերածէ, կիսատ խօսք մըն է, քանի հայկական պատմական ինքնութիւնը իր ամբողջութեան մէջ նկատի չ’առներ:

Հասարակաց ու համահայկական ինքնութեան իրագործման համար ՀՀ եւ «հայոց հայրենիք» կամ «հայոց աշխարհ» հասկացողութիւն չեն կրնար հոմանիշներ ըլլալ: Կորսուած ու գտանելի հայրենիքը մաս կը կազմէ հայրենիքի ամբողջական ու համահայկական հասկացողութեան: Գտանելիին իրողականութիւնը որքանո՞վ քաղաքականօրէն կամ մշակութայնօրէն իրագործելի է՝ տարբեր հարց: Գարեգին Յովսէփեանց Կաթողիկոս կը խօսի «Հոգեւոր հայրենիքի»,[24] «Հոգեւոր Կիլիկիոյ» մասին: Շահան Պէրպէրեան մօտաւորապէս նոյն գաղափարը կ’արտայայտէ, երբ կը խօսի «Ոգեղէն հայրենիքի» մասին:[25] «Պէտք է ստեղծել հոգեկան հայրենիք մը եւ մտածել «Հայու» պէս, բոլոր այս օտար երկիրներուն մէջ, որ թէ մեր դժբախտութիւնը եղան եւ թէ մեր մեծ առիթները՝ նոյն ատեն:» կը յայտարարէր Նիկողոս Սարաֆեան:[26] Դժբախտութիւն եւ առիթ միաժամանակ տեսնելը, դէպի ետ ու առաջ բանտուած շարժումի անկարելիութիւն մը ըլլալով[27] նաեւ շահեկան փորձարկութիւն մըն է, տեսնելու ձեւ մը: Երազատեսներ կամ տեսլապաշտներ չեն (միայն) նման խորհողութեան տէր մարդիկ, այլ հայրենիք երեւա-կայողներ, իրենց կացութենէն իսկ թելադրուած, իրենց կացութեան յանձնառու: Երեւա-կայութիւնը երեւոյթին կայութիւնն է: Եւ երեւոյթը ոչ թէ երեւա-կայական է, այլ՝ իրական երեւոյթին, որ միշտ պատմական հանգամանք եւ խորք ունի, մշտարթուն կարելիութիւնը:

Հայաստանը բնութագրուած է իբրեւ հայր (հայրենիք), իբրեւ մայր (Մայր Հայաստան), իբրեւ սիրած (Հայաստան եար), ու այս բնորոշումները արդէն երգերէն ու ոտանաւորներէն անցած են կամաց-կամաց մեր ինքնահասկացողութեան սահմանները: Այսպիսով շատ ընտանեկան կապ մը ստեղծուած է մարդուն ու երկրին միջեւ:

ՀՀ ուրեմն կարելի է իբրեւ հայր կամ մայր կամ սիրեկան սիրել, նաեւ՝ իբրեւ եղբայր կամ քոյր:  – Ես պիտի ըսեմ՝ Հայաստանը՝ եղբայր: Մանաւանդ երբ հանրապետութեան քսանամեակին առթիւ «Հայաստանը ես եմ», «Հայաստանը դու ես» նշանաբան-երգերն ու կոչերը շրջանառութեան մէջ են:

ՀՀ մասամբ մը միայն հայրենիք է յետեղեռնեան Սփիւռքը կազմող սփիւռքահայերուն համար: Անկախ անկէ որ անոնք այդ կը զգան կամ ոչ, ինչպէս անգամ մը գրուեցաւ արդէն: ՀՀ եղբայրենիք է, Սփիւռքին պէս: Ինչու՞ այս եզրը: Քաղաքականութեան ու գաղափարաներու դէմ ծրագիր մը չէ այս, այլ հասկնալու եւ տարբերելու դիւրացման ու յստակացման միջոց մը:

Ժողովրդական-յեղափոխական երգ մը կայ, որուն մէկ տունը, թերեւս՝ վերջինը, կը սկսի հետեւեալ բառերով. «Երկիր ունենք մենք Հայաստան, ինչու՞ ապրենք օտարութեան». եւ քանի որ կը կրկնուի տողը, երգիչը, Յարութ Փամպուքճեանը, կամ ալ երգիչին մէջ գործող հաւաքական տեսակէտ մը սապէս կը կրկնէ տողը. «Երկիր ունենք մենք Լիբանան, ինչու՞ ապրենք օտարութեան»: Մէկ տողէն միւսը անցնող, փոխանցուող ու փոխուող, իրականութեան մէջ նոյն մնալով փոխակերպուող հող մը կայ այստեղ: Հայաստանը գիտենք որ Լիբանան չէ ու չի կրնար ըլլալ: Լիբանանն ալ Հայաստանի չի փոխուիր: Բայց Հայաստանէն ու Լիբանանէն աւելի վեր բան մը կայ այստեղ՝ երկիրը: Հայաստանէն ու Լիբանանէն կ’անցնի «երկիր» կոչուածը, Հայաստանն ու Լիբանանը (եր)կ(ա)րողը, ըստ լիբանանահայ փորձառութեան մը անշուշտ: Առաջին տողին մէջ իբրեւ երկիր ունինք Հայաստանը եւ երկրորդ տողին մէջ՝ Լիբանանը: Տողէ տող ուրեմն, եթէ կ’ուզէք, երկիր կը փոխենք: Եւ երկուքը ունինք: Երկիրները իրենք չէ որ կը փոխուին, այլ մենք կը փոխենք զիրենք: Փոխելով ունինք: Երկուքը իբրեւ երկիր: Երկու տէրերու ծառայել, այնքան ծառայել, որ ծառայութենէն որդիութեան ու թերեւս տիրութեան բարձրանալ:

Ամփոփելու համար վեր կ’առնեմ քանի մը կէտեր.-

Ա. Սփիւռքահայ-հայաստանցի հաւասարութիւն մը կայ ու այս հաւասարութիւնը հարկ է որ յարգուի, քանի որ խօսքը ոչ թէ քաղաքականութեան մասին է, այլ հայկական ապրելի ինքնութեան:

Բ. Մեռած ու կենդանի տիպարներու փնտռտուքը, կորուստը եւ գիւտը կ’ազդեն ինքնութեան կազմութեան վրայ. կը կազմաւորեն կամ կը կազմալուծեն զայն, ՀՀ կամ Սփիւռքի մէջ:

Գ. Սփիւռքահայը դուրսին մէջ, օտարին առջեւ բաց ու ընկալող է առհասարակ: Կրնայ կործանիլ, կրնայ կազմակերպուիլ: Հայրերը պէտք է զբաղին այս խնդիրով:

Դ. ՀՀ միջին քաղաքացին դժգոհ է իր կացութենէն ու դուրսին մէջ կը տեսնէ իր փրկութիւնը, որ յատկապէս տնտեսական մակարդակի փրկութիւն է:

Ե. ՀՀ Հայաստաններէն մէկն է, եղբայրենիք է: Հարկ է բացակայ եւ ներկայ Հայաստաններու համահայկական գիտակցութիւն մշակել, որ հիմք կրնայ դառնալ հասարակաց ինքնութեան:

Զ. Ինքնութեան զարգացումը ինքն իր վրայ դառնալով, ինքնագիտակից շարժումով մը տեղի կ’ունենայ, եւ ոչ թէ դէպի դուրս եւ դէպի ներս անգիտակից յորդումով:

ԻՇԽԱՆ ՉԻՖԹՃԵԱՆ

---

[1] Վերամշակուած տարբերակը համանուն զեկոյցին, որ ներկայացուած է Հայկազեան Համալսարանին մէջ կազմակերպուած «Հայաստանի Հանրապետութիւն – Սփիւռք գործակցութիւն. երէկ, այսօր եւ վաղը» գիտաժողովին ընթացքին, Պէյրութ, 7 Սեպտեմբեր 2011ին:

[2] Տես Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Ա. հատոր, բ. տպագրութիւն, Երեւան, 1979, էջ 540:

[3] «Ինքնութիւն», Հումանիտար Հետազօտութիւնների Հայկական Կենտրոնի (ՀՀՀԿ) պարբերական հրատարակութիւն, խմբագրական մարմին՝ Լ. Աբրահամեան, Վ. Բարխուդարեան, Ա. Բախչինեան, Ա. Գրիգորեան, Հ. Կարապետեան, Գ. Սարգսեան, Ա. Ստեփանեան, Ա. Ոսկանեան, թիւ 1, Երեւան 1995:

[4] Աշոտ Ոսկանեան, «Նախաբան», նոյն, անդ, էջ 8:

[5] Նոյն, անդ, էջ 10:

[6] Վարդան Մատթէոսեան, «Սփիւռք-Հայաստան բանավէճի նոր էջ մը», Յառաջ Միտք եւ Արուեստ, Կիրակի, 4 Հոկտեմբեր 1998, էջ 4:

[7] Հմմտ. օրինակ՝ Լուսինէ Խաչատրեան, «Հայկական օազիս՝ Պոլսում», http://norkhosq.net/?p=5155

[8] «Պատմութիւնը դառնում է քաղաքականութեան գործիք, երբ տեղի է ունենում որոշակի քաղաքական ծրագրի շուրջ էթնիկ մոբիլիզացիա (այսինքն միեւնոյն էթնոսին պատկանող մարդկանց քաղաքական ակտիւացում): Այդ իսկ պատճառով, հակամարտութիւնների մէջ ընդգրկուած հասարակութիւններում յաճախ տեղի է ունենում մի երեւոյթ, որը կարելի է անուանել «պատմութեան արդիականացում». անցեալի իրադարձութիւնները վերածւում են ներկայի քաղաքական խնդիրների: Պատմութիւնը սկսում է սպասարկել ներկայի քաղաքական պատուէրները:

Այս երեւոյթին կարող ենք ականատես լինել ողջ աշխարհում: Սակայն, թերեւս, կան երկրներ եւ տարածաշրջաններ, որտեղ այս խնդիրները յատկապէս սուր են դրուած: Կարծում եմ, դրանց թուին է պատկանում այն տարածաշրջանը, որը կարելի է անուանել Կենտրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպա (ընդգրկելով նաեւ Կովկասը), այսինքն այն երկրները, որոնք պատմականօրէն ընդգրկուած են եղել Եւրոպայի երեք կայսրութիւնների մէջ՝ ԱւստրոՀունգարական, Օսմանեան եւ Ռուսական: Սա, իմ կարծիքով, պէտք է բացատրել նրանով, որ յատկապէս այս տարածքներում ազգային պետութիւնների ձեւաւորման գործընթացը առաւել ցաւագին ընթացք է ունեցել եւ ըստ էութեան ամբողջապէս աւարտուած չէ նաեւ այսօր» (Միքայէլ Զոլեան, «Ազգակառուցումը եւ պատմաբանները. ազգային ինքնութիւնը եւ ազգային պատմութեան նարատիւը», Ինքնութիւնը եւ փոփոխուող աշխարհը. Միջազգային գիտաժողովի նիւթեր, 2007  յուլիսի 11-12, կազմող՝ Միքայէլ Զոլեան, Երեւան, 2008, էջ 45-46):

[9] Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան կազմաւորումն ու կայունացումը քաղաքական բեմի վրայ իրագործուած (ու քննադատուած ալ) յաջողութիւն մըն է, որ համահայկական ինքնութեան արդիագոյն երեսներէն մէկը կը կազմէ: Այդ հայրենի հողին պատմա-մշակութային իմաստին վերաբերող լսա-տեսողական ու հրատարակչական շատ քիչ ատաղձ կը հասնի (ու հասաւ անցնող քսան տարիներու ընթացքին) Սփիւռք ու միջազգային քաղաքական, լրատուական ու համալսարանական շրջանակներ, մանաւանդ պատմական ու իրաւական բնոյթի տուեալներ եւ ոչ հասարակ ծանուցում ու քարոզչութիւն: Տեղեկութիւն ու տուեալ, որոնք օտարներուն համար պատրաստուած ըլլալով միաժամանակ համահայկական ինքնութեան վրայ կարեւոր երանգ մը աւելցնելու կոչուած են:

[10] Մաղաքիա արքեպ. Օրմանեան, Միութիւն Հայութեան, Բ. տպագր., Փարիզ, 1958 (Ա. տպագր.՝ Կ. Պոլիս, 1879), էջ 13-14:

[11] Հմմտ. նոյն, անդ, էջ 17:

[12] Հմմտ. նոյն, անդ, էջ 25:

[13] Նոյն, անդ, էջ 53:

[14] Նոյն, անդ:

[15] Այս իմաստով յատկանշական են «Երկիր» Միութեան կայքէջէն հետեւեալ գաղափարները, որոնք երբ, մարգարէական ըլլալէ անկախաբար, իբրեւ իրողական վիճակի մատնանշում լուրջի առնուին՝ չեն անդրադառնար սակայն կացութեան բարդութեան:

«Հայոց պետականութեան վերականգնումից յետոյ Սփիւռքը դատապարտուած է լինել հայրենակենտրոն, հայրենակենտրոն`իր ամբողջ ներուժով, ծրագրերով, կազմակերպուածութեամբ եւ նպատակներով, որոնց մէջ գլխաւորներից մէկը, թերեւս`գերագոյնը պէտք է լինի հայրենադարձութիւնը: Որեւէ անհատ, կուսակցութիւն կամ միաւորում սփիւռքում այլեւս չի կարող փոխարինել հայրենիքին, չի կարող ստանձնել հայոց պետականութեան գործառոյթները: Միւս կողմից, սփիւռքեան իւրաքանչիւր համայնք, որպէս հայրենակերտման մասնակից-գործընկեր իր ուրոյն տեղն ու խօսքը պէտք է ունենայ հայրենիքում տեղի ունեցող գործընթացներում:

«Որեւէ միջոցառում ի զօրու չէ կասեցնելու սփիւռքի աստիճանական անհետացման գործընթացը: Իրականացուող ծրագրերը կարող են միմիայն հնարաւորինս դանդաղեցնել սփիւռքի վախճանը: Միեւնոյն ժամանակ, սփիւռքի հայաստանակենտրոն դարձնելուն ուղղուած ծրագրերը պէտք է որպէս գերակայ նպատակ ունենան հայրենադարձութիւնը, քանի որ իւրաքանչիւր ազգի համար գոյութիւն ունի միայն մի աշխարհագրական տարածք, որտեղ ստեղծուած են առաւել բնականոն պայմաններ իր էթնիկական ինքնութեան պահպանման համար` իր հայրենի պետությունը» (http://www.yerkir.org/index.php?lang=arm&level_id=160):

[16] Հմմտ. Խաչիկ Թէօլէօլեան, «Յանուն նոր սփիւռքահայութեան», Սփիւռքի մէջ հատորին մէջ, Մատենաշար Յառաջ, թիւ 14, Փարիզ 1980, էջ 185:

[17] Նոյն, էջ 181:

[18] Ահաւասիկ հատուածը ամբողջութեամբ. «(…)ինծի համար չկայ ուրիշ եւ աւելի մեծ հաճոյք՝ քան աշխատանքը, զոր հետզհետէ պիտի հրատարակեմ՝ նպաստելու համար, մտաւորական յոգնութեանց սէրն արթնցնելով եւ քննական մտքի վարժութիւնը տալով, հմտութեանց (érudition) սէրն արթնցնելով եւ վերագնահատութեան վարժութիւնը տալով, մտաւորական Վերածնունդին, այնքան կարեւոր որքան հողը՝ հայրենաշինութեան համար: Վասնզի ես ի՞նչ ընեմ այն հայրենիքը, որուն ժողովուրդը չ’աճիր մտաւորական տարիքով» (Շ. Նարդունի, «Յառաջաբան», Նարդեան շիթեր. Կանանչ բաժակով, Փարիզ 1945, էջ 15):

[19] Յ. Քիւրքճեան կարեւոր ու այժմէական գեղարուեստական-մտածողական հատոր մը նուիրած է սփիւռքահայու ինքնութեան.- Փորձ տարա-գրութեան մասին, Հայ Սփիւռք մատենաշար, թիւ 1, Փարիզ, 1978:

[20] Մէջբերուած ըստ Խ. Թէօլէօլեանի, նոյն, անդ, էջ 246:

[21] Գ. Պըլտեան, «Երկդիմին եռանկիւնին մէջ», Տրամ, Պէյրութ, 1980, էջ 329:

[22] Սփիւռքը իբրեւ «Բացուածք դէպի մշակութային բազմատարածութիւնն ու բազմարժողութիւնը, որ հայ մշակոյթի առհասարակ ամէնէն բնորոշիչ յատկանիշերէն եւ մեծագոյն հարստութիւններէն մէկն է: Չմոռնա՛նք որ այդ մշակոյթը, եթէ ոչ մեծ մասամբ, բայց անպայման մասամբ, «սփիւռքային» գոյավիճակներու արտադրութիւն է: Չմոռնա՛նք որ մեր մեծագոյն փառքերէն Կիլիկեան Հարստութիւնը, բառիս ամենափարթամ առումով, նոյնպէս «սփիւռքեան» սխրագործութիւն է» ( Հ. Լեւոն Զէքիեան, «Հիմնական հարցադրումներ Հայաստան-Սփիւռք փոխառընչութիւններու մասին», Ինքնութեան խճանկար հատորին մէջ, Պէյրութ, 2001, էջ 133):

[23] Մ. Նշանեան, «Փոխան յառաջաբանի», ԿԱՄ, հանդէս վերլուծական, թիւ 5, Լոս Անճելըս, 2002, էջ 5:

[24] «Քաղաքակրթական կեանքով ապրող ազգերի համար սովորական իմաստով հայրենիքից զատ, կայ մի ուրիշ, հոգեւոր, վերացական հայրենիք: Բայց հոգեւոր կեանքը, քաղաքակրթութիւնն էլ ունի իւր հայրենիքը, ճիշդ այն նմանութեամբ, ինչպէս բոյսերի, կենդանիների եւ մարդկանց նիւթական հայրենիքն է»: Տես Գարեգին Ա. Կաթողիկոս, «Մեր հոգեւոր հայրենիքը», Դէպի Լոյս եւ Կեանք, Անթիլիաս, Բ. տպագրութիւն, 1986, էջ 154:

[25] «Երբ կարեւորագոյն մասը հայութեան կը կոխէ հողի մը վրայ որ իրենը չէ, այն հայութիւնը կրնայ ըլլալ, ապրիլ, երբ այդ հողէն վեր, Ոգեղէն հայրենիքի մը մէջ կ’ապրի: Հայը կ’ապրի երբ հաւատայ ոգիին, երբ կը հաւատայ որ ոգին խաբկանք մը չէ»: Տես Շահան Ռ. Պէրպէրեան, «Տեսաբանական հարցը եւ մենք», Իմաստասիրական Ժողովածու, կազմեց՝ Շահան Վրդ. Սարգիսեան, Անթիլիաս, 1992, էջ 224:

[26] «Մենք», Ա. թիւ, 1931, էջ 42:

[27] Հմմտ. նաեւ Վահէ Օշականի հետեւեալ պատկերացումը. «այն անձը, աշխարհի երեսին, որ երկու իրար դէմ շարժող ուժերու այդ բզքտումին մէջ կը գտնուի. մէկը որ (ինք)զինք կը վռնտէ աշխարհէն դէպի դուրսերը, սահմանազանց ձգտում մը ունի դէպի աշխարհի չորս կողմերը, եւ նոյն ժամանակ կը քաշուի դէպի կեդրոն. Այս ահաւոր բզքտումին կեդրոնը գտնուող անձը, իմ չափերովս, կը կոչուի սփիւռքահայ» (Վ. Օշական, «Սփիւռքահայու տագնապներ», Հասկ ամսագիր, Անթիլիաս, թիւ 2-3, Փետրուար-Մարտ, 2011, էջ 152):