Հոս կու տանք Ժորժ Բատայլի Ներքին փորձընկալումը գիրքին երկրորդ բաժինը ամբողջութեամբ, որուն ֆրանսերէն վերնագիրն է՝ «Le supplice», «Չարչարանքը» (Լիա­կատար Երկեր, հատոր Ե., Փարիզ, 1973, էջ 43-76)։ Այդ բաժինը գրուած է 1941ի վերջին ամիսնե­րուն ու լման գիրքին կորիզը կը հանդիսանայ։ Ներ­քին փորձընկալումը որպէս գիրք լոյս տեսած է 1943ին, ու վերատպուած 1954ին, կազմելով այս անգամ նոր միա­­ւորի մը առաջին հատորը։ Այդ նոր միաւորը կը կոչուէր Ապաստ­ուածաբանա­կան Հանրա­գու­մար։ «Հանրագու­մար»ին մէջ մտած են քառասու­նական թուական­ներուն Բատայլին հրա­տարակած յաջորդ երկու գիրքերը՝ Le Cou­pable (Յան­ցաւորը) եւ Sur Nietzsche (Նիցչէի մասին)։ Նիցչէի հովանաւորութեան տակ դրուած է սակայն լման ձեռ­նար­կը, եւ ո՛չ թէ միայն միաւորին առաջին բաժինը։ Զուարթ գիտութիւն գիր­քէն փոխ առնուած մէջբերումով մը կը բացուի ի հարկէ ներ­քին փորձընկալումին նուիրուած հատորին յառաջաբանը. «Գրեթէ ո՛չ մէկ նախադա­սու­թիւն հոս, ուր խորաթափան­ցու­թիւնն ու զուարթութիւնը ձեռք ձեռքի չտային», եւ անմիջապէս ետքը՝ Ecce Homoէն երկար հատուած մը, ուր կը կարդանք հետեւեալը. «Ուրիշ իդէալ մը կը վազէ մեր քայ­լերուն առջեւ…, ոգիի մը իդէալը որ միամտօրէն, այս­ինքն աննպատակ, յաւելեալ ուժ եւ բեղունութիւն ցոյց տալով, կը խաղայ այն ամէն ինչին հետ որ մինչեւ հիմա կը նկատուէր սրբազան, բարի, անյողդողդ, աստ­ուա­ծա­յին…»։ Իսկ նոյն յառաջաբանին մէջ Բատայլ կը բացատրէ, թէ ինչպէ՛ս «Le sup­plice» վերնագրուած երկրորդ բա­ժի­նին շուրջ կազմուած է լման գիրքը. «Այս գիր­քին մէջ անհրաժեշտութեամբ — կեանքս նժարին վրայ դնելով հետզհետէ — գրի առնուած բաժիններն են՝ երկրորդը, «Չարչարանքը», եւ վերջինը։ Միւս բաժին­ները գրի առ­նուած են գիրք մը յօրինելու գովելի մտադրութեամբ»։ Ու վերջապէս Մադամ Եդ­ուար­դայի վերատպումին առի­թով յիսունական թուական­նե­րուն գրուած (ու անտիպ մնացած) յառաջաբանի մը մէջ, կը կարդանք հետեւեալը. «Սոյն գրքոյկը [Մադամ Եդուարդա] գրեցի Սեպտ.- Հոկտ. 1941ին, Ներքին փոր­ձընկալումի երկրորդ բաժինը կազմող «Չարչարանքը»էն ճիշդ առաջ։ Երկու գրուածք­ները, իմ կար­ծիքով, սերտօրէն առնչուած են, եւ ան­կարելի է մէկը հասկնալ առանց միւ­սին…» (տե՛ս ԼԵ, հատոր 3, էջ 491, եւ հատոր 5,  էջ 421)։

Ֆրանսերէն supplice բառը կը նշանակէ «գելում», «չարչարանք»։ Բայց նախընտրեցի պահել որպէս վերնագիր՝ «Թախանձագին չարչարանք»։ Ինչո՞ւ «Թախանձագին»։ Որով­հետեւ նոյն ընտանիքին կը պատկանին, կամ նոյն արմատէն կը սերին, supplier, որ կը նշանակէ «աղաչել», supplique, որ կը նշանակէ «աղերսագիր», ու նման ուրիշ բառեր։ Փորձընկալումին մէջ Բատայլ կը լսէ «թախանձանք»ը «չար­չա­րանք»ին ետին, կամ հակառակը, ու բառին այդ խաւաւորուած հնչե­ղութիւնը կարծեմ մաս կը կազմէ խորհրդազգած փորձընկալումին, անշուշտ «խորհրդազգած»ը պա­հե­լով իր «ապաստ­ուածաբանական» ոլորտէն ներս, ինչպէս կը վայելէր Նիցչէի հետե­ւոր­դի մը։ Այս առիթով կ՚ուզեմ ըսել նաեւ որ հոս հրամցուածը անշուշտ արեւ­մտա­հայերէն թարգմանութիւն մըն է, որ Ժորժ Բատայլի գործին ու մտածողութեան նուիրուած աշխատասի­րու­թեանս մէկ անքակտելի մասնիկը կը կազմէ։ Ինչո՞ւ ան­քակ­տելի։ Որովհետեւ Բա­տայլի նման գրողի մը մտածողական փորձը ու կենսա­գրական փորձընկալումը ար­ձանագրուած են լեզուի մը մէջ, անկախ չեն այդ լեզուէն, հետեւաբար պայմա­նաւորուած են անոր ըն­ձե­ռած միջոցներով։ Իսկ լեզուները թափանցիկ չեն մէկը միւսին։ Ամէն մէկը ունի իր իւրայատուկ ժամանա­կայնութիւնը։ Վերլուծողը պէտք է թարգմանէ ի՛ր լեզուով, իր լեզուին մէջ վեր­ստեղ­ծելով մտածողական կենսուղին եւ հնչեցնելով համապատաս­խան նրբերանգները։ Պարզաբանումի աշ­խա­տանքը կ՚ենթադրէ ուրեմն թարգմանու­թիւնը։ Եւ պիտի ըսէի մանաւանդ (ի գին կրկնութեան). փոխադարձաբար թարգ­մա­նու­­թիւնը կ՚ենթադրէ տուեալ լեզուի մը պատմականութեան լիովին գիտակից պար­զաբա­նա­կան ոգի մը։ Ժորժ Բատայլի բոլոր կեդրոնական յղացքները դժուարու­թեամբ կը թարգմանուին հայերէնի։ Sou­veraineté, autorité, mystique, projet, trans­gression, sujet, extase։ Բոլորն ալ բառեր են որոնք փիլիսոփայական պատմութիւն մը ունին։ Ինչպէ՞ս պիտի թարգմանենք զա­նոնք։ Ինք­նիշխանութի՞ւն թէ գերիշխա­նու­թի՛ւն։ Հեղինակութի՞ւն թէ իրա­ւա­սու­թի՛ւն։ Միս­տի՞կ թէ խորհրդազգա՛ծ։ Ծրագի՞ր թէ նախագի՛ծ։ Օրինազանցո՞ւմ։ Են­թակա՞յ թէ ինքնակա՛յ։ Վերացո՞ւմ թէ վերա­փո­խութի՛ւն։ Ամէն մէկ թարգմա­նու­թիւ­ն իր հետ կը փոխադրէ լման մեկնաբանութիւն մը, ու կախեալ է դարերու ընթացքին կազմուած փիլիսոփայական (ու աստուածաբա­նական) նախադրեալներէ։ Դժուար կը թարգմանուին յիշեալ բառերը ու անոնց շուրջ հիւսուած մտածողութիւնը, բայց անհրաժեշտ է որ թարգմանուին։ Ու վերջին հաշուով՝ կը թարգմանուին։ Պայմանաւ որ թարգ­մանութիւնը հաս­կցուի ու կիրառուի որպէս մտածողական ձեռնարկութիւն ու պայմանաւ որ թարգմանող լեզուն ինքն իր մէջէն քաղէ իր պատմութենէն բխած ուժը։

Մարկ Նշանեան

Բ. մաս՝

Թախանձանքի չարչարանքը

Ա

Աստուածային բաներուն մէջ կայ այնքան մեծ թափանցկութիւն մը որ մարդ խնդուքի  հրավառ խորքին մէջ կը սահի կ՚իյնայ, նոյնիսկ ան­թափանց նպատակներէ մեկնելով։

Զգայական փորձընկալումով կ՚ապրիմ, ո՛չ թէ տրամաբանական բացատրութիւններով։ Աստուածայինի այնքան խելագար փորձա­ռու­թիւն մը ունիմ որ մարդիկ պիտի խնդա­յին վրաս եթէ այդ մասին խօսէի։

Կը մտնեմ անելի մը մէջ։ Հոն, բոլոր հնարաւորութիւնները կը հատ­նին, կարելին կը խուսափի եւ անկարելին է որ կը տիրէ։ Անկարելիին դիմաց ըլլալ — չափազանց, տարակոյսէ զերծ — երբ ոչի՛նչ կարելի է այլեւս, իմ աչքիս կատարել է աստուածայինի փորձընկալումը։ Չար­չարանքի մը համազօր է։

Ժամեր կան երբ Արիանայի թելը փրթած է. դատարկ ջղայնութիւն եմ միայն, չեմ գիտեր ո՛վ ըլլալս, անօթի եմ, կը մսիմ, ծարաւ եմ։ Այդ­պիսի պահերու՝ կամքին դիմել ան­իմաստ պիտի ըլլար։ Կարեւորը կեն­սունակ կեցուածքին հանդէպ զզուանքն է, զզուան­քը մինչեւ այս­օր ըսածիս, գրածիս, ամէն ինչի որ կրնար զիս կապել. հաւատար­մու­թիւնը կը զգամ որպէս անհամութիւն մը։ Զիս խռովող հա­կա­սա­կան շար­ժում­նե­րուն մէջ ելք չկայ, եւ ահա՛ ինչու անոնք կը գոհացնեն զիս։ Կասկածին մատնուած եմ. մէջս կը տես­նեմ միայն ճեղ­քուածք­ներ, անկարողութիւն, դատարկ դղրդում։ Փտած ըլ­լալու տպա­ւո­րու­թիւնն ունիմ, ինչի որ դպիմ՝ փտած է։

Եզակի քաջութիւն մը պէտք է յուսալքումին զոհ չերթալու համար, շարունակելու համար — յանուն ինչի՞։ Եւ սակայն կը շարունակեմ, մութին մէջ։ Մէջս մարդը կը շարու­նակէ, պէտք է դիմանայ։ Երբ մէջէս կը յայտարարեմ. ի՞նչ է, երբ այդ հարցումին դէմ յանդիման՝ չունիմ ըմբռնելի պատասխան, կը հաւատամ որ մէջս վերջապէս այդ մարդը պէտք է մեռցնէ այն ՝ ինչ որ եմ, այն աստիճան պէտք է դառ­նայ ինքզինքը որ իմ ապու­շութիւնս դադրի ծիծաղաշարժ ըլլալէ։ Գա­լով … երուն (հազուագիւտ եւ գաղտագողի վկա­ներ թեր­եւս կռահեն թէ որո՛ւ կ՚ակնարկեմ) կը խնդրեմ իրենցմէ որ վարանին. որովհետեւ դատա­պար­տուած ըլ­լալով մարդ դառնալու (կամ աւելին), պէտք է հիմա մեռնիմ, ծնունդ տամ ես ինծի։ Վի­ճակը չի կրնար այսպէս մնալ, մարդուն կարելին չի կրնար սահմանափակուիլ այս տե­ւական ինքնազզուանքի, մահամերձի այս կրկնուած ուրացումի ծիրին։ Չենք կրնար անվերջ ըլլալ ինչ որ ենք. բառեր որոնք մէկը միւսին ջնջումն են, միաժամանակ անդրդուելի գերաններ, երբ կը կարծենք որ աշ­խարհի հիմքն ենք։ Արթո՞ւն եմ։ Կաս­կածը կը կրծէ զիս, ու կրնայի լալ։ Աշխարհի երեսին առաջի՞նն եմ ես զոր մարդկային անկարո­ղու­թիւնը կը խելագարեցնէ կարծես։

Նայուածքներ ուր կը նշմարեմ կտրուած ճանապարհը։— Տասնհինգ տարի առաջ (թեր­եւս քիչ մը աւելի) կը վերադառնայի չեմ գիտեր ուրկէ, ուշ գիշերուան մէջ։ Սէն-Ժեռմենէն կու գայի, կ՚անցնէի դիւ Ֆուռ փողոցը (նամակատան կողմը)։ Ձեռքս ու­նէի բաց հովանոց մը եւ կարծեմ՝ չէր անձրեւեր։ (Բայց խմած չէի, վստահ եմ ըսա­ծիս)։ Այդ հովանոցը ձեռքս էր առանց նպատակի (բացի այն մէկէն որուն մասին կը խօսիմ քիչ ետքը)։ Շատ երիտասարդ էի այն ատեն, քա­ո­սա­կան, դատարկ արբշ­ռանք­ներու ենթակայ. անպատշաճ գաղափար­նե­րու ամբողջ շուրջպար մը, գլխա­պտոյտ պատճառելու աստի­ճան, բայց արդէն իսկ մտահոգութիւններով լեցուն, խստապահան­ջութեամբ, մէջս կը դառնար…։ Բանականութեան այդ նաւաբեկումին մէջ, անձ­կութիւնը, միայնակ ան­կու­մը, վատութիւնը, չարակամութիւնը կը թագաւորէին։ Քիչ մը անդին, խրախճանքը կը վերսկսէր։ Ինչ որ վստահ է, այն է որ այդ դիւրա­թե­քու­թիւնը, միեւնոյն ժամանակ «ան­կարելի»ն որուն կը բախէի, գլուխիս մէջ ճաթռտուք մը ստեղծեցին։ Խնդուքներով զար­դարուած անջրպետ մը իր մթագին վիհը բացաւ առջեւս։ Դիւ Ֆուռ փողոցը անցնելու պահուն, այդ անծանօթ «անէ­ու­թեան» մէջ, յանկարծ դարձայ…, կը մերժէի այդ գորշ պա­տերը որոնք կը բանտարկէին զիս, տեսակ մը վերացումի մէջ նետուեցայ գլխի­վայր։ Սկսայ խնդալ աստուածային կեր­պով. գլխուս վրայ բաց­ուած հովանոցը զիս կը ծածկէր (դիտմամբ ինքզինքս ծածկած էի այդ սեւ պատանքով)։ Կը խնդայի ինչպէս հաւանաբար մէկը երբեւիցէ չէր խնդա­ցած։ Ամէն ինչի խորքը կը բացուէր, մերկացած, այնպէս՝ ինչ­պէս թէ մեռած ըլլայի։

Չեմ յիշեր՝ կեցա՞յ արդեօք փողոցին մէջտեղը, զառանցանքս հո­վա­նոցին տակ ծածկելով։ Թերեւս ցատկռտեցի (հաւանաբար պատրանք մըն է). ջղաձգումներով այցել­ուած էի, կը խնդայի, կ՚ենթադրեմ, մինչ կը վազէի։

Կասկածը անընդմէջ անձկութիւն կը պատճառէ մէջս։ Ի՞նչ կը նշա­նակէ այցելուած ըլլալ, ի՛նչ բնոյթ ալ որ ունենայ այցելուած ըլլալը։ Նոյնիսկ եթէ արեւին փայլը մէջէս կուր­ցնէ՞ր ու վառէ՞ր զիս։ Քիչ մը աւելի, քիչ մը պակաս լոյսը բան չի փոխեր։ Ինչ ալ ըլլայ, արե­գակ­նային կամ ոչ, մարդը մարդ է միայն։ Ըլլալ մարդ միայն, չփախիլ ատկէ. շնչա­հեղձ ըլլալ է, ծանր անգիտութիւնը, անհանդուրժելին։

«Անձկութիւնը վերացման վերածելու արուեստը կ՚ուսուցանեմ», «փառաւորել». ահա՛ այս գիրքին ամբողջ իմաստը։ Կարծրա­սր­տու­թիւ­նը մէջս, «դժբախտութիւն»ը, ատոր պայ­մանն է միայն։ Բայց վե­րա­ցումի վերածուած անձնկութիւնը տակաւին անձկութիւն կը մնայ։ Վերացումը չէ՛, յոյսը չէ՛, անձնկութի՛ւնն է, որ կը ցաւցնէ, կը տար­րա­լու­ծէ կարծես։ Ո՛վ որ չի «մեռնիր» միա՛յն մարդ ըլլալէ՝ ընդմիշտ պի­տի մնայ միայն մարդ։

Անձ­կութիւնը անշուշտ ուսուցումի առարկայ չէ։ Դուրսէն պատ­ճա­ռե՞լ զայն։ Թերեւս։ Շատ չեմ հաւատար ատոր։ Կարելի է անոր մրուրը խռովել…։ Եթէ մէկը անձ­կութիւնը խոստովանի, պէտք է ցոյց տալ իր պատճառներուն ոչնչութիւնը։ Կ՚ե­րե­ւակայէ իր չարչարանքին լուծումը. եթէ աւելի դրամ ունենար, կին մը, տարբեր կեանք մը…։ Անձկու­թեան միամտութիւնը չափ ու սահման չունի։ Փոխանակ իր անձ­կութեան խորերը թա­փանցելու, անձկոտը կը շաղակրատէ, հալ­ու­մաշ կ՚ըլլայ, ու կը փախի։ Եւ սակայն անձ­կութիւնը իր բախտն էր. ան ընտրուած էր իր նախզգա­ցում­ներու չափին համաձայն։ Բայց ի՛նչ վատնում եթէ կը խուսափի. նուազ չ՚ըլլար տա­ռա­պանքը, կը նուաս­տանայ, կը դառնայ անխելք, կեղծ, մակերեսային։ Անձկութիւնը որմէ կը խուսափիս քեզ կը վերա­ծէ շարժուձեւեր կտրած Յիսուսականի մը, որուն շարժումները տեղ չեն հասնիր։

Դող։ Մնալ անշարժ, կայնած, միայնակ մութին մէջ, կեցուածքով մը որ ցոյց չտայ թախանձողի շարժուձեւեր. թախանձագին, բայց առանց շարժուձեւի, եւ մանաւանդ առանց յոյսի։ Կորսուած եւ թախանձող, կոյր, կիսամեռ։ Ինչպէս Յոբը աղբակոյտին վրայ, բայց առանց որեւէ բան երեւակայելու, գիշերը եկած, անզէն, գիտնալով որ ամէն ինչ կորսուած է։

Թախանձանքին իմաստը։— Ահա՛ ինչպէս կ՚արտայայտեմ զայն, աղօթքի ձեւով.— «Ո՜հ, Հայր Աստուած, Դուն որ յուսահատ գիշեր մը՝ որդիդ խաչեցիր, որ այդ արիւնահեղ գի­շերուան մէջ, երբ հետզհետէ աւելի՝ հոգեվարքը կը դառնար անկարելի — պոռալու աս­տիճան — դարձար Դո՛ւն իսկ Անկարելին եւ անկարելիութիւնը զգացիր մինչեւ սոս­կում ու արհաւիրք, յուսահատութեան Աստուած, տո՛ւր ինծի այդ սիրտը, Քու սիրտդ, որ կը մարի, չափը կ՚անցնէ ու չի հանդուրժեր այլեւս որ Դուն ըլլաս»։

Չենք գիտեր ի՛նչ ձեւով պէտք է խօսիլ Աստուծոյ մասին։ Իմ յու­սա­հատութիւնս ոչի՛նչ է, բայց Աստուծոյ յուսահատութի՞ւնը։ Չեմ կրնար որեւէ բան ապրիլ, ճանչ­նալ, առանց երեւակայելու որ ան ապ­րուած ու ճանչցուած է Աստուծոյ կողմէ։ Կ՚ըն­կրկինք, կարելիէ կա­րելի, մեր մօտ ամէն ինչ կը վերսկսի, երբեք բան մը չկայ որ ըլլայ վերջնական, բայց Աստուծո՞յ մօտ. գոյաւորի այդ «ոստում»ո՞վ որ է՛ Ին­քը, իր «վերջնակա­նութեա՞մբ»։ Ոչ մէկը թախանձանքին ծայրը պիտի հասնէր առանց Աս­տուծոյ սպառիչ առանձնութեան մէջ տե­ղա­ւոր­ուե­լու։

Բայց իմ մէջս ամէն ինչ կը վերսկսի, ոչինչ երբեք վերջնական չէ։ Ես ինքզինքս կը կործանեմ իմ նմաններուս անհուն հնարաւորութեան մէջ, որ կ՚անէացնէ այդ եսին իմաս­տը։ Եթէ պահ մը հասնիմ կարելիի ծայրագոյնին, քիչ ետքը փախած կ՚ըլլամ, տեղ փո­խած։ Եւ ի՞նչ իմաստ պիտի ունենար մեծագոյն անհեթեթութիւնը. Աստուծոյ աւելցնել կարելիներու անսահման կրկնութիւնը եւ մարդկային դժբախ­տութիւն­նե­րու բազմա­զա­նութեան մէջ ինկած, կաթիլ կաթիլ ինկած, էակին այդ չարչարանքը։ Ինչպէս հօտ մը որ կը հալածուի անսահման հովիւի մը կողմէ, մենք բառաչող ոչ­խար­ներու պէս պիտի փա­խէինք, անվերջ խոյս պիտի տայինք այդ արհաւիրքէն որ պիտի ըլլար Գոյաւորը հա­մայնին հետ նոյնա­ցած։

Ինծի՝ ապուշին որ եմ, Աստուած կը խօսի բերնէ բերան։ Կարծես կրա­կէ ձայն մըն է, մութի խոր­քէն կու գայ, կը խօսի — պաղ բոց, կիզիչ տրտմութիւն — որո՞ւն… հո­վա­նոցի մար­դուն։ Թախանձանքիս, երբ կը մարիմ, Աստուած կը պատասխանէ (ինչպէ՞ս, որո՞ւն վրայ խնդալ սենեակիս մէջ)։ Ես, կայնած եմ, տարբեր գագաթներու վրայ, տխր­օրէն մագլցուած, իմ սարսափի զանազան գիշերներս կը զարնուին իրա­րու, կը կրկնուին, կը գիրկընդխառնուին, եւ այդ գագաթները, այդ գիշերները… անասելի հրճուանք… կը կենամ։ Ի՞նչ եմ։ Ճիչ մը — դիտապաստ կ՚իյնամ, անուժ։

Փիլիսոփայութիւնը թախանձանք չէ, բայց առանց թախանձանքի՝ չկայ ընբռնելի պա­տասխան։ Ո՛չ մէկ պատասխան երբեւիցէ պիտի չգայ հարցումէն առաջ։ Եւ ի՞նչ կը նշա­նակէ հարցումը, եթէ չըլլայ անձնկութիւնը, թախանձանքի չարչարանքը։ Խելա­գա­ր­ուե­լու վայր­կեա­նին, պատասխանը կը հասնի. եթէ ոչ, ինչպէ՞ս պիտի լսէինք զայն։

Էականը կարելիին ծայրագոյնն է, հոն ուր մինչեւ իսկ Աստուած չի գիտեր այլեւս, կը յուսահատի, կը մեռցնէ։

Ամէն ինչի մոռացում։ Խորունկ վայրէջք գոյութեան գիշերուան մէջ։ Անգիտութեան անհուն թախանձանքը, ընկղմիլ անձկութենէն։ Վիհին վերեւը սողոսկիլ ու, լրիւ աղ­ջա­մուղջին մէջ, անոր արհաւիրքը զգալ։ Դողալ, յուսահատիլ, առանձնութեան պա­ղին մէջ, մարդուն յաւի­տե­նական լռութեան մէջ (ամէն նախադասութիւն յիմա­րու­թիւն է, նա­խա­դասութիւններու պատրանքով լեցուն պատասխանները, միայն ու միայն գիշեր­ուան մտակորոյս լռութիւնն է պատասխանողը)։ Աստ­ուած բառը գործածած ըլլալ միայն առանձնութեան յատակը հաս­նե­լու, բայց չգիտնալ այլեւս, անոր ձայնը լսել։ Անգիտանալ զայն։ Աստ­ուած, վերջին բառ, որուն նշանակութիւնը այն է որ քիչ մը ան­­դին՝ բոլոր բառերը պիտի պակսին. տեսնել սեփական պեր­ճա­խօ­սու­թիւնը (անխուսա­փե­լին), խնդալ անոր վրայ մինչեւ անգիտացող ապ­շութիւն (խն­դալը պէտք չունի այլեւս խնդալու, հեծկլտալը՝ հեծ­կլտալու)։ Ան­դին՝ գլուխը կը պայթի. մարդ էակը հայեցո­ղու­թիւն չէ (խաղա­ղու­թիւն կը գտնէ միայն փախելով), թախանձանք է, պա­տերազմ, անձ­կու­թիւն, խելագարութիւն։

Բարի առաքեալներու ձայնը. ամէն ինչի ունի՛ն պատասխան մը, սահ­մանները ու ձեւերը ցոյց կու տան, փափկանկատ ձեւով, ճիշդ ինչպէս արարողապետը յուղար­կա­ւորութեան ընթացքին։

Մեղսակցութեան զգացում յուսահատութեան մէջ, խելագարութեան, սիրոյ՝ թախանձան­քին մէջ։ Հաղորդակցութեան անմարդկային, հեր­ար­ձակ հրճուանքը, որովհետեւ յու­սա­հատութիւն, խելագարու­թիւն, սէր, դատարկ անջրպետին մէջ ո՛չ մէկ կէտ չկայ որ չըլլայ յու­սա­հա­տու­թիւն, խելագարութիւն, սէր, ու նաեւ՝ ծիծաղ, գլխապտոյտ, նող­կանք, ինք­նա­կորուսում, մինչեւ մահ։

Բ

Հեգնա՜նք։ Ինծի կ՚ըսեն. համաստուածապաշտ, անաստուած, անկրօն աստուածապաշտ…։ Ու ես կը պոռամ դէպի երկինքը. «Բան չեմ գի­տեր»։ Ու կը կրկնեմ ծիծա­ղա­շարժ ձայնով մը (երբեմն այդ ձեւով կը պոռամ դէպի երկինք). «Ոչի՛նչ, բացարձա­կապէս ոչի՛նչ»։

Կարելիին ծայրագոյնը։— Վերջաւորութեան հասած ենք հոն։ Բայց այսքան ո՞ւշ…։ Ինչպէ՞ս հասանք հոն առանց գիտնալու — (իրա­կա­նու­թեան մէջ՝ բան չէ փոխուած) շրջանցքէ մը. մէկը կը խնդայ (հա­գագալից), միւսը կը մխրճուի ու կինը կը ծեծէ, մար­դիկ կը գինովնան մեռնելու աստիճան, կը մեռցնեն չարչարանքներու մէջ։

­Անհեթեթութիւնը բան մը կարդալու որ պէտք է սիրտը ճմլէր մեռ­նելու աստիճան, եւ յետոյ լամբարը մարել, խմիչք մը պատրաստել, անկողինով զբաղիլ, ժամացոյցը լա­րել։ Կը խնդացնէ զիս այս ամ­բողջը, բայց ի՞նչ ըսել այն «բանաստեղծներ»ուն մասին որոնք իրենք զիրենք պայմանական կեցուածքներէն վեր կը կարծեն, առանց խոս­տո­վանելու որ իրենց ալ գլուխը պարապ է, իմինիս պէս. ցոյց տալ այս բաները օր մը — պաղարիւնութեամբ — մինչեւ այն պահը երբ կը ծռիս, կը թախանձես, երբ ա՛լ չես ծածկեր, կը դադ­րիս բացակայ ըլ­լա­լէ։ Հրահանգնե՞ր են, նախատեսուա՞ծ, պատրաստուա՞ծ։ Այո, ձեւով մը հրահանգներ են, բռնադատումներ։ Կատակ է կարծել որ կարելի է ջուրի հոսանքին երթալ, նեղը չդրուիլ, չհալածել ինքզինք մինչեւ վերջին թաքստոցը. պիտի ըլլար մեղ­սակ­ցիլ անշարժութեան։ Տար­օրի­նակը այն է, որ երբ կը խուսափիս՝ չես տեսներ ստանձ­նուած պա­տաս­խանատուութիւնը. ո՛չ մէկը կրնայ աւելի ծանրակշիռ ըլլալ, անքաւելի մեղքն է, երբ մէկ անգամ զայն լքելու կարելիութիւնը տեսնուած է, սո­վորական կեան­քի մը ոսպնեակին հետեւելով։ Կարե­լիութիւնը լռա­կեաց է, չի սպառնար, չ՚անիծեր, բայց երբ մէկը իր իսկ մահուան վա­խէն՝ կը ձգէ որ ան մեռնի, արեւի սպասումը յուսախաբ ընող ամպի մը նման է։

Ա՛լ չեմ երեւակայեր մարդ էակը որպէս խնդացող, խնդացող մինչեւ իսկ ծայրագոյն կարելիութեան վրայ — խնդացող, առանց բառ մը ար­տասանելու կռնակ դարձնող, նուիրուելու համար կեանքի սքան­չելիքին, առանց երբե՛ք խոյս տալու։ Բայց են­թա­դրենք որ օր մը տկա­րանայ, որ տկարութեան պահուն՝ մերժէ մինչեւ ծայրը երթալ (տկարութեան ճամբով՝ կարելիութիւնը ինքը կը պահանջէ, իմաց կու տայ, կ՚ըսէ որ սպասուած է), խոյս տայ, եւ ահա՛ իր անմեղութեան վերջը հասած է։ Իր մէջ կը սկսի մեղքին, զղջումին, զղջում կեղ­ծե­լուն ան­հասանելի խաղը, որմէ յետոյ կու գայ լման մոռացութիւնը, ցած մա­կարդակի։

Մարդոց պատմութիւնը վերջապէս թող դիտուի, մարդ առ մարդ, ամ­բողջութեամբ, որպէս փախուստ մը, նախ կեանքէն, մեղք կոչուածն է. յետոյ մեղքէն, եւ այն ատեն երկար գի­շերն է, ապուշ խնդուքներէ ճեղքուած, խորքին՝ միայն թեթեւ անձկութիւն մը։

Ամէն մէկս, վերջաւորութեան, նուաճած է բացակայելու, վստա­հու­թիւն մը ձեռք ձգելու իրաւուն­քը, ամէն փողոց այդ նուաճումին սահ­մա­նափակ դէմքն է։

Յուսահատութեան տոկունութիւնը կա՛յ, հարցը անոր դանդաղ հա­ճոյ­քը, անոր վճռական խստութիւնը ըմբոշխնել է. կարծր ըլլալ, մահ­ուան երաշխիքը, քան թէ զոհ։ Դժուա­րութիւնը, յուսահատութեան մէջ, լման ըլլալն է։ Եւ սակայն բառերը, գրելու պահուս, կը պակսին, կը խուսափին…։ Յուսահատութեան յատուկ անձնասիրութիւնը. անոր մէջ կը ծնի հաղորդակցութեան նկատմամբ անտարբերութիւնը։ “Կը ծնի” առնուազն, որով­հետեւ… կը գրեմ։ Եւ արդէն բառերը միշտ չեն պատշաճիր մարդ էակի ապրածներուն։ Երբ կ՚ըսեմ “յու­սա­հա­տու­թիւնը”, պէտք է հասկնալ. կազմալուծուած եմ, պաղին յատակը հա­սած, մահուան հոտը կը շնչեմ, միեւնոյն ատեն՝ ծանր, իմ ճակատագրիս նուի­րա­գործուած, կը սիրեմ զայն — ինչպէս կենդանի մը իր պզտիկները կը սիրէ — ուրիշ բան չեմ փափաքիր։ Հրճուանքին գա­գաթ­նակէտը հրճուանքը չէ, կը զգամ որ կու գայ պահը երբ պիտի լքէ զիս, մինչդեռ յուսահատութեան մէջ՝ մահուան գալն է միայն որ կը զգամ։ Անձկոտ ցանկութիւն մը կայ մէջս դէպի հոն, բայց ցան­կու­թիւն մըն է, եւ ուրիշ ցան­կութիւն չկայ։ Յուսահատութիւնը պարզ է. յոյսի բա­ցա­կայութիւնն է, որեւէ խաբէ­ու­թեան բացա­կա­յու­թիւնը։ Անապատային տարածք­նե­րու վիճակներ եւ — կ՚են­թա­դրեմ — արե­ւին վիճակը։

Ի՛նչ որ ալ գրեմ, կը ձախողիմ այն չափով որ իմաստի ճշգրտութեան պէտք է կա­րե­նայի առնչել կարելիներու անհուն — խելագարեցնող — ճո­խութիւնը։ Այդ Դանա­յիդեան անվերջ աշխատանքին բռնադատ­ուած եմ — զուարթ մնալո՞վ — հաւանաբար որովհետեւ այսուհետեւ չեմ կրնար կեանքս երեւակայել ուրիշ կերպ քան կարելիի ծայրա­գոյ­նին գամուած։ (Ինչ որ նախ եւ առաջ կը պահանջէ գեր­մարդկային խելք մը, մինչդեռ ես յաճախ ուրիշի խելքին ապաւինած եմ, զայն գտնելով աւելի ճարպիկ…։ Բայց ի՞նչ ընել, մոռնա՞լ. նոյն պահուն, գի­տեմ, պիտի խենթենայի. մարդիկ տակաւին դժուար կը հասկնան մերկացած միտքի մը թշուա­ռութիւնը։) Ճիշդ է, ծայրագոյն պա­րա­գային պիտի բաւէր որ գայ մէկ հոգի։ Բայց այն ատեն ի՛ր եւ միւս­նե­րուն միջեւ — որ կը խուսափին իրմէ — պէտք է գիտ­նար կապ մը պահել։ Եթէ այդ չըլլար, ինքը տարօրինակութիւն մը պիտի հանդի­սա­նար, ո՛չ թէ կարելիին ծայրագոյնը։ Ամէն տեսակի ձայներ, պոռ­չ­տուք­ներ, շատա­խօ­սու­թիւն­ներ, խնդուքներ, պէտք է կորսուին իր մէջ, ամէն իմաստէ պարպուին իր յուսահատութեան մէջ։ Խելք, հաղոր­դակցութիւն, թախան­ձող թշուառութիւն, զոհա­գործում (ամենէն դժուա­րը հաւանաբար բացուիլն է անհուն անխելքութեան մը. խու­սա­փելու համար անկէ — ծայրագոյնը միակ կէտն է ուր մարդ կը խու­սա­փի իր ապուշութենէն — բայց միեւնոյն ժամանակ անոր մէջ ընկղ­մելու հա­մար), բոլորն ալ պէտք է մասնակցին, ձեռք ձեռքի տան։ Ամե­նէն տարօրինակը յուսահատութիւնն է, որ մնացեալը կ՚ան­դա­մալուծէ եւ կը ներծծէ։ Եւ այս ամբողջին “գումա՞ր”ը։ “Գու­մար”ը միամիտ էակ մըն է, կատակէն չհասցկող։ Երբ հոս է ան, գիշերս աւե­լի՛ կը պաղի, ապ­րած անա­պատս աւելի կը դատարկուի, սահ­ման­ները կ՚ան­հետին։ Ծանօթ կարե­լիու­թիւն­ներէն անդին, այնքան մեծ անձ­կու­թիւն մը կը բնակի գորշ երկնքին մէջ, ինչպէս վա­նա­կան մը՝ դագաղի մը մութին մէջ։

Ճիգս ապարդիւն պիտի ըլլայ եթէ չհամոզեմ շուրջիններս։ Բայց իմ իսկ մէջս կը բե­կա­նի ամէն ժամու։ Ծայրագոյնէն՝ կ՚իջնամ ամենէն ապուշցած վիճակին, ենթա­դրե­լով որ հազուադէպ պահերու՝ դպած եմ ծայրագոյնին։ Այդ պայմաններուն տակ, ինչպէ՞ս հա­ւատալ որ օր մը ծայրագոյնը մարդուն կարելիութիւնը պիտի դառնայ, որ օր մը մարդ ըսուածը (ըլլա՛յ իսկ փոքրագոյն թիւով) պիտի հասնի ծայրագոյնին։ Եւ սակայն առանց անոր՝ կեանքը երկարատեւ խարդախութիւն է միայն, պար­տու­թիւն­ներու շարան մը առանց կռուելու, որոնց կը հե­տեւի անկարող փախուստը, խուճա­պային։ Անկում։

Սահմանումով, կարելիին ծայրագոյնը այն կէտն է ուր մարդ մը, հակառակ իրեն հա­մար անըմբռնելի դիրքին զոր կը գրաւէ գոյաւորին մէջ, խաբէութիւններէն եւ վախէն ձեր­բազատուելով, այնքան հեռու կը յառաջանայ որ անհնար է այլեւս երեւակայել աւելի եւս յառա­ջա­նա­լու կարելիութիւն մը։ Պէտք չկայ ըսելու թէ ի՛նչ աստիճանի ապ­ար­դիւն է խելքի զուտ խաղ մը երեւակայել առանց անձկութեան (թէեւ փիլի­սոփա­յութիւնը այս անելին մէջ կը մխրճուի)։ Իմացակա­նու­թե­նէն պակաս չէ անձկութիւնը երբ հարցը ճանչ­նալ է, եւ կարելիին ծայ­րագոյնը իր կարգին նոյնքան կեանք է որքան ճանաչում։ Հա­ղոր­դակ­ցութիւնն ալ, անձկութեան պէս՝ ապրիլ եւ ճանչնալ է։ Կա­րե­լիին ծայ­րագոյնը կ՚ենթադրէ ծիծաղը, վերացումը, մահուան սար­սա­փահար մերձեցումը. կ՚են­թա­դրէ սխալներ գործել, նողկալ, կարե­լիին եւ անկարելիին միջեւ ան­վերջ տարուբերուիլ, եւ վերջա­ւո­րու­թեան, բե­կանուած, բայց աստիճան առ աստիճան դանդաղօրէն փա­փաքուած, թա­խան­ձանքի վիճակը, անոր ներծծուիլը յուսահատութեան մէջ։ Այդ նպատակով ինչ որ մէկը կրնայ ճանչնալ պիտի չշրջանցուի առանց անկումի, առանց մեղք գործելու (գրաւարկը մեծագոյնը ըլլալով, կը խորհիմ անար­գու­թիւններու ամենէն սարսա­փե­լիին՝ դասալքումին. ո՛վ մէկ անգամ կանչուեցաւ, այլեւս պատճառ չունի, արդա­րա­ցում չու դանդաղօրէն նի, պէտք է գրաւէ իր տեղը)։ Ամէն էակ որ չ՚երթար մինչեւ ծայրագոյնը՝ մար­դուն ծառան է կամ ոսոխը։ Եւ եթէ հա­սա­րակաց գո­յատեւման չի սատարեր, ծառա­յա­կան որեւէ աշխատանքով մը, իր դասալքումը արգահատելի ճակատագիրի մը կը դա­տա­պարտէ մարդ­կութիւնը։

Սովորական ճանաչում կամ ծիծաղին եւ անձկութեան մէջ գտնուած ճանաչում, կամ ալ ու­րիշ որեւէ նոյնանման փորձընկալում, ենթար­կուած են կարելիի ծայրագոյնին — պարզ հետեւութիւն իրենց յար­գած կանոններուն։ Ամէն ճանաչում արժէք մը ունի իր սահման­նե­րուն մէջ, միայն թէ անոր արժէքը չափել պէտք է ծայրագոյնին հետ համե­մատութեամբ, գիտնալ թէ ի՛նչ պիտի աւելցնէր անոր վերջ­նա­կան փորձ­ըն­կալումը։ Նախ եւ առաջ, երբ հասած ես կարելիի ծայրա­գոյնին, ամէն ինչ կը փլի։ Մինչեւ իսկ բանականութեան շէնքը, խե­լագար քաջութեան պահ մը, իր փառքը կը կորսնցնէ։ Ինչ որ կը մնայ, ենթադրենք, տատանող պատի կտորի մը պէս, կը մեծցնէ, չի նուա­զեցներ գլխա­պտոյտի զգացումը։ Բողոքել բանի չի ծառայեր, անա­մօթութիւն է։ Այդպէս պէտք էր, աւելի հեռու յառաջանալու պա­հան­ջին դէմ դիմադրութիւն չկայ։ Եթէ պէտքը զգացուի, վճարե­լիք գինը կ՚ըլլայ խելագարութիւն։

Արհամարհելի ճակատագիր մը…։ Մարդուն մէջ ամէն ինչ իրարու կապուած է։ Ոմանց մօտ միշտ եղած է յամառ կամեցողութիւնը — թէկուզ անվճռական — կա­րե­լի եղածին չափ հեռու յառաջանալու։ Բայց եթէ մարդ ըսուածը դադրէ՞ր այդքան յամա­ռութեամբ ինք­զինք կամենալէ։ Այն ատեն ամէն տեսակի կամեցողութիւն փլուզումի պիտի ենթար­կ­ուէր — ի՛նչ ուղղութեամբ որ գործէ ան (վերացում, կռիւ, նուաճում)։

Մարդկութեան նպատակակէտին հասնելու համար, տեղ մը ան­հրա­ժեշտ է չեն­թար­­կուիլ բախտին, այլ ստիպել որ ան ըլլայ նպաստաւոր։ Հակառակը, բանաստեղծական մեղ­­կու­թիւնը, կրա­ւորական կեց­ուած­քը, այրական ու վճռող հակազդեցութեան հան­դէպ զզուանքը. գրա­կան անկումն է (գեղեցիկ յոռետեսութիւնը)։ Անէծքն էր Րէմպոյին, որ ստի­պուեցաւ կռնակ դարձնել այն կարելիին որուն հասած էր, վե­րա­­գտնելու համար իր մէջ անեղծ մնացած վճռելու ուժ մը։ Ծայ­րա­գոյնին հասնիլը ու­նի որպէս պայման ատե­լու­թիւնը ո՛չ թէ բա­նա­ս­տեղծութեան, այլ բանաստեղծական իգակա­նու­թեան (վճռակա­մու­թեան պակաս, բանաստեղծը կին է. ինչ որ գիւտ է, ինչ որ բառ է՝ կը բռնաբարէ զինք)։ Բանաստեղ­ծու­թեան կը հակադրեմ կարելիին փորձ­ընկալումը։ Հայե­ցո­ղու­թեան մասին չէ խօսքը այնքան, որքան՝ ճմլումի։ Եւ սակայն կը խօսիմ “խորհրդազդած փորձ­ընկալում”ի մասին (Րէմպոն փորձեց զայն, բայց առանց այն կամակորութեան որ իրը եղաւ աւելի ուշ հարստանալու հետապնդումին մէջ։ Իր փորձ­ըն­կալումին տուաւ բանա­ս­տեղծական ելք մը, անգիտացաւ հաւաստող պար­զութիւնը — իր նամակներուն մէջ՝ անվաղորդայն ծրագիրները — ընտրեց իգական խոյսը, գեղագիտութիւնը, անորոշ ու անհա­կա­կշիռ արտայայ­տու­թիւնը։)

Անկարողութեան զգացում մը. միտքերուս երեւութական անկար­գու­թեան բանալին ձեռքս է, բայց ժամանակ չունիմ դուռը բանալու։ Գոց, միայնակ թշուառութիւն մը. փառա­սիրած ծրագիրս այնքան մեծ է որ… կ՚ուզէի ես ալ պառկիլ, լալ, քունի մտնել։ Կը մնամ հոս, քանի մը վայրկեան եւս, բախտս փորձելով, եւ կոտրուած։

Վերջին քաջութիւն. մոռնալ, դառնալ անմեղութեան, յուսահատ վի­ճակի զուարթա­մտութեան։

Պառկելէ առաջ աղօթք մը. “Աստուած որ ջանքերս կը տեսնես, տո՛ւր ինծի կոյրի աչ­քե­րուդ գիշերը”։

Կանչուած ըլլալով, Աստուած կը պատասխանէ, կը պրկուիմ տկա­րա­նալու ու մարելու աս­տի­ճան, եւ կը տեսնեմ զԻնք, յետոյ՝ կը մոռնամ։ Նոյքան անկարգութիւն որքան երազի մը մէջ։

Գ

Արձակման պահ մը։ Սէն-Րոք եկեղեցիէն անցայ։ Արեւի պատկերին դէմ յանդի­ման, հսկայ, ոսկեզօծ, ամպամած, զուարթ շարժում մը ունեցայ, ման­կական տրամա­դրու­թիւն մը, վերացում մը։ Անդին, կը նայէի փայտէ վանդակաձեւ խաղխամին, ու տեսայ որ մաքրութիւնը կատարեալ չէր։ Քմահաճ շարժումով մը, դպայ խաղխամին։ Մատս հետք մը ձգեց փոշիին մէջ։

Շոգեկառքին մէջ խօսակցութեան մը շարունակութիւնը։— Անոնք որոնք չեն գիտեր թէ գետինը կրնայ բացուիլ, որոնք կը գոհանան բարի կարգախօսքերով, մինչդեռ եթէ գիտ­նային՝ յանկարծ ան­հե­թե­թէն զատ, թախանձելէն զատ ուրիշ ելք պիտի չմնար իրենց։ Ժա­մանակս կը կորսնցնեմ ահազանգը հնչեցնելով։ Հանգստութիւնը, բա­­րե­մտութիւնը, անվտանգ խօսակցութիւնը, կարծես պատերազմը… ու երբ պատե­րազմ կ՚ըսեմ։ Ո՛չ մէկը դէմ դիմաց կը տեսնէ. արեւը, մարդկային աչքը կը խուսափի ան­կէ…։ Աստուծոյ գանկը կը պայթի… եւ մէկը բան չի լսեր։

Բարեկամներս խոյս կու տան ինձմէ։ Մարդիկ կը վախնան ինծի մօտենալէ, ոչ թէ պոռ­չտուքներուս պատճառով, այլ որովհետեւ չեմ կրնար որեւէ մէկը հանգիստ ձգել իր խա­ղաղութեան մէջ։— Պար­զացնենք. չէ՞ պատահած յաճախ որ խոյս տալու պատճառներ յանձ­նեմ իրենց։

Ըմբռնելու համար ճանաչումի տարողութիւնը, կը վերադառնամ ետ, դէպի ծագում։ Նախ երբ երեխայ էի, ամէն ինչով նման այն խեն­թե­րուն (բացակայ) որոնց հետ կը խա­ղամ այսօր։ Փոքր “բացա­կա­ներ”ը աշխարհի հետ կապի մէջ չեն, եթէ ոչ չա­փա­հաս­նե­րու միջ­նոր­դու­թեամբ. չափահասներու միջամտութեան արդիւնքը երե­խա­յա­կան շար­­ժուձեւն է, շինծու։ Աշխարհ եկող էակը որ ե՛նք սկիզբը՝ չա­փահասները զայն անմիտ կերպով կը վերածեն աննշան զարդի։ Այս կէտը անկարեւոր չէ. թէ այդ անցքը՝ բնու­թեան վիճակէն (ծնունդէն) դէպի բանական վիճակը ստիպողաբար տեղի կ՚ունենայ երե­խա­յա­կան շար­ժ­ուձեւի ճամբով։ Տարօրինակ է որ երեխային կը վերագրենք երեխա­յա­կան շարժուձեւի պատասխանատուութիւնը, կարծես ան ըլ­լար երե­խաներու յատուկ նկա­րագիրին արտա­յայտութիւնը։ Երե­խա­յական շարժուձեւը այն վիճակն է որուն մէջ կը փոխադրենք միա­միտ էակը, որովհետեւ պէտք է ընկե­րակ­ցինք անոր, ու մինչեւ իսկ առանց ճշգրիտ նպատակի մը՝ իրապէս կ՚ընկերակցինք մինչեւ հո՛ն ուր որ ենք։ Երբ մանկական անհե­թեթութեան վրայ կը խնդանք, ծիծաղը կը ծածկէ ու կը մատնէ մեր զգացած ամօթը, տեսնելով թէ ինչի՛ կը վերածենք կեան­քը, երբ անէութենէ կը ցայտէ։

Ենթադրենք. տիեզերքը ծնունդ կու տայ աստղերուն, աստղերը՝ եկրա­գունդին,… երկրա­գուն­դը՝ կենդանիներուն եւ երեխաներուն, երեխա­ները՝ մարդոց։ Երե­խա­նե­րուն սխա­լը. չափահասներէ՛ն քաղել ճշմար­տութիւնները։ Ամէն մէկ ճշմարտութիւն իր մէջ ունի հա­մոզիչ ուժ մը, եւ զայն կասկածի տակ առնելու պատճառները, բայց նաեւ որպէս հե­տե­ւանք՝ սխալներու բաժին մը։ Իրողութիւնը այն է որ մեր ճշմար­­տու­թիւն­ները շարգ մը սխալներու կը մատնեն երեխան, եւ ա՛յդ է որ կը կոչենք երե­խայական շարժուձեւ։ Բայց մարդիկ երե­խա­յական շար­ժու­ձեւի մասին կը խօսին երբ բոլորին տեսանելի է ան։ Ո՛չ մէկը կը խնդայ գիտունին վրայ, որովհետեւ անոր երե­խայական շարժուձեւը տեսնելը պիտի պահանջէր որ անկէ անդին կարենայինք անց­նիլ — նոյնքան՝ որքան չափահասը երեխայէն անդին է (երբեք ճիշդ չէ ամբողջովին — եթէ ինքն իրմով ծիծաղելի չէ — եւ խորքին մէջ՝ գրեթէ չի պատահիր)։

Բարեկամներուս հետ վարմունքս իր պատճառներն ունի. ամէն էակ, կարծեմ, ան­կարող է գոյաւորին մինչեւ ծայրը երթալու, միայն իր ու­ժե­րուն ապաւինելով։ Եթէ փորձէ, կ՚ընկղմի “մաս­նակիութեան” մը մէջ, որ իմաստ ունի միայն իրեն համար։ Մինչդեռ իմաստ չի գոյաց­ուիր միայն մէկ հոգիի համար։ Գոյաւորը արդէն իսկ պիտի մերժէր “մաս­նակի”ն, եթէ տես­նէր որ մասնակի է (եթէ կ՚ուզեմ որ կեանքս իմաստ մը ստանայ ինծի համար, պէտք է իմաստ մը ստանայ այլոց համար. մէկը պիտի չհա­մար­ձակէր կեանքին այնպիսի իմաստ մը տալ որ զայն միայն ինքը նշմարած ըլլար, իմաստ մը որմէ լման կեանքը խոյս տար, բացառելով միայն զինքը)։ Ճիշդ է որ կարելիի ծայրագոյն կէտին, իմաստազրկութիւնն է որ կը տիրէ…, բայց իմաստէ զրկուած են միայն ա՛յն բաները՝ որ իմաստ ունէին մինչեւ այդ պահը. որով­հետեւ թախանձնաքը — իմաստի բացակայութենէն ծնունդ առ­նե­լով — վերջին հաշուով իմաստ մը կը սե­ւե­ռէ, վերջնական իմաստ մը. իմաստազրկութեան յեղակարծ փայ­լա­տակումն է, մինչեւ իսկ անոր “յաղթեր­գութիւ­նը”։ Բայց ծայրագոյնին չեմ հասնիր մի­նակս, եւ իրա­կա­նութիւնը այն է որ չեմ իսկ կրնար հաւատալ հասած ըլլալուս, քանի որ երբեք հոն մնալ չեմ կրնար։ Եթէ միայն ե՛ս հասնէի հոն (ենթադրելով որ…), հաւասար պիտի ըլլար չհասնելուս։ Որով­հե­տեւ եթէ ատկէ գոհունակութիւն մը գո­յա­նար, դոյզն իսկ չափով, նոյն­հետայն ծայրագոյնէն կը հեռացնէր զիս։ Չեմ կրնար պահ մը իսկ դադրեցնել ծայրագոյնին դիմելու գործո­ղու­թիւնս, եւ նոյնքան ան­կա­րող եմ տարբե­րա­կելու իմ եւ անոնց միջեւ որոնց հետ կը փա­փա­քիմ հաղորդակցիլ։

Կ՚եթադրեմ որ կրնամ ծայրագոյնին հպիլ միայն կրկնութեամբ, այն պատճառով որ եր­բեք վստահ չեմ անոր հասած ըլլալուս, ու երբեք վստահ պիտի չըլլամ։ Եւ նոյնիսկ եթէ հասնէի, տակաւին ծայրագոյն պիտի չըլլար, եթէ քունս տանէր։ Ծայրագոյնը կը պա­հանջէ որ “քունդ չտանի այդ վայրկեանին” (մինչեւ մեռնիլդ), բայց Պասկալ կ՚ըն­դու­նէր անքուն մնալը մինչեւ գալիք երանութիւնը (գոնէ այդպէս կը պատճառա­բա­նէր)։ Կը մերժեմ երջանիկ ըլլալ (փրկուիլ)։

Ի՞նչ կը նշանակէ երջանիկ ըլլալու ցանկութիւնը. տառապանքը եւ խուս­ափելու փա­փա­քը։ Երբ տառապանքի մէջ եմ (օրինակ երէկ, յօդացաւ, ցուրտ, ու մանաւանդ անձկու­թիւն, կարդացած ըլլալով Հարիւր քսան օրերէն հատուածներ[1]), կը յարիմ պզտիկ հա­ճոյքներու։ Փրկութեան կարօտը թերեւս հակազդեութիւն մըն է ցաւի շա­տա­ցման դէմ (աւելի ճիշդ՝ զայն հանդուրժելու անկարողութեան դէմ)։ Փրկութեան գա­ղա­փա­րը, կը կարծեմ, կ՚այցելէ անոր որ կը փշրուի ցաւէն։ Ընդ­հա­կառակը ո՛վ որ կը տի­րապետէ անոր՝ պէտք ունի բեկանուելու, պա­տռուածքին յանձնուելու։

Պզտիկ ծիծաշարժ ամփոփում մը։— Հեգըլ, կ՚ենթադրեմ, հասաւ ծայրագոյնին։ Երի­տասարդ էր դեռ եւ կարծեց որ պիտի խե­լա­գար­ուի։ Կ՚ենթադրեմ մինչեւ իսկ որ հա­մա­կարգը կառուցեց խոյս տալու համար (ամէն տեսակի նուաճում, հաւանաբար, սպառնալիքէ խու­սա­փող մէկու մը գործն է)։ Վերջաւորութեան, Հեգըլ կը հասնի գոհու­նա­կութեան, կռնակ կը դաձնէ ծայրագոյնին։ Իր մէջ թախանձանքը մեռած է։ Մարդիկ փրկութեան կը ձգտին, ինչո՞ւ չէ, կը շարունակեն ապրիլ, վստահ չեն, կը շար­ու­նա­կեն թախանձել։ Հեգըլ իր կեն­դա­նութեանը նուաճեց փրկութիւնը, մեռցուց թախան­ձան­քը, ինքզինքը հաշմեց։ Իրմէ ինչ որ մնաց թիի կոթ մըն էր, արդի մարդ մը։ Բայց հաշ­մուելէ առաջ, անկասկած՝ դպաւ ծայրագոյնին, գիտցաւ թախան­ձանքին ի՛նչ ըլլալը. իր յիշողութիւնը վերադարձուցած կ՚ըլլայ զինք նշմարուած վիհին, զայն չէզոքացնելու համար։ Համակարգը չէզո­քացում է։

Ամփոփումին շարունակութիւնը։— Արդի մարդը, չէզոքացուածը (բայց առանց գինը վճարելու), փրկութեան երջանկութիւնը կը վա­յե­լէ ասդենական կեանքին մէջ իսկ։ Կիր­կըգորը քրիստոնէութեան ծայրագոյն սահմանն է։ Դոստոյեւսկին (Գետնին տակը գիր­քին մէջ) ամօթին ծայրագոյն սահմանն է։ Հարիւր մէկ Օրերուն մէջ, կը հաս­նինք մին­չեւ հեշտալի սարսափին գագաթը։

Դոստոյեւսկիի մօտ, ծայրագոյնը փշրուած ըլլալու հետեւանքն է։ Բայց այդ փշրուած ըլլալը կը նմանի ձմրան հեղեղի մը. կը յորդի։ Ոչի՛նչ աւելի տանջալից է, ախտագին, կրօնական տժգոյն բար­դու­թիւն։ Գետնին տակը ծայրագոյնը կը վերագրէ թշուառու­թեան։ Խաբ­կանք, ինչպէս Հեգըլի պարագային, բայց Դոստոյեւսկին ուրիշ ձեւով կը ճողոպրի։ Քրիստոնէութեան մօտ վնաս չունի եթէ թախանձանքը վատ­թարուի, եթէ անձը ամբողջութեամբ ամօթին մէջ թաթխուի։ Կ՚ըսուի՝ “Թող այդպէս ըլլայ…”, բայց ո՛չ, որով­հետեւ հարցը (բացի եթէ երկակիութիւն տիրէ) նուաստացնել ու արժեզրկել է։ Մնաց որ չեմ գանգատիր. թէ ծայրագոյնը ամօթէն անցնելով գտնէ իր ճամբան, այդքան ալ գէշ լուծում չէ, բայց զայն սահմանափակե՜լ ամօթին։ Խորքին մէջ շլանալով ծայ­րա­գոյնը դիւայինի գաւառին մէջ պահել— ինչ գինով որ ըլլայ — դաւաճանել է։

Իմ միջոցներս. արտայայտութիւնը, անճարակութիւնս։ Կեանքի սո­վո­րական գոյա­ձե­ւը. տարբեր էակներու միջեւ մրցակցութիւնը, բար­ձ­րա­գոյնը ըլլալու ցանկութեամբ։ Կե­սար. “… քան թէ երկրորդը Հռոմի մէջ”։ Մարդիկ այդպէս են — այնքան ճղճիմ — ամէն ինչ անարժէք կը թուի ըլլալ, եթէ զանցելու փափաքը չկայ։ Երբեմն այնքան տխուր եմ որ կը յոգնիմ իմ անբաւարարութիւնս չափելով առանց յուսա­հա­տե­լու։ Նկատա­ռու­թեան արժանի խնդիրները իմաստ մը ունին այն պայ­մանով միայն որ զանոնք յա­րու­ցելով՝ կը հասնինք գագաթին. խե­լա­գար հպարտութիւն, անհրաժեշտ՝ բզկտուած ըլ­լա­լու համար։ Ու եր­բեմն — մեր բնութիւնը յումպէտս կը սահի դէպի կազմալուծում — կը բզկտուինք միայն այդ հպարտութիւնը գոհացնելու նպա­տա­կով. ամէն ինչ կ՚ընկղմի կպչուն սնափառութեան մը մէջ։ Նախընտրելի պիտի ըլլար գիւղի մը մէջ փերե­զա­կու­թիւն ընել, արեւուն նայիլ ազա­զուն աչքով մը, քան թէ…։

Տարուբերուած, ծայրագոյնէն սնափառութիւն, յետոյ սնա­փա­ռու­թե­նէն ծայրագոյնը։ Երեխայական մտայնութիւնը, երբ ինքնագիտակից է, ազատագրում է։ Բայց երբ ինք­զինք լուրջի կ՚առնէ, ահա՛ աւա­զա­խրումը։ Ծայրագոյնին փնտռտունը, իր կարգին, կրնայ սովո­րու­թեան վերածուիլ, երեխայական շարժուձեւերու շարքին. խնդալու կը մղէ, բացի այն պարագայէն երբ բախտով՝ մարդուս սիրտը կը կոտ­տայ։ Այն ատեն՝ համայափոխութիւնը եւ խելագարութիւնը հեռու չեն։

Անգամ մը եւս ըսենք. երեխայական մտայնութիւնը, ընդունուած որ­պէս այդ, փառքն է մարդուս, ոչ թէ ամօթը։ Հակառակ ուղղութեամբ, եթէ մէկը Հոբսին պէս[2] ըսէ որ խն­դա­լը այլասերում է, այն ատեն՝ ինքը հասած է այլսասերումի յատակին։ Ոչի՛նչ աւելի երե­խայական է, ոչի՛նչ աւելի հեռու է իր երեխայականութիւնը գիտնալէ։ Բոլոր լուրջ կեց­ուածքները որոնք խոյս կու տան ծայրագոյնէն մարդուն այ­լա­սե­րումը կը մատ­նեն։ Այդտեղ է որ մարդուս ստրկական բնոյթը երեւան կու գայ։ Անգամ մը եւս կոչ մը կ՚ուղղեմ դէպի երեխայականը, դէպի փառաւորութիւնը։ Ծայրագոյնը վերջաւո­րու­թեան կու գայ, միայն վերջաւորութեան, մահուան պէս։

Խոյս տուող ծայրամասիս հասած, արդէն իսկ մեռած եմ, եւ ես մահ­ուան այդ ծնն­դեան վիճակին մէջ կը խօսիմ ողջերուն. մահուան մա­սին, ծայրագոյնին մասին։ Ամե­նէն լուրջերը ինծի երեխաներ ըլլալ կը թուին, որոնք չեն գիտեր ո՛վ ըլլալնին։ Կը հեռա­ցնեն զիս իսկական երեխաներէն, որոնք գիտեն երեխայ ըլլալնին եւ ատով հպարտ են։ Բայց երեխայ ըլլալու համար, պէտք է գիտնալ որ լրջու­թիւն ըսուածը կա՛յ, — այլուր, եւ ի՜նչ փոյթ —, եթէ ոչ երեխան պի­տի չկարենար խնդալ այլեւս, ո՛չ ալ անձկութիւնը ճանչնալ։

Ծայրագոյնին պէտք ունին երեխաները, խելագար ողբերգութեան, ոչ թէ վիճակա­գրական լրջութեան, խաղալու համար եւ իրենք զիրենք վախցնելու համար։

Ծայրագոյնը պատուհանն է։ Ծայրագոյնէն վախը մեզ կը մխրճէ բանտի մը մութին մէջ, “բանտային վարչակարգ”ի մը դատարկ կա­մե­ցողութեամբ։

Դ

Պատերազմի անսահման արհաւրիքին մէջ, մարդիկ զանգուածով կը հասնին այս ծայ­րագոյն կէտին որ զիրենք կը սարսափեցնէ։ Բայց մարդ ըսուածը հեռու է կա­մե­նալէ արհաւիրքը (եւ ծայրագոյնը). իր ճա­կատագիրն է մասամբ անխու­սա­փե­լիէն որքան որ կարելի է՝ խու­սափիլ։ Իր աչքերը, թէեւ լոյսի ագահութեամբ յատ­կանշուող, յամառ­օրէն կը խուսափին արեւէն, եւ իր նայուածքին մեղմութիւնը յառա­ջագունէ կը ծանուցէ քունի արագ յառաջացող խաւարը։ Եթէ մարդ­կային զանգուածը նկատի առ­նեմ իր ան­թափանց թանձ­րու­թեամբ, արդէն իսկ կարծես քունի մտած է, խուսափուկ, ապշութեան մէջ ծուարած։ Եւ սակայն կոյր շարժումի մը արկածը զայն կը նետէ դէ­պի ծայրա­գոյ­նը, ուր օր մը՝ կը յայտնուի յանկարծահաս։

Պատերազմի արհաւիրքը աւելի մեծ է քան ներքին փորձ­ըն­կա­լու­մի­նը։ Ռազմադաշտի մը ամայութիւնը սկզբունքով աւելի ծանր բան մը ունի իր մէջ քան թէ “մութ գիշեր­ուան”ը։ Բայց ճակատամարտի ըն­թացքին, մարդիկ արհաւիրքին կը մօտենան անկէ ձեր­բազատուող շար­ժումով մը. ներգործութիւնը, ներգործութեան կապուած ծրա­գրային նախագիծը կ՚օգնեն որպէսզի մարդիկ անցնին արհաւիրքէն անդին։ Այդ զանցումը ներգործութեան եւ նախագիծին յափշտա­կիչ մեծութիւն մը կ՚ընծայէ, բայց արհաւիրքը որպէս այդ ջնջուած է։

Հասկցայ որ ըրածս խուսափիլ էր ներքին փորձընկալումի ծրա­գրա­յին նախագիծէն։ Կը գոհանամ անոր հպատակելով։ Ագահութեամբ կը ցանկամ անոր, ինծի պար­տա­դրուած անհրաժեշ­տութեամբ մը, առանց ո՛չ մէկ որոշումի իմ կողմէս։ Ճշմար­տութիւնն այն է որ մէկը չի կրնար այդ ուղղութեամբ որոշում կայացնել։ Հեգ­նա­կան կեց­ուած­քը բացառելով, փորձ­ըն­կալումի բնոյթը այնպիսի՛ն է որ չի կրնար ան գոյա­նալ որպէս ծրագիր։

Կ՚ապրիմ եւ ամէն ինչ կ՚ընթանայ այնպէս՝ ինչպէս թէ ծայրագոյնէ զերծ կեանք մը հնա­րաւոր ըլլար։ Աւելին՝ ցանկութիւնը կը յամառի մէջս, բայց տկար է։ Ա՛լ աւելին՝ ծայրագոյնին մթագին հեռա­նկար­ները յիշողութեանս մէջ արձանագրուած են, բայց արհաւիրքը ան­հե­տացած է, ու կը մնամ ապշած, ծիծաղելի պատճառներով անձկոտ, ցուրտին, գրելիք նախադասութեանս, ծրագիրներուս անձկութեամբ։ Այդ “գի­շեր”ը, ուր գիտեմ որ նետուած եմ, ուր մինչ այդ կ՚ընկղմիմ, եւ հետս՝ ամէն ինչ կ՚ընկղմի, այդ ճշմարտութիւնը զոր կը ճանչնամ, որմէ չեմ կրնար կասկածիլ, անոր առջեւ երեխայի մը պէս եմ, կը խուսափի ինձմէ, կը մնամ կոյր։ Առ այժմ գործածած առարկաներուս բնա­գա­ւառին կը պատկանիմ ես, եւ կը մնամ օտար՝ ես իմ գրածիս։ Գիշերուան մէջ ըլլալ, գիշեր­ուան մէջ ընկղմիլ, առանց ուժն իսկ ու­նե­նալու տեսնելու որ այդպէս է, գիտնալ որ այդ փակ խաւարին մէջն եմ, եւ ի հեճուկս խաւարին՝ տեսնե՛լ պայծառ կերպով, կրնամ դեռ այդ փորձին դիմանալ, իմ “երեխայական” շարժուձեւիս վրայ խնդալով, աչքերս փակ։

Կը հասնիմ ուրեմն այս դիրքորոշման. ներքին փորձընկալումը գոր­ծողի կեցուածքին հա­կա­ռակն է։ Այդքան միայն։

“Ներգործութիւն”ը ամբողջութեամբ ծրագրային նախագիծ ըսուա­ծէն կախեալ է։ Եւ, ինչ որ ծան­րա­կշիռ է, տրամասողական մտա­ծո­ղութիւնն ալ ծրագրային գոյաձեւին կը մասնակցի։ Տրա­մասողական մտածողութիւնը յատկանիշն է ներգործող էակի մը, տեղի կ՚ունենայ անոր մէջ իր ծրա­գիրներու հիման վրայ, ծրագիրներուն ան­դրա­դար­ձող մա­կար­դակին։ Ծրագիրը գործող անձի մը ներգործութենէն պա­հան­ջուած եւ ներգործութեան համար անհրաժեշտ գոյաձեւը չէ միայն. ժամանակին մէջ ըլլալու ձեւ մըն է նաեւ, յարակարծական ձեւ մը. գոյութիւնը յետա­ձգող արարքն է։

Ա՛ն որ հիմա կեանքերնին կորսնցնող բազմութիւններուն դիմաց (բազ­մու­թիւն­ներու որոնք ծրագրային նախագիծերու տիրապե­տու­թեան տակ են) կարեկցանք ըսուածը կը յայտնա­բերէ՝ Աւե­տա­րանի պարզութեամբ կրնայ հակազդել. արտասուքի գե­ղեց­կու­թիւ­նը, անձ­կութիւնը, իր խօսքերուն պիտի ընծայեն թափանցկութիւն մը։ Կը փոր­ձեմ կրցածիս չափ պարզ արտայայտուիլ (թէեւ սաստիկ հեգնանք մը զիս կը հրմշ­տկէ). անկարելի է ինծի համար այլոց ընդառաջել։ Եւ ամէն պարագայի՝ աւետիս մը չէ եղածը։ “Աւե­տել”ուն հետ ալ կապ չունի. ձեւով մը՝ գաղտնիք մըն է։

Ուրեմն խօսիլ, մտածել — բացի եթէ կատակ մըն է եղածը կամ… — կը նշանակէ գո­յու­թիւնը աճպարարի պէս անհետացնել. Կը նշանակէ ո՛չ թէ մեռնիլ, այլ՝ մեռած ըլլալ։ Կը նշանակէ երթալ մարած ու հան­դարտ աշխարհին մէջ, ուր սովորաբար քարշ կու տանք մեր օրերը, հո՛ն ուր ամէն ինչ առկախ վիճակի մէջ է, ուր կեանքը յե­տա­ձգուած է, յետա­ձգումէ յետաձգում…։ Ծրագիրներու պզտիկ միջոցը բաւարար է, բոցը կը մարի, կիր­քե­րու փոթորիկէն ետք կու գայ դադարը։ Ամե­նէն տարօրինակը այն է որ մտածումի գոր­ծադրումը մտքին մէջ կը տեղաւորէ նոյն առկախումը, նոյն խաղաղութիւնը ինչ որ գոր­ծա­տեղիի գործունէութիւնը։ Դեկարտի փոքր հաւաս­տու­մը փա­խուստ­նե­րու ամենէն նրբամիտն է։ (Դեկարտի կարգախօսքը. Larvatus prodeo, այն՝ որ դիմակով կը յառա­ջա­նայ. անձնկութիւնը կը գրաւէ զիս եւ կր մտածեմ, մտա­ծումը մէջս կ՚առկախէ անձ­կութիւնը, ես այն էակն եմ որ ինքն իր մէջ ունի կա­րողութիւնը նոյն ինքն գոյաւորը առ­կախելու։ Դեկարտի հետքերուն վրայ. “յառաջ­դի­մութեան”, հետեւաբար՝ ծրա­գրա­յին նախագիծի աշ­խարհը մեր ապրած աշխարհն է։ Ճիշդ է որ պատերազմը զայն կը խան­գարէ. ծրագիրի աշխարհը կը մնայ ինչ որ է, բայց կասկածով եւ անձնկութեամբ սնանող։)

Ներքին փորձընկալումը զինադադարին խախտումն է, գոյաւորն է առանց յետաձգումի։

Ներքին փորձընկալումի սկզբունքը. ծրագրային նախագիծիի բնա­գա­ւառէն դուրս ելլել ծրագիրով մը։

Ներքին փորձընկալումին առաջնորդն է տրամասողական բանա­կա­նու­թիւնը։ Միայն բա­նականութիւնը կարողութիւնն ունի իր շինածը քակելու, իր կառուցածը փլելու։ Խե­լա­գարութիւնը ազդեցութիւն չու­նի, կը ձգէ որ մնան տապալած մնացորդները, բանա­կա­նութեան հետ նաեւ կը խանգարէ հաղորդակցելու յատկութիւնը (ու թերեւս ալ ամէն բանէ առաջ ներքին հաղորդակցութեան ընդմիջումն է)։ Բնա­կան խանդա­վա­ռութիւնը կամ արբշռանքը յարդէ կրակներու կը նմանին։ Եթէ չըլլար բանակա­նու­թիւնը, պիտի չհասնէինք “մութ հրա­վառում”ին։

Մինչեւ հիմա ներքին փորձընկալումը գրեթէ ամբողջութեամբ փրկա­գործութեան մտա­սեւեռումէն կախեալ էր։ Փրկութիւնը ամէն տե­սա­կի հնարաւոր նախագիծի գագաթն է։ Կը լրացնէ ինչ որ բոլոր կեն­սական նախագիծերը կ՚ընեն։ Բայց նոյն այդ պատճառով, քանի որ փրկութիւնը կը լրացնէ, ժամանակաւոր կերպով շահե­կա­նու­թիւն ներ­կա­յա­ցնող միւս նախագիծերը կը ջնջէ ան։ Այդ շարժումը մինչեւ ծայրը տանելով, փրկուելու ցանկութիւնը կը վերածուի ատելութեան որեւէ նախագիծի (այսինքն՝ գո­յութեան յե­տա­ձգումին) նկատմամբ, ու վերջին հաշուով նոյն ինքն փրկու­թեան նկատմամբ, այն կաս­կածով որ կրնայ ան գռեհիկ դրդապատճառ մը ու­նե­նալ իր ետին։ Եթէ անձ­կու­թեան մէջ սպա­ռեմ հեռանկարները եւ մտերիմ խորու­թիւ­նը, ահա՛ ինչ կը տեսնեմ. փրկութիւնը միակ ձեւը եղաւ ատենօք իրարմէ զատելու էրո­տիզմը (մար­միններու բաքոսական հրկիզու­մը) եւ անյապաղ գոյանալու կա­րօտը։ Գռե­հիկ միջոց մը, կ՚ընդունիմ, բայց էրո­տիզ­մը…։

Գոռոզութեան դէմ։ Իմ առաւելութիւնս այն է որ իմ իսկ խորունկ ապշութենէս նուաս­տացած եմ, ու կ՚ենթադրեմ՝ միւսներուն մէջ ալ կը տեսնեմ ա՛լ աւելի մեծ ապ­շու­թիւն մը։ Բայց հաստութեան այդ աս­տիճանին, ի՞նչ պէտք կայ տարբերու­թիւն­նե­րուն վրայ յամենալու։ Ինչ որ ունիմ միւսներէն աւելի. իմ մէջս տեսնել տականքի, շպարի, հսկայ սրահներ։ Սովորաբար նայուածքները շեղեցնող սարսափին զոհ չեմ գացած։ Չեմ փա­խած այն զգացումին ի տես՝ որ մէջս կար ձախողանք մը։ Չեմ փոր­ձած ինքզինքս խաբել, կամ եթէ ըրած եմ՝ նուազագոյն չափով ըրած եմ, ու մանաւանդ՝ չեմ յաջողած։ Ինչ որ կը նշմարեմ՝ մարդ ըսուածին լման տկլորութիւնն է, եւ փոխարէնը՝ թանձրութիւնը, իր ինքնահաճոյութեան պայմանը։

Յիսուսի համանմանութիւնը։ Սուրբ Յովհաննէս Խաչակրօնին (Խուան դը լա Կրու­զին) համաձայն, Աստուծոյ (Յիսուսի) մօտ պէտք է նմանակենք քայքայումը, շնոր­հազր­կու­մը, հոգե­վարքը, “անգի­տութեան”՝ “lamma sabachtani”ի պահը. ցմրուր եթէ ենթար­կուինք անոր, քրիս­տո­նէութիւնը փրկութեան բացակայութեան, Աստուծմէ յու­սահա­տե­լու համահաւասար է։ Կը մարմրի այն իմաստով որ շնչա­հեղձ է երբ իր նպա­տակին կը հասնի։ Մարդուս անձին մէջ Աստուծոյ հոգեվարքը վերջնական է, վիհն է ան որուն մէջ գլխապտոյտը կ՚ընդ­քարշէ զայն։ Աստուծոյ մը հոգեվարքը պէտք չունի մեղ­քի ու մեղա­ւորութեան վրայ հիմնուած բացատրութեան։ Չ՚արդարացներ ան եր­կինքը միայն (սրտի մթագին հրավառութիւնը), կ՚արդարացնէ նաեւ դժոխքը (երե­խա­յա­կան շարժուձեւը, ծաղիկները, Ափրոդիտէն, ծի­ծա­ղը)։

Ի հեճուկս հակառակը փաստող երեւոյթներուն, թշուառութեան հան­դէպ հոգը քրիս­տո­նէութեան մեռեալ բաժինն է։ Նախագիծի վերած­ուած անձկութիւնն է ան. ան­ընդ­մէջ գործածուելիք բանաձեւ, ամէն օր քիչ մը աւելի թանձրութիւն, հետզհետէ աճող մեռեալ վիճակ։ Մարդ­կային զանգուածներու մասշտաբով, գոյութիւնն ու անձ­­կու­թիւ­նը կը կորսուին, կեանքը անվերջ կը յետաձգուի։ Անշուշտ երկդի­մու­թիւնն ալ իր դերը կը խաղայ. քրիստոնէութեան մօտ՝ կեանքը կը դատա­պարտուի, եւ յա­ռաջ­դի­մու­թեան ջատագովներ զայն կը սրբացնեն։ Քրիսոտնեաները զայն վերացումի եւ մեղա­ւո­րու­թեան աս­տի­ճանին իջեցուցած են (դրական կեցուածք մըն էր), յա­ռաջ­դի­մու­թիւնը կ՚անգիտանայ վերացում ըսուածը, նաեւ մեղքն ու մեղա­ւո­րու­թիւնը, կը շփոթէ կեանքն ու նախագիծը, կը սրբացնէ նա­խա­գիծը (աշխատանքը)։ Յա­ռաջդիմութեան աշխարհէն ներս, կեան­քը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ օրինաւոր երե­խա­յու­թիւն, անգամ մը որ նա­խագիծը ընդունուած է որպէս գոյութեան լուրջ երեսը (անձ­կու­թիւնը, որ թշուառութենէն կը սնանի, անհրաժեշտ է հեղնակաւոր իրա­ւա­սու­թեան, բայց նա­խա­­գիծն է որ կը զբաղցնէ միտքը։)

Հոս է որ երեւան կու գայ նախագիծի մտերիմ բնոյթը։ Նախագիծի գոյաձեւը անդր­փո­­խանցուած հարուստ կիներու եւ ընդհանրապէս աշ­խարհիկ կեանքի անգոր­ծու­թեան ծի­րէն ներս։ Եթէ նախագիծին քա­ղաքավար ու խաղաղած շարժուձեւերը, անոր դատար­կու­թիւնը տի­րա­պետեն, կեանքը չի հանդուրժեր անգործութիւնը։ Օրինակ առէք Կիրա­կիի յետմիջօրէները, Փարիզի պողոտաներուն վրայ։ Աշխարհիկ կեանքը եւ քաղքենի­ա­կան Կիրակիները երեւան կը բերեն հնադարեան տօնակա­տա­րու­թիւն­ներու յատկանիշը, ամէն տեսակի նախագիծի մո­ռա­ցումը, անսահաման վատնումը։

Ու մանաւանդ, “ոչինչ”, “ոչինչ” գիտեմ, կը հեծեծամ հիւանդ երեխայի պէս որուն մայ­րը ճակատը կը բռնէ (տղուն բերանը բաց արտաքնոցին վերեւ)։ Բայց մայր չունիմ, մարդ ըսուածը մայր չունի, արտաքնոցը աստղալից երկինքն է (գոնէ այդպէս է իմ խեղճ ու կրակ նողկանքիս պարագային)։

Քանի մը տող, որ կարդացի նոր տպուած գրքոյկի մը մէջ*.

“… Յաճախ խորհած եմ այն օրուան երբ վերջապէս պիտի սրբա­գործ­ուէր շատ անկեղծ­օրէն իր աչքերը դէպի ներս դարձած մարդու մը ծնունդը։ Անոր կեանքը կ՚ըլլար նման՝ փոսփորային մուշտակներէ կազմուած երկար փապուղիի մը, եւ պիտի բաւէր որ երկն­նայ սու­զ­ուելու համար այն ամէն ինչի մէջ որ հասարակաց է իրե՛ն եւ աշ­խար­հին, այդ ամէն ինչին որ տաժանելի կերպով չի հա­ղորդուիր։ Պիտի ուզէի որ ամէն մէկս, խորհելով որ այդպիսի մարդ մը վաղը կրնայ ծնիլ, աշխարհին եւ իր նման­ներուն միջեւ համաձայնութեան մը հե­տեւանքով, կարենայ ինծի պէս հրճուան­քի արցունքներ թափել”։ Եւ այս տողերուն հետ կու գան չորս էջ եւս, ուր գլխաւորպէս դէպի դուրս դար­ձած ձգտում մըն է որ կ՚արտայայտուի։ Այդպիսի ծնունդի մը հնա­րաւորութիւնը, աւա՜ղ, աչքերս չի թրջեր, տենդէ կը տառապիմ, ու արցունք չէ մնա­ցած։

Ի՞նչ կը նշանակեն այդ “Ոսկեդար”ը, “լաւագոյն պայմաններ”ու այդ սին հոգը, եւ միաձայն մարդու մը ախտագին կամեցողութիւնը։ Ճշմարտութիւնն ըսելու համար, սպառիչ փորձընկալումի մը կամե­ցողութիւնը կը սկսի միշտ երանութեան զգա­ցու­մով մը։ Անկարելի է սկիզբէն գիտնալ թէ ինչի՛ կը ձեռնարկենք, թէ ի՛նչ գին պիտի վճա­րենք — բայց պիտի գայ օրը երբ պիտի վճարենք ու պիտի չկշտանանք վճա­րելէ։ Ո՛չ մէկը չէ նախատեսած թէ ո՛ր չափով պիտի սնանկանար եւ որքա՛ն պիտի ամչ­նար բաւական սնանկացած չըլլալու գաղա­փա­րէն։ Այս ըսելով հանդերձ, եթէ տեսնեմ որ մէկը չի հան­դուր­ժեր ապ­րիլը, շնչահեղձ կ՚ըլլայ եւ նախագիծին կը դիմէ, անձկու­թիւնս կ՚աճի խլրտումին շնորհիւ խոյս տրուած անձկութեամբ։

Բանաստեղծական անգործութիւնը, բանաստեղծութիւնը դարձած նախագիծ, ինչ որ Անդրէ Բրըտոն չէր կրնար հանդուրժել բացէ ի բաց տեսնել, ինչ որ իր նախադա­սու­թիւններու լքուածութիւնը նպատակ ունէր ծածկելու։ Եւ ինծի համար՝ անել անձ­կու­թիւնը, մեղսակից ըլ­լալու, հալածուելու զգացումը։ Եւ սակայն երբեք աւելի լման չէի եղած։ Մէկը չի կրնար ինծի շուքի տակ ձգել։ Ուզածս անապատն էր, այն վայրը (պայ­մանը) պայծառ եւ անվերջանալի մահուան մը հա­մար։

Տեսածս ահա՛. բանաստեղծական դիւրութիւնը, յառաջանալու անորոշ ոճը, բառամոլ նախագիծը, ցուցամոլութիւնը եւ վատագոյնին մէջ ան­կումը։ Գռեհկութիւն, գրակա­նութիւն։ Կը շեփորեն որ մարդ էակը պիտի վերանորոգեն եւ քիչ մը եւս հին խրամին մէջ կը խարսխեն զինք։ Սնափառութի՞ւն։ Դիւրին է ըսելը (սնափառութիւնը այն չէ ինչ որ կը կարծենք, նախագիծի մը պայմանն է միայն, գոյութեան յետա­ձգու­մին պայմանը)։ Սնափառ գոհունակութիւնը կայ միայն նա­խա­գիծ մշակողին մօտ։ Գոհու­նա­կութիւնը կը խուսափի այն վայր­կեա­նին իսկ երբ կը գործադրենք, եւ շուտ մը կը վերադառնանք ծրա­գրային նախագիծին։ Այդ ձեւով կը դիմենք փախուստին, ինչ­պէս կենդանի մը՝ անվերջ թակարդի մը մէջ, օր մը օրանց կը մեռնինք ապուշի պէս։ Անձկութեան մէջ ուր կը գտնուիմ, որքան հեռու որ կրնամ, զուարթութիւնը կ՚արդա­րացնէ մարդկային սնափառութիւնը, սնա­փա­ռութիւններու անծայրածիր անապատը, անոր մութ հորիզոնը, ուր ցաւն ու գիշերը կը պահուըտին — մեռած ու աստուածային զուար­թութիւն մը։

Եւ մէջս՝ սնափառութի՞ւն։

Հարկաւ։

“Գրածս. կո՜չ մը։ Ամենէն խենթ կոչը, խուլերուն ուղղուած ապա­հովապէս։ Նման­նե­րուս կը յղեմ աղօթք մը (առնուազն անոնցմէ քանի մը հատին). անապատային մարդու այս կոչին սնա­փա­ռու­թի՜ւնը։ Այնպիսին էք դուք որ եթէ ինծի պէս դուք ալ տեսնէիք՝ չէիք կրնար ըլլալ զայն այսուհետեւ։ Որովհետեւ (հոս գետին կը տա­պա­լիմ), գթացէ՛ք ինծի։ Տեսայ ձեր ի՛նչ ըլլալը”։

Մարդը եւ իր կարելին։— Զազիր էակը, ապուշ (պաղին մէջ պոռալու աստիճան), իր կարելին դրած է գետին։ Կը հասնի անուշիկ (գգուող) գաղափարը. կը հետեւի անոր, կը բռնէ զայն։ Բայց ի՞նչ եղաւ այդ կարելին որ մէկ վայրկեանի համար դրած է գետին։

Մոռցաւ զայն։

Ի՞նչ ըսել, մոռցա՛ւ։

Եղաւ, մեկնեցաւ։

Երբ հոս ու հոն ծայրագոյնին հասնելու մասին կը խօսէի, ակնարկեցի գրողներու, մինչեւ իսկ գրականութիւնը ապրուստի վերածած մէկու մը (Դոստոյեվսկի)։ Շփոթութիւններու առաջքը առնելու համար, կը մանրամասնեմ։ Մարդ էակին մասին կարելի չէ բան մը գիտնալ որ չունենայ նախադասութեան ձեւը, եւ բանաստեղ­ծու­թեան նկատմամբ հիացումին հետեաւքնով՝ բառրեու անթարգմանելի շարան մը գա­գաթ­նա­կէտը կը հանդիսանայ։ Ծայրագոյնը այդտեղ չի գտնուիր։ Ծայրագոյնին հա­սած ենք երբ հաղորդուի ան (մարդ ըսուածը բազ­մակի է, առանձնութիւնը դա­տարկութիւն է, ոչնչութիւն, սուտ)։ Եթէ որեւէ արտայայտութիւն գայ զայն արտա­յայ­տելու, վստահ ենք. ծայ­րագոյնը կը տարբերի ատկէ։ Երբեք գրականութիւն չէ՛ ան։ Եթէ բա­նաստեղծու­թիւնը արտայայտէ զայն, չէ՛, տարբեր է. այն աստիճան որ բա­նաս­տեղծական չէ ան։ Բանաստեղծութիւնը կրնայ զայն ունենալ որպէս առարկայ կամ նպատակակէտ, չի հասնիր անոր։ Երբ ծայ­րա­գոյնին հասած ենք, հոն հասնելու միջոցները չկա՛ն այլեւս։

Վերջին բանաստեղծութիւնը զոր կը ճանչնանք Րէպբոյի գրիչէն ծայ­րագոյնը չէ՛։ Եթէ երբեք Րէմ­բոն հասած է ծայրագոյնին, անոր հա­ղոր­դակցութեան հասած է միայն իր յու­­սա­հա­տու­թեան ընդմէջէն. ջնջեց ան կարելի հաղորդակցութիւնը, դադրեցաւ բանա­ս­­տեղ­ծու­թիւն գրելէ։

Հաղորդակցելու մերժումը աւելի թշնամական ձեւ մըն է հա­ղոր­դակ­ցելու, բայց ամե­նէն զօրաւորը. կարելի դարձաւ Րէմբոյին համար, որովհետեւ որոշեց կռնակ դաձնել։ Չհաղորդակցելու համար, հրա­ժա­րեցաւ։ Կամ ընդհակառակը՝ հրաժարած ըլլալուն հա­մար է որ դադրեցաւ հաղորդակցելէ։ Մէկը պիտի չգիտնայ երբեք. արհաւի՞րքն էր (տկարութիւնը), թէ՞ համեստութի՛ւնը, որ Րէմպոյի հրաժարելուն պատճառ եղաւ։ Կա­րե­լի է խորհիլ որ արհաւիրքի սահմանները փոխ­ուած էին (Աստուած չկար այլեւս)։ Ամէն պա­րագայի՝ տկա­րու­թեան մասին խօսիլը շատ իմաստ չունի. Րէմբոն ծայ­րա­գոյնին հաս­նելու իր կամեցողութիւնը ամուր պահեց տարբեր մակար­դակ­նե­րու վրայ (ամենէն առաջ՝ հրաժարումի մակարդակին)։ Կրնայ ըլլալ որ հրա­ժարեցաւ որովհետեւ չէր հա­սած հոն — (ծայրագոյնը անկարգութիւն չէ, ո՛չ ալ անչափ առատութիւն), ինքն իրմէ չափազանց շատ կը պա­հանջէր, հետեւաբար չէր կրնար հանդուրժել, չափազանց զգաստ էր, հետեւաբար չէր կրնար չտեսնել։ Կրնայ նաեւ ըլլալ որ հասած ըլ­լա­լով, բայց խորհելով թէ իմաստ չունէր կամ որ թերեւս չէր պատահած — քանի որ հասնողին վիճակը չի տեւեր — չէ կրցած կաս­կա­ծին դի­մանալ։ Աւելի երկար հետազօտութիւն մը ապարդիւն պիտի ըլլար, երբ ծայրա­գոյնին ձգտող կամեցողութիւնը չունի վերջակէտ (չենք հասնիր իրապէս)։

Եսը նշանակութիւն չունի բնաւ։ Ընթերցողի մը աչքին՝ ես որեւէ էակ մըն եմ. անուն, ինքնութիւն, պատմութիւն ոչի՛նչ կը փոխեն այդ իրո­ղութենէն։ Ան (ընթերցողը) որեւէ ընթերցող մըն է եւ ես (հե­ղինակը) որեւէ մէկը։ Ան եւ ես անանուն ենք, դուրս ելած անանուն …էն, գալու համար այստեղ … անանուն, ինչպէս երկու աւազի փոշի անապա­տին մէջ, կամ աւելի ճիշդ՝ երկու ալիք ծովուն մէջ, որոնք քովի ալիքներուն մէջ կը կոր­սուին։ Այդ անանուն …ը, որուն կը պատկանի այսինչ աշխարհի “ծանօթ անձնաւորու­թիւն”ը, որուն կը պատկանի ան այն­քա՛ն մը որ ինքն ալ չի գիտեր այդ մասին։ Օ մահ, անհունապէս օրհնուած, որ եթէ չըլլար՝ “անձնաւորութիւն” մը պիտի պատկանէր այս­ինչ աշխարհին։ Կենդանի մարդոց թշուառութիւն, որոնք մահ­ուան հետ կը մրցին այս­ինչ աշխարհին կարելիութիւններու սիրոյն։ Մահամերձին հրճուանքը, ալիք մը ալիք­ներու կարգին։ Մահամերձի, անապատի անշարժ հրճուանք, անկում անկա­րե­լի­ութեան մէջ, ճիչ անարձագանգ, մահացու արկածի լռութիւն։

Քրիստոնեան յաճախ կեանքը թատերական տռամի կը վերածէ. Քրիս­տոսի նայ­ուած­քին առջեւ կ՚ապրի եւ իրեն համար՝ աւելի է ա՛ն քան ինքը։ Քրիստոս գոյաւորի ամ­բող­ջութիւնն է, եւ սակայն, “սիրահար”ին պէս անձնական է ան, “սիրահար”ին պէս՝ ցանկալի. եւ յան­կարծ՝ չար­չարանքը, հոգեվարքը, մահը։ Քրիստոսի հաւատարիմը կը տար­ուի չարչա­րանքի։ Ինքն է որ կը տարուի չարչարանքի. ո՛չ թէ որեւէ ան­նշան չար­չարանքի, այլ՝ աստ­ուածային հոգեվարքին։ Ո՛չ միայն մի­ջոցն ունի չարչարանքին հասնելու, այլեւ չունի խուսափում, եւ իրմէ աւելիին չարչարանքն է, նոյն ինքն Աստուածոյ չար­չա­րանքը, որ Աստ­ուած ըլլալով՝ իրմէ նուազ մարդ չէ, իրմէ նուազ չարչարելի չէ[3]։

Չի բաւեր ընդունիլը. այդ պարագային՝ մի՛տքը միայն նժարին վրայ դրուած է, պէտք է նաեւ ըն­դունելութիւնը սրտի՛ն մէջ տեղի ունենայ (մտերիմ շարժումներ, կիսախա­ւա­րին մէջ…)։ Փիլիսոփայութիւն չէ այլեւս, այլ՝ զոհագործում (հաղորդկացութիւն)։ Տա­ր­օրինակ զուգա­դի­պութիւն զոհագործումի միամիտ փիլիսոփայութեան (հնադա­րեան Հնդկաս­տանի մէջ) եւ չարչարող ան-գիտութեան փիլիսոփա­յու­թեան միջեւ. զո­հա­գոր­ծումը, սրտի շարժընթաց, անդրփոխուած ճա­նա­չումի մարզին մէջ (շրջա­փոխ­ուած է ուղ­ղու­թիւնը սկիզբէն մինչեւ այսօր, հին ճանապարհը կ՚երթար սրտէն դէպի իմա­ցու­թիւնը, այս­օրուանը՝ հակառակը)։

Ամենէն տարօրինակը այն է, որ ան-գիտութիւնը պատասխան մը կը ստանայ։ Կարծես դուրսէն մեզի ըսուէր. “Վերջապէս եկար”։ Ան-գի­տու­թիւնը որպէս ճանապարհ ան­մտու­թիւն­նե­րուն ամենէն անի­մաստն է։ Կրնայի ըսել. “Ամէն ինչ կատարուած է”։ Բայց ո՛չ։ Որով­հե­տեւ այն վայրկեանին երբ արտաբերեցի այդ նախադասութիւնը, նոյն փակ հորիզոնն է որ կր տեսնեմ ինչպէս վայրկեան մը առաջ։ Որքան յառաջանամ գիտութեան մէջ, թէկուզ ան-գիտութեան ճանապարհով, այնքան ալ վերջնական ան-գիտութիւնը կը դառ­նայ ծանր, անձկալի։ Խորքին մէջ, ինքզինքս կը նուիրեմ ան-գիտութեան, ահա՛ հա­ղոր­­դակ­ցու­թիւ­նը, եւ քանի որ հաղորդակցութիւն կայ ան-գիտութեան կողմէ մթագ­նուած ու անդն­դա­յին դարձուած աշխարհին հետ, կը համար­ձակիմ ըսել Աստուած։ Եւ այդպէս է որ վերստին գիտութեան վե­րա­դարձած եմ (խորհրդազգած գիտութիւն), բայց չեմ կրնար հոն կենալ (չեմ կրնար, բայց շունչս պէտք է երկար ըլլայ). “Եթէ գիտ­նար Աստ­ուած”։ Եւ այսպէս շա­րունակ, միշտ աւելի անդին։ Աստուտած որպէս Սա­հա­կին տեղը գրաւող խոյը։ Զո­հա­գործում չէ այլեւս։ Զուտ զոհա­գործումը ատկէ անդին է, առանց խոյի, առանց Սա­հակի։ Զոհա­գոր­ծումը խելագարութիւնն է, ամէն գի­տու­թենէն հրաժարիլը, պարա­պու­թեան մէջ անկումը, եւ ոչի՛նչ կայ յայտնաբերուած, ո՛չ ան­կու­մին մէջ, ո՛չ պարա­պու­թեան, որովհետեւ պա­րապին յայտ­նա­բե­րումը միջոց մըն է միայն քիչ մը եւս իյնայլու համար բացակայութեան մէջ։

Ան-գիտութիւնը կը մերկացնէ։

Այս առաջադրութիւնը գագաթն է, բայց ահա՛ ինչպէս պէտք է հասկցուի. կը մերկացնէ, ուր­եմն կը տեսնեմ ինչ որ գիտութիւնը մինչ այդ կը ծածկէր, բայց եթէ տեսնեմ՝ գի­տեմ։ Ի հարկէ գիտեմ, բայց ան-գի­տու­թիւնը վերստին կը մերկացնէ գիտցածս։ Եւ եթէ ան-իմաստը իմաստն է, այդ իմաստը որ ան-իմաստն է՝ կը կորսուի, կը դառ­նայ վերստին ան-իմաստ (առանց դադարի)։

Եթէ առաջադրութիւնը (ան-գիտութիւնը կը մերկացնէ) իմաստ մը ունի — երեւցող, նոյն պահուն՝ անհետացող — պատճառը այն է որ կ՚ուզէ ըսել. Ան-գիտութիւնը հաղոր­դումն է  վերացումի։ Ան-գիտու­թիւնը նախ եւ առաջ անձկութիւն է։ Անձ­կու­թեան մէջ է որ երեւան կու գայ մերկութիւնը, վերափոխող։ Բայց նոյն ինքն վերացումը (մերկութիւնը, հաղորդակցութիւնը) կը խուսափի եթէ անձ­կու­թիւնը խու­սափի։ Հետեւաբար վերացումը կը մնայ կարելի միմիայն վերացումի անձկու­թեան մէջ, այն իրողու­թեան մէջ՝ որ ան չի կրնար գոհացում ըլլալ, ձեռք ձգուած գիտու­թիւն։ Անշուշտ վերացումը նախ եւ առաջ ձեռք ձգուած գի­տու­թիւն է, մաս­նա­ւո­րաբար ծայրագոյն մերկութեան եւ մերկացումի ծայրա­գոյն կա­ռու­ցումին մէջ, զոր ես, կեանքս եւ գրաւոր գործս կը ներա­կայացնենք (այս մէկը գիտեմ. ո՛չ մէկը երբեւիցէ այս­քան հեռու չէ տարած գիտութիւնը, ո՛չ մէկը կրցած է, բայց ինծի համար դիւդին էր ­— պար­տադիր)։ Բայց երբ գիտութեան ծայ­րա­գոյնին հասած ենք (եւ գի­տու­թեան ծայրա­գոյնը որուն մասին կը խօսուի հոս բա­ցար­ձակ գի­տու­թենէն անդին է), նոյն բանը կը պատահի ինչ որ բացարձակ գի­տու­թեան մէջ, ամէն ինչ գլխիվայր կը շրջուի։ Հազիւ գիտ­ցած եմ — ամբողջովին գիտցած — ու ահա՛ գիտութեան մա­կար­դակին վրայ (հո՛ն ուր գիտութիւնը կը ձգէ զիս) մերկացումը կը յայտնուի, ահա՛ անձ­կու­թիւնը կը վեր­սկսի։ Բայց անձկութիւնը մերկացումի սար­սափն է եւ պահը կու գայ երբ, յանդգ­նութեամբ, մերկացումը մը սի­րեմ, ինք­զինքս կը նուիրեմ մերկացումին. ան կը դառնայ այն ատեն վերափոխող մեր­կու­թիւն։ Յետոյ գիտութիւնը կը վերա­դառ­նայ, գո­հու­­նա­կութիւնը, եւ նորէն անձ­կու­թիւ­նը, կը վերսկսիմ աւելի ուժեղ կեր­պով, մինչեւ որ սպա­ռիմ (ինչպէս որ երբ անհակակշիռ խնդալու նոպայ մը սկսի, խնդուքին անտեղի ըլլալը անձկութիւն կը պատճառէ, ու անձկութիւնը աւելի կ՚ուժեղացնէ խն­դու­քը)։

Վերացումի մէջ, մարդ կրնայ ինքզինքը լքել, գոհունակութիւն է, երանութիւն, տափակութիւն։ Սուրբ Յովհաննէս Խաչակրօնը կը մերժէ հրապուրիչ պատկերը եւ վե­րա­ցումը, բայց կը խաղաղի աստ­ուածակիր վիճակին մէջ։ Հետեւեցայ իր չո­­րա­ցումի մեթոտին մինչեւ ծայրը։

Առարկայի եւ ենթակայի ջնջումը միակ ձեւն է որպէսզի առարկան վերջաւորութեան չդառնայ ենթակային սեփականութիւնը, միակ ձեւն է ուրեմն ամբողջին հետ նոյնանալ ուզող ipseին անհեթեթ խու­ժումէն խուսափելու։

Խօսակցութիւն Բլանշոյին հետ։ Կ՚ըսեմ իրեն. ներքին փորձ­ըն­կա­լու­մը ո՛չ նպատակ ու­նի, ո՛չ ալ իրաւասութիւն մը, որոնք զայն ար­դա­րացնէին։ Իսկ եթէ նապատակի եւ իրա­ւա­սութեան մտահոգութիւնը ջնջեմ, տեղը կը մնայ կարծես պարապ մը։ Բլանշոյ կը յի­շե­ցնէ ինծի որ նպատակ, իրաւասութիւն տրամասողական մտա­ծո­ղու­թեան պա­հանջ­ներն են։ Կը պնդեմ, փորձընկալումը կը նկարագրեմ հոս ցոյց տուած ձեւիս համաձայն, հարցնելով իրեն թէ ինչպէ՛ս այս ամբողջը հնարաւոր է առանց իրաւասութեան, առանց որեւէ բանի։ Կ՚ըսէ ինծի թէ փորձընկալումը ի՛նքը հեղինակութիւն ընծայող իրաւասութիւնն է։ Այդ իրաւա­սու­թեան մասին կ՚աւելցնէ որ պէտք է քաւել զայն։

Կ՚ուզեմ անգամ մը եւս տալ զուտ փորձընկալում կոչածիս ուր­ուա­գիծը։ Նախ եւ առաջ կը հասնի գիտութեան ծայրագոյնին (օրինակ՝ կը նմանակեմ բացարձակ գի­տու­թիւնը, կարեւոր չէ թէ ի՛նչ եղա­նա­կով, բայց կ՚ենթադրէ գիտութիւնը կամեցող միտքին կողմէ անհուն ճիգ մը)։ Գիտեմ այն ատեն թէ ոչի՛նչ գիտեմ։ Որպէս ipse ուզեցի ամէն ինչ ըլ­լալ (գիտութեամբ) եւ կ՚իյնամ անձկութեան ճիրան­նե­րուն մէջ։ Այդ անձկութեան առի­թը իմ ան-գիտութիւնս է, բուժում չունեցող ան-իմաստութիւնը (հոս ան-գիտութի­ւնը չի ջնջեր մաս­նա­կի գիտելիքները, կը ջնջէ անոնց իմաստը, որեւէ իմաստ չի մնար անոնց մէջ)։ Յետսագունէ կրնամ գիտնալ թէ ի՛նչ է այդ անձ­կութիւնը որուն մասին կը խօսիմ։ Անձկութիւնը կ՚ենթադրէ հաղոր­դակ­ցելու, այսինքն կորսուելու ցանկութիւնը, բայց ոչ թէ ամբող­ջա­կան վճռա­կամութեամբ. անձնկութիւնը կը ցուցաբերէ նաեւ վախս հա­ղոր­դակ­ցե­լէ, կորսուելէ։ Անձկութիւնը տուաել մըն է, նոյն ինքն գի­տութեան բնանիւթին մէջ. ուրպէս ipse, գիտութեամբ՝ կ՚ուզեմ ամբողջը ըլլալ, ուրեմն հաղոր­դակցիլ, կորսուիլ, եւ սակայն մնալ ipse։ Հա­ղոր­դակ­ցութիւնը տեղի ու­նե­նալէ առաջ, կան ենթական (ես, ipse) եւ առար­կան (մասամբ անորոշ, այնքան ատեն որ ամբողջապէս ձեռքս չէ ան­ցած)։ Ենթական կ՚ուզէ առարկային տէր դառնալ, զայն իւր­ացնել (այդ կա­մե­ցո­ղութիւնը կապուած է բաղադրումներու խա­ղին մէջ մտած էակին, տե՛ս Լաբիւ­րին­թոսը[4]), բայց կրնայ միայն կոր­սուիլ. այն ատեն վրայ կը հասնի գիտնալու կա­մեցողութեան ան­ի­մաս­տու­թիւնը, որեւէ կարելի իրականութեան անիմաստութիւնը, որ ipseին կ՚ըսէ թէ պիտի կորսուի եւ գիտութիւնն ալ պիտի կորսուի իրեն հետ։ Այն­քան ատեն որ ipseն կը յամառի գիտնալու եւ ipse ըլլալու իր կա­մեցողութեան մէջ, անձ­կու­թիւնը կը տեւէ, բայց եթէ ipseն կը հրա­ժարի ինքն իրմէ եւ գիտունենէն, եթէ այդ հրա­ժա­րումին մէջ՝ ինք­զինքը կը յանձնէ ան-գիտութեան, վերացումը կը սկսի։ Վերա­ցու­մին մէջ՝ գո­յու­թիւնս իմաստ մը կը վերստանայ, բայց իմաստը անմի­ջապէս կը յղուի ipseին, կը դառ­նայ ի՛մ վերացումս, վերացումը որ ի՛մ, ipseիս, սեփա­կա­նու­թիւնն է, ու այդ ձեւով գո­հա­ցում կու տայ ամբողջը ըլլալու կամեցողութեանս։ Երբ այդտեղ կը հասնիմ վերս­տին, հաղորդակցութիւնը կը դադրի, կորսուիլս կը դադրի, դադ­րած եմ ինք­զինքս յանձնելէ, կը մնամ ուր որ եմ, բայց նոր գիտութեամբ օժ­տուած։

Այդ­տեղէն սկսեալ՝ շարժումը կը վերսկսի. նոր գիտութիւնը կրնամ հիմա կազմել (ա՛յդ էր ըրածս)։ Կը հասնիմ հետեւեալ յղացքին. են­թակայ, առարկայ՝ գոյաւորին հեռանկար­ներն են անշարժութեան պա­հուն, դիտարկուած առարկան ամբողջին հետ նոյնանալ ու­զող են­թա­կային՝ ipseին հեռաձգումն է, առարկայի ամէն մէկ պատ­կերացում ցնո­րա­յին է, քանի որ արդիւնքն է այդ պարզամիտ եւ անհրաժեշտ կա­մե­ցողութեան (կա­րե­ւոր չէ թէ առարկան որպէս ի՛ր դիտուած է, թէ որպէս գոյացո՛ղ), հետեւաբար պէտք է կարենալ հա­ղոր­դակցութեան մասին խօսիլ շատ լաւ գիտնալով որ հաղոր­դակ­ցու­թիւնը կը վտանգէ ե՛ւ առարկան, ե՛ւ ենթական (ինչ որ յայտնի կը դառնայ հաղոր­դակցութեան գագաթնա­կէ­տին, մինչդեռ կա՛ն նոյնաբնոյթ առարկայի մը եւ ենթակայի մը միջեւ հանղորդակցութիւններ, ինչպէս երկու բջիջներու կամ երկու անհատներու միջեւ)։ Այդպիսի աշխարհա­հա­յեացք մը կրնամ կազմել եւ զայն նկատել նախ բոլոր առեղ­ծուած­ներուն լուծումը։ Բայց յան­կարծ նոյն բանը կը տեսնեմ ինչ որ տե­սած էի գիտութեան առա­ջին կերպարանքին մօտ. կը տեսնեմ որ այս գերագոյն գի­տու­թիւնը զիս կը ձգէ ինչպէս երեխայ մը գիշերուան մէջ, մերկ, անտառի մը խորը։ Այս անգամ ինչ որ աւելի ծանրակշիռ է՝ այն է, որ հա­ղորդակցու­թեան իմաստը խնդրոյ առարկայ է։ Բայց երբ հաղոր­դակ­ցութիւնը ի՛նքը, այնպիսի պա­հու մը երբ անհե­տացած էր, անհա­սանելի, կ՚երեւի իմ աչքիս որպէս անիմաստ, կը հաս­նիմ ամե­նէն դա­ժան անձ­կութեան վիճակին, յուսահատ շարժումով՝ կը յանձ­նուիմ, եւ հա­ղոր­դակ­ցութիւնը վերս­տին կ՚ընծայուի ինծի, եւ անոր հետ՝ վերա­ցումը ու հրճուան­քը։

Այդ պահուն դրոյթներ կազմելը աւելորդ պիտի ըլլար, եղած է արդէն իսկ. նոյն պա­հուն, վերացումէն ելլելով է որ կը մտնեմ վերստին կորսուած երեխայի գիշերուան մէջ, անձնկութեան անձնատուր, աւե­լի անդին վերացումին վերադառնալու համար, եւ այսպէս ան­վերջ, չունենալով ուրիշ յանգում եթէ ոչ սպառումը, դա­դա­րի ուրիշ հնա­րա­ւորութիւն եթէ ոչ մարիլը։

Չարչարող հրճուանքն է։

­Ներքին փորձընկալումի հիւանդութիւնները։— Անոր մէջ՝ խորհրդա­զգածը կարո­ղու­­թիւնն ունի կենդանացնելու ուզածը. ուժգնութիւնը շնչահեղձ կ՚ընէ, կասկածը կը ջնջէ, եւ կը տեսնենք ինչ որ կ՚ակն­կա­լէինք։ Կարծես կենսական ուժով շունչ մը մեր տրամա­դրու­թեան տակ ըլլար. մտքի ամէն մէկ նախադրեալը կենսունակ է։ Վերա­ցու­մը պա­տուհան մը չէ որ բացուէր դէպի դուրս, դէպի անդենականը, հայելի մըն է ան։ Առա­ջին հիւան­դութիւնն է այս մէկը։ Երկրորդ հիւան­դու­թիւնը փորձ­ընկալումը վերա­ծելն է նախա­գիծի։ Այդ մէկը նուազ ծան­րակշիռ է, բայց անխուսափելի. նախագիծը պէտք է պահուի։ Արդ՝ փորձըն­կա­լումը ծրագրուած նախագիծին հակառակն է. անոր կը հասնիմ ի հե­ճուկս զայն ունենալու ծրագիրիս։ Փորձընկալումին եւ ծրագրուող նա­խագիծին միջեւ կը հաստատուի նոյն յարա­բե­րու­թիւ­նը որ կայ ցաւին եւ բա­նա­կա­նութեան ձայնին մի­ջեւ. բանա­կա­նու­թիւնը կը ցուցաբերէ բարոյական ցաւի մը ան­պէտ ըլլալը (ըսելով. ժա­մանակով կ՚անցնի ցաւը — այդպէս օրինակ երբ պէտք է հրաժարիլ սիրուած էակէ մը)։ Վէրքը կայ սակայն, ահաւոր եւ բանականութեան հակա­ճա­ռող, կ՚ընդունի անոր ըսա­ծին ճշդութիւնը, բայց ատոր մէջ կը տեսնէ ահա­ւորութիւն մը եւս։ Վէրքս աւելի քիչ ցաւ չի պատճառեր եթէ գիտնամ որ մօտ ատենէն պիտի բժշկուի։ Ծրագրուած նախա­գի­ծը, ինչպէս մօտ ատենէն բժշկուած ըլլալու ապահովութիւնը, պէտք է ծառայեցնել։ Նա­խա­գիծը կրնայ, ապահովութեան պէս, հեգ­նող ծա­ռայ մը ըլլալ, որմէ բան չի խու­սափիր, որ սկեպտիկ է ու գիտակից՝ ծա­ռա­յի իր վիճակին, որ գիտէ անհետանալ երբ փորձըն­կա­լումը իրա­պէս սկսելով, ցաւին նման (չարչարանքի մը պատճառած ցաւին), առանձ­նու­թիւն կը պահանջէ, ու դառնօրէն կը պոռայ. “Ձգեցէ՛ք զիս մինակ”։

Ծառան, եթէ ամէն ինչ ընթանայ իր հասկցածին պէս, պէտք է կորսուի մէջտեղէն։ Բայց կրնայ խարդախութեան դիմել։ Առաջին հիւան­դու­թիւնը, հայելին, կոպիտ ծա­ռայի մը արդիւնքն է, որ չի հասկնար իրեն յատուկ եւ պարտադիր խորունկ ստր­կու­թիւնը։

Փորձընկալումի ծառան տրամասողական մտածողութիւնն է։ Հոս ծառային ազ­նուա­­կա­նութիւնը իր ստրկուկ վիճակին խիստ յար­գան­քէն կախեալ է։

Երբ ան-գիտութեան հասած ենք, բացարձակ գիտութիւնը ուրիշներու կարգին գի­տե­լիք մըն է։

Ե

Անհրաժեշտ է։ Ողբա՞լ կը նշանակէ։ Աւելին չեմ գիտեր։ Ո՞ւր կ՚եր­թամ։ Ի՞նչ ուղղու­թեամբ կ՚ընթանայ մտածումներու այդ անհամ վոհմակը, զոր կ՚երեւակայեմ յանկարծ ինչպէս թէ արիւն ըլլար վի­րա­ւոր կոկորդէ մը հոսող։ Անհամ, երբեք՝ դառն (նոյն­իսկ ամենէն մեծ մոլորութեանս մէջ կը մնամ զուարթ, բաց, լայնաձեռն։ Եւ հա­րուստ, չափազանց հարուստ, արիւնով լեցուն այդ կոկորդը…)։

Դժուարութիւնս. վստահութեան կատարեալ կորուստ մը, տար­բերու­թիւ­նը քան­դակ­ուած առարկայի մը եւ մառախուղին միջեւ (սովորա­բար կ՚երեւակայենք որ ահաւոր է)։ Եթէ հրճուանք արտայայտէի, կը դաւաճանէի ես ինծի. հրճուանքս միւս հրճուանք­նե­րէն կը տարբերի։ Հաւատարիմ եմ երբ կը խօսիմ ձախողութեան մասին, վերջ չու­նե­ցող անկա­րութեան մը մասին, յոյսի բացակայութեան մասին։ Եւ սա­կայն… ձա­խո­ղութիւն, անկա­րութիւն, յուսահատութիւն իմ աչքիս՝ լոյս են, մերկացում, փառք։ Փոխարէնը. մահացու անտարբերութիւն — անոր նկատմամբ որ կարեւոր է իմ աչքիս, անկապ կերպարներու յա­ջորդականութիւն, խառնաձայնութիւն, քաոս։ Եթէ նաեւ խօ­սիմ հա­ւա­սարա­կշռու­թեան, երանութեան, զօրութեան մասին, մարդիկ պիտի հաս­­կնան զիս պայմանաւ միայն որ նմանին ինծի (արդէն իսկ)։ Աւելի պարզ ըլլանք. ինքզինքս կը խաչեմ որոշած պա­հուս, կը յանձ­նուիմ չարչարանքին, բայց առանց իրաւունքի (առանց հեղինակաւոր իրաւա­սու­թեան այդ ընելու համար)։ Եթէ ունենայի իրաւա­սու­թիւնը, ամէն ինչ մէջս կ՚ըլլար ստր­կու­թիւն, կը խոստովանէի որ “յանցաւոր” եմ։ Բայց այդպէս չէ՛։ Չկայ մէջս դառնութիւն։ Հոս երեւան կու գայ խաբող անհե­տեւականութիւն մը, անխուսափելիօրէն ինքնիշխան։

Ներդաշնակութեան հոգը մեծ ստրկութիւն մըն է։ Չենք կրնար անկէ խու­սա­փիլ միայն մերժելով. ուզելով կեղծ պատուհանէն խուսափիլ, ա՛լ աւելի ծանր կեղծիք մը կը ներ­մուծենք։ Կեղծ պատուհանը գոնէ ինքզինքը կը հռչակէր որպէս կեղծ։

Ներդաշնակութիւնը միջոց մըն է նախագիրծը “իրագործելու”։ Ներ­դաշ­նակութիւնը (չափը) կը կատարէ նախագիծը. մինչդեռ կիրքը, երե­խայական ցանկութիւնը կ՚ար­գիլեն սպասելը։ Ներդաշնա­կու­թիւնը կը պատկանի ծրագրային մարդուն. գտած է անդոր­րու­թիւնը, ջնջած է ցանկութեան անհամբերութիւնը։

Կերպարուեստներու ներդաշնակութիւնը ուրիշ իմաստով կ՚իրագոր­ծէ ծրագրային նա­խագիծը։ Կերպարուեստին մէջ, “իրական” կը դարձ­նենք ներդաշնակ գոյաձեւը որ յա­տուկ է ծրագրային նախագիծին։ Արուեստը աշխարհ մը կը ստեղծէ ըստ ծրա­գրային մարդու պատ­կե­րին, այդ պատկերը ցոլացնելով իր բոլոր կերպերուն մէջ։ Արուեստը սակայն այդքան ալ ներդաշնակութեան մէջ չէ, որքան՝ անցքին (կամ վերա­դար­ձին) ներդաշնա­կութենէն դէպի խառնաձայնութիւնը (իր պատմութեան մէջ եւ ամէն մէկ երկի մէջ)։

Ներդաշնակութիւնը, ինչպէս նախագիծը, ժամանակը կը ձգէ իրմէ դուրս։ Իր սկզ­բուն­քը կրկնութիւնն է, որուն միջոցաւ ամէն կարելի կը յաւերժանայ։ Իդէալը ճարտարապե­տութիւնն է, կամ քանդակագոր­ծու­թիւնը, որոնք ներդաշնակութիւնը կ՚անշարժացնեն, ապահովելով կերպերու յարատեւութիւնը, որոնց էութիւնը ժա­մա­նակի ջնջումին մէջ իսկ կը կայանայ։ Կրկնութիւնը, ժամանակի հանգիստ ներդրումը կրկնուած թե­մայի մը շնորհիւ. ասոնք արուեստին կողմէ ծրագրային նախագիծէն փոխ առնուած յատ­կա­նիշ­ներ են։

Արուեստին մէջ, ցանկութիւնը կը վերադառնայ, բայց նախ եւ առաջ՝ ժամանակը ջնջե­լու (ցանկութիւնը ջնջելու) ցանկութիւնն է, մինչդեռ ծրագրային նախագիծին մէջ կար միայն ցանկութեան մերժումը։ Նախագիծը բառացիօրէն ստրուկին գործն է, աշխա­տանքն է, կա­տար­ուած մէկու մը կողմէ որ արդիւնքէն չ՚օգ­տուիր։ Ար­ուես­­տին մէջ, կը վերադառնանք ինքնիշխանութեան (ցանկութեան յան­գումին[5]) եւ եթէ ճիշդ է որ նախ ցանկութիւնը ջնջելու ցանկութիւն է ան, հա­զիւ հասած իր նպա­տա­կին՝ կը դառնայ ցանկութիւնը վե­րարծարծելու ցան­կու­թիւն։

Այն տարբեր կերպանրեուն մասին որ եմ ե՛ս յաջորդաբար, կը մնամ լուռ։ Շահագր­գռա­կան չեն կամ ստիպուած եմ լռութեամբ անցնելու։ Նիւթս կը զարգացնեմ — ներքին փորձընկալումը վե­րա­կոչել — առանց զանոնք խնդրոյ առար­կայ դարձ­նե­լու։ Այդ կեր­պարները իմ աչքիս չեզոք են, քիչ մը կատա­կեր­գա­կան։ Ներքին փորձ­ընկա­լումին կապակցութեամբ՝ իմաստէ զուրկ են, բացառելով մէկ յատկանիշ. աւելի կը զօրացնեն իմ աններդաշնակութիւնս։

Չեմ ուզեր ա՛լ, կը հեծկլտամ,
չեմ կրնար հանդուրժել
բանտս։
Այս կ՚ըսեմ
դառնօրէն.
բառեր որոնք կը խեղդեն զիս
հեռացէ՛ք,
հեռացէ՛ք ինձմէ,
ծարաւ եմ
ուրիշ բանի։
Մահն է որ կ՚ուզեմ
ոչ թէ ընդունիլ
բառերու այս տիրութիւնը,
անվախ
շղթայում,
որ կ՚ընէ վախը
ցանկալի։
Ոչինչ է
այս եսը որ եմ,
եթէ ոչ
վատոգի ընդունիլը
եղածին։
Կ՚ատեմ
այս գործիքի կեանքը
կը փնտռեմ ճեղք մը,
իմ ճեղքս,
կոտրուելու համար։
Կը սիրեմ անձրեւը
կայծակը,
ցեխը,
ջրային լայն տարածք մը,
երկրին ընդերքը,
բայց ոչ թէ ես՝
երկրի ընդերքին մէջ,
օ շիրիմս,
ազատէ՛ զիս ինձմէ,
չեմ ուզեր այլեւս ըլլալ զայն։

Գրեթէ ամէն անգամ երբ կը փորձէի գիրք մը գրել, յոգնութիւնը վրայ կը հասնէր վեր­ջացնելէս առաջ։ Հետզհետէ կ՚օտարանայի իմ իսկ կազմած նախագիծիս։ Կը մոռ­նամ ինչ որ երէկ զիս կը խանդավառէր, մէկ ժամէն միւսը կը փոխուիմ, քնաթաթախ դան­դա­ղութեամբ մը։ Ես ինձմէ խոյս կու տամ, եւ գիրքս ինձմէ խոյս կու տայ։ Գրեթէ ամբող­ջութեամբ կը դառնայ մոռցուած անունի մը նման. ծոյլ եմ, չեմ փնտռեր զայն, բայց անձ­կութեամբ կը լեցուիմ մոռացութեան աղօտ զգացումին հե­տեւանքով։

Գիշերամուտին յանկարծ յիշեցի, երբ փողոցն էի, Քուար Ապպէյը, Ուայտ կղզիի ֆրան­­սական վանքը, ուր 1920ին երկու-երեք օր մնացի, յիշեցի որպէս շոճիներով շրջա­պատ­ուած տուն մը, լուսնային մեղ­մու­թիւն ունեցող օդի մը մէջ, ծովուն եզերքը, լուսինին ցոլքը կապ­ուած պատարագներու միջնադարեան գեղեցկութեան — վանա­կան կեանքին նկատմամբ ամբողջ խորշանքս կ՚անհետանար — միակ զգա­­ցումը որ կը մնար այդտեղ՝ մնացեալ աշխարհէն դուրս դրուած ըլ­լալս էր։ Ինք­զինքս կը տեսնէի մե­նաս­տանի պա­տե­րէն ներս, թո­հու­բոհէն քաշուած, պահ մը վա­նականի հագուստին մէջ, պատռ­տուած, տրամասողական կեանքէն փրկուած. փողոցը, շնոր­հիւ մութին, արիւ­նա­ցնցուղ սիրտս վառեցաւ, յանկարծական վերացում մը ունեցայ։ Նաեւ շնորհիւ մէջս գոյա­ցող անտարբերութեան՝ տրամաբանութեան նկատ­մամբ, հետեւողական ըլլալու ստի­պո­ղութեան նկատմամբ։

Երկինքը, ուրուականային գորշութեամբ փայլող պատերուն միջեւ, մթնշաղը, անջր­պե­տին տամուկ անորոշութիւնը, ճիշդ այդ ժամուն. աստուածութիւնը այդ պահուն ունե­ցաւ խելագար, խուլ ներկա­յու­թիւն մը, լուսապայծառ այցելութիւն, մինչեւ արբշ­ռանք։ Մարմինս չէր կեցուցած իր արագ քայլը, բայց վերացումը թե­թեւօրէն կը ճղէր անոր մկանները։ Այս անգամ՝ ո՛չ մէկ անվստահութիւն, բայց ան­տարբերութիւն մը՝ վստա­հութեան նկատմամբ։ “Աստուածութիւն” գրեցի, չուզելով բան մը գիտնալ, ու բան մը չգիտնալով։ Ուրիշ ժամերու, տգիտութիւնս վիհն էր որուն վերեւը կախուած կը մնային։

Ինչ որ այսօր ստիպուած եմ ատելու. կամաւոր տգիտութիւնը, հա­մա­կարգային տ­գի­տութիւնը որուն ընդմէջէն փորձեցի հասնիլ վերա­ցու­մին։ Ի հարկէ ո՛չ թէ որով­հետեւ տգիտութիւնը չի բանար սիրտը դէպի վերացումը։ Բայց կ՚ենթարկուիմ անկա­րելիի դառն փորձին։ Ամէն կեանք որ խորունկ է՝ կը ծանրանայ անկարելիին բե­ռովը։ Նպատակը եւ ծրագրային նախագիծը կը կործանեն։ Եւ սա­կայն գիտ­ցայ որ ոչի՛նչ գի­տէի, եւ այս ալ գիտցայ, գաղտնիքս. “Ան-գի­տութիւնը հաղորդումն է վերացումին”։ Ատկէ ի վեր՝ գո­յութիւնս վերսկսաւ, սովորական, գիտութեան մը երեւոյթին վրայ հիմնուած։ Կ՚ուզէի խոյս տալ իրմէ, խորհելով որ  այդ գիտութիւնը սուտ է, որ բան չեմ գի­տեր, բացարձակապէս ոչինչ։ Բայց մէկ բան գիտէի. “Ան-գիտութիւնը հաղորդումն է վերացումին”, անձ­կութիւնը վերջ գտած էր։ Բան­տարկուած մնացի (թշուա­ռա­կան)։ Գի­շերը կը սկսէր, մէջս՝ վանական ներդաշ­նա­կու­թեան ճշգրիտ պատ­կերը կը հաղորդէր ինծի վերացումը. հաւանաբար ան­խել­քու­թեան ճամբով, որուն կը յանձ­նուէի այդ ձեւով։ Անլուծելին, անկա­րելի՜ն։ Աններ­դաշ­նակութեան մէջ, ուր պէտք է կե­նամ պարկեշտօրէն, միայն ներ­դաշ­նակութիւնը, “պէտք է”ին պատճառով, աններդաշնա­կու­թեան հնա­րաւորութիւն մը կը պարունակէ իր մէջ։ Անհրաժեշտ անպար­կեշ­տութիւն, բայց մարդ չի կրնար անպարկեշտ դառնալ պարկեշտ ըլլալու մտահո­գու­թեան հետեւանքով։

Եւ վերացումը ելքն է։ Ներդաշնակութի՞ւն։ Թերեւս, բայց սիրտ ճմլող։ Ե՞լ­քը։ Կը բաւէ որ փնտռեմ, ու կը դառնամ նախորդ վի­ճակիս, անշարժ, արգահատելի։ Որով­հե­տեւ ծրագրային նախագիծը բանտն է որմէ կ՚ուզեմ փախիլ (նախագիծը, տրա­­մա­սո­ղական գո­յու­թիւնը). կազմեցի ծրագրայինէն խուսափելու ծրագիրը։ Եւ գի­տեմ որ բա­ւական պիտի ըլլար մէջս տրամասութիւնը կոտրել, այդ պահուն վերացումը պիտի խուժէր, որմէ զիս կը բաժնէ միմիայն տրա­մախօսութիւնը, նոյն այդ վերացումը զոր տրա­մա­սո­ղա­կան մտա­ծո­ղու­թիւնը կը դաւաճանէ երբ զայն կը ներկա­յացնէ որպէս ելք, ու նոյնքան կը դաւաճանէ երբ զայն կը ներ­կայացնէ որպէս անել, ել­քի բացակայութիւն։ Անկարողութիւնը մէջս կը ճչայ (կը յի­շեմ) երկար, անձկոտ  ճիչ մը. ճանչցած ըլլալ, չճանչնալ այլեւս։

Ահա ինչո՛ւ տրամասութիւնը անմիաստութիւն է նաեւ իր կա­տա­ղու­թեամբ, բայց (կ՚ող­­բամ) անբաւարար կերպով (իմ մէջս անբաւա­րար)։

Անբաւարա՜ր։ Անբաւարար է անձկութիւնը, տառապանքը… ե՛ս եմ ըսողը, ես՝ հրճուանքի որդին, զոր վայրենի, երջանիկ ծիծաղ մը երբեք չդադրեցաւ կանգուն պահելէ (երբեմն կը կորսուէր ծիծաղը. անոր անհուն, հեռաւոր թեթեւութիւնը փորձութիւն մը կը մնար տապա­լու­մին մէջ, արցունքներուն մէջ, մինչեւ իսկ հարուածներուն մէջ զորս գլու­խովս կու տայի ատենօք պատերուն)։ Բա՜յց…։ Մատս դնել եռա­ցող ջուրին մէջ… եւ պոռալ՝ “Ան­բա­ւարա՜ր”։

Կը մոռնամ — անգամ մը եւս. ցաւը, ծիծաղը, մատը։ Անհուն զան­ցառում մոռացու­թեամբ, անտարբերութեամբ, ես ինծի, այս գիրքին նկատամամբ։ Կը տեսնեմ ա՛յն որուն երբեք տրա­մասութիւնը չէ հա­սած։ Բաց եմ, լայնաբաց ճեղք մը, դէպի անիմանալի երկինքը, եւ ամէն ինչ մէջս կը խուժէ, կը ներդաշնակուի վերջին աններ­դաշ­նակութեամբ մը, բոլոր կարելիներէն բաժնուած եմ, բիրտ համբոյր, առեւանգում, կորսուիլ մը կարելիներու լման բացակայութեան մէջ, անթափանց եւ մեռեալ գիշերուան մէջ, թէկուզ՝ լուսաւոր, բայց եւ այն­պէս անճանաչելի, կուրցնող, աւելի քան ի խորոց սրտի։

Ու մանաւանդ՝ ո՛չ մէկ առարկայ ասկէ ետք։ վերացումը սէր չէ. սէրը իւ­րա­ցում է, որուն անհրաժեշտ է առարկան, միեւնոյն ատեն են­թա­կային այսահար իւրա­ցումը, անկէ իւր­ացուած։ Չկայ այլեւս ենթա­կայ=առարկայ, այլ՝ “լայնաբաց ճեղք” մէկուն եւ միւսին միջեւ, են­թակայ եւ առարկայ լուծարկուած են, ինչ որ կայ՝ անցքն է, հաղոր­դակցու­թիւ­նը, բայց ո՛չ թէ մէկէն միւսը. մէկն ու միւսը կորսնցուցած են իրենց անկախ գոյութիւնը։ Ենթակային հարցումները, գիտնալու իր կամեցողութիւնը ջնջուած են. ենթական հոս չէ այլեւս, իր հար­ցու­փորձերը իմաստ չունին այլեւս, չունին յառաջա­բա­նող սկզ­բունք մը։ Նոյնպէս՝ ո՛չ մէկ պատասխան որ մնար հնարաւոր։ Պատասխանը պէտք է ըլլար “ահա՛ առարկան”, մինչդեռ չէ մնացած որեւէ զա­տո­րո­շելի առարկայ։

Իր վերացումի լուսանցքին՝ ենթական կը պահէ իր դերը, տռա­մայի մը մէջ երե­խայի իր դերը։ Իր ներկայութիւնը, թէկուզ զան­ցուած, կը յամառի, անկարող աւելին ընելու քան աղօտ կերպով — եւ մտացիր — նախզգալ — խոր կերպով բացակայ ներ­կա­յութիւն. կը մնայ շուրջ­բոլորը, կարծես իր խաղալիքներով զբաղած։ Իրեն հա­մար վե­րա­ցումը իմաստ չունի, բացի անկէ որ կը յափշտակէ զինք իր նորու­թեամբ. բայց եթէ տեւէ՝ ենթական կը ձանձրանայ, վերացումը իրա­պէս իմաստ չունի։ Եւ քա­նի որ անոր մէջ չկայ յա­րատեւելու մաս­նա­ւոր ցանկութիւն (այդ ցանկութիւնը յա­տուկ է զա­տո­րոշ էակներուն), չունի թանձրութիւն, կը ցնդի։ Կարծես մադուն համար ըլլար օտարոտի, կը բարձրանայ անկէ վեր, ան­գի­տա­նալով հոգը որուն առիթը եղաւ ինք, ու նոյնքան անգիտանալով իրեն յենած իմացական լաս­տակերտը (զոր կը ձգէ որ փլի). հոգին համար՝ անի­մաստութիւն է ան, գիտնալու ագահութեան համար՝ ան-գիտութիւն։

Ենթական — ինքնիրմէ պարտասած, ծայրագոյնին հասնելու ան­հրա­ժեշտութեամբ — կը փնտռէ վերացումը, ճիշդ է. բայց երբեք չունի իր մէջ վերացումին հաս­նելու կամեցողութիւնը։ Անյաղ­թահարելի ան­հա­մաձայնութիւն մը կայ վերացումը փնտող ենթակային եւ նոյն ինքն՝ վերացումին միջեւ։ Եւ սա­կայն են­թական կը ճանչնայ վե­րա­ցումը, կը նախզգայ զայն. ոչ թէ որ­պէս կամքէն կա­խեալ ուղղութիւն մը, իրմէ սերած, այլ որպէս դուր­սէն եկած արդիւնքի մը զգայու­թիւ­նը։ Կրնամ դիմաւորել զայն, բնազ­դով, հալածուած ըլ­լա­լով իմ աւա­զա­խրու­միս հան­դէպ զզուան­քէն որ կը զգամ. այն ատեն՝ վերացումը հաւա­սա­կշռութեան կո­րուս­տէն կը ծնի։ Աւելի լաւ կը հասնիմ անոր արտաքին միջոց­նե­րով, քանի որ մէջս չկան ու չեն կրնար ըլլալ անհրաժեշմտ նախա­տրա­մադրութիւնները։ Այն վայրը ուր ասկէ առաջ այցուեցայ վերացումէն, մարմնական զգա­յու­թիւն­նե­րու կա­խար­դուած յիշո­ղու­թիւնը, սովորական մթնոլորտը որմէ ճշգրիտ յի­շա­տակ մը մնա­ցած է մէջս. այս բոլորը ունին աւելի մեծ ոգեկոչական զօրութիւն մը քան միտքի նկարագրելի մէկ շար­ժումին կամաւոր կրկնութիւնը։

Բեռի մը պէս մէջս կը քաշքշեմ այս գիրքը գրելու հոգը։ Իրա­կա­նու­թեան մէջ՝ ներ­գոր­ծուած եմ։ Նոյնիսկ եթէ ոչինչ, բացարձակապէս ոչինչ ըլլար որ պատասխանէր մէջս գոյացող անհրաժեմշտ խօսա­կից­ներու (կամ ընթերցողներու) գաղափարին, գա­ղա­փա­րը մինակը պի­տի ներգործէր մէջս։ Անոր հետ դաշինք կնքած եմ, այն աս­տի­ճան՝ որ աւելի դիւրութեամբ անդամ մը պիտի կտրէին հանէին ինձմէ։

Երրորդ դէմքը, ընկերակիցը, զիս ներգործող ընթերցողը՝ տրամա­սու­թիւնն է։ Կամ լաւ եւս՝ ընթերցողը ինքը տրամասութիւն է, ինքն է որ կը խօսի մէջս, ինքն է որ տրամասու­թիւ­նը մէջս կը պահէ կենդանի, իրեն ուղղուած։ Եւ ապահովաբար՝ տրամասութիւնը ծրագրային նա­խագիծ է, բայց ատկէ աւելի՝ ան այդ ուրիշն է, ընթերցողն է, որ կը սի­րէ զիս ու արդէն իսկ կը մոռնայ (կը մեռցնէ) զիս, ու եթէ ինքը չըլլար, իր շեշտակի ներ­կայութեամբ, տեղ մը պիտի չհասնէի, պիտի չունե­նայի ներքին փորձընկալում։ Չեմ ըսեր որ վայրագութեան — եւ դժբախ­տութեան — պահերուն՝ չեմ մոռնար զինքը, ինչպէս ինքն ալ զիս կը մոռնայ — բայց մէջս կը հանդուրժեմ նախագիծի ներգոր­ծու­թիւնը, այն չափով որ ան կապ մըն է այդ մթագին անձին հետ, որ անձ­կութիւնս, չարչարանքս կը բաժնէ, ուզելով չարչարանքս, ինչպէս ես կ՚ուզեմ ի՛րը։

Բլանշոն ինծի կը հարցնէր. ինչո՞ւ չշարունակել ներքին փորձըն­կա­լումս այնպէս՝ ինչ­պէս թէ վերջին մարդն ըլլայի։ Ձեւով մը, այո… Եւ սակայն գիտեմ որ բազ­մու­թեան ցալացումն եմ եւ անոր անձ­կու­թիւն­ներուն գումարը։ Ատկէ զատ, եթէ վերջին մարդն ըլլայի, անձկու­թիւնը չափ ու սահման պիտի չունենար։ Ո՛չ մէկ միջոց պիտի ու­նենայի անկէ խուսափելու, պիտի գտնուէի անհուն ոչնչութեան դէմ յանդիման, ես իմ մէջս քշուած, կամ լաւ եւս՝ դատարկ, անտարբեր։ Մինչդեռ ներքին փորձըն­կա­լու­մը նուա­ճում է, եւ որպէս այդ՝ այլոց համար։ Փորձընկալումի ծիրէն ներս են­թական կը մոլորի, առար­կա­յին մէջ կը կորսուի, եւ առարկան ինքն ալ կը ցնդի։ Եւ սակայն այդ­քան պիտի չկարենար ցնդիլ եթէ իր բնոյթը չարտօնէր այդ փոփո­խու­թիւնը։ Փորձ­ընկալումի ծի­րէն ներս՝ ենթական ի հեճուկս ամենայնի կը դիմանայ. այն չափով որ տռամին մէջ երեխայ մը չէ, քիթին վրայ ճանճ մը չէ, այլոց գի­տակ­ցութիւնն է ան (նախորդ անգամ՝ այդ կէտին կարեւորութիւն չէի տուած)։ Եթէ ճանճը կամ երեխան ըլլար, պիտի չըլլար ճիշդ ու ճիշդ՝ ենթակայ (զանցառելի է, ինքն իր աչքին զան­ցառելի)։ Մինչդեռ ըլլալով այլոց գիտակցութիւն, եւ ինչպէս էր ատենօք հնադարեան քորոսը, վկան, տռամը ժողո­վր­դակացնողը, ինքը կը կորսուի մարդ­կա­յին հաղորդակցութեան մէջ, որպէս ենթակայ ինքն իրմէ դուրս կը նետուի, կ՚ընկղմի կարելի գոյութիւններու անսահմանելի բազ­մու­թեան մը մէջ։— Բայց եթէ այդ բազ­մութիւնը անհետանար, եթէ կարելին մեռնէր, եթէ ըլլայի… վերջի՞նը։ Արդեօք պէտք է հրաժարէի՞ ես ինձմէ դուրս ելլելու վիճակէն, արդեօք այդ եսին խորերը պէտք բան­տարկուա՞ծ մնայի ինչպէս գերեզմանի մը մէջ։ Եւ արդեօք այսօրուընէ իսկ՝ պէտք է ողբա՞մ խորհելով որ ես չե՛մ այդ վերջինը, որ չեմ կրնար յուսալ թէ պիտի ըլլամ երբեթւիցէ. այսօրուընէ, հրէշային, պէտք է լա՞մ զիս ընկճող անբախտութեան վրայ — որովհետեւ այո, հնարաւոր է, վերջինը առանց քորո­սի, կ՚ու­զեմ երեւակայել ըլլալիքը, պիտի մեռնէր ինքն իրեն համար արդէն իսկ մեռած ըլլալով, այդ անհուն մայրա­մու­տի պահուն զոր պիտի հանդիսանար ինքը, պիտի զգար որ գերեզմանին կողերը (խորքն իսկ) կը բացուին։ Կրնամ երեւակայել նաեւ… (միայն այլոց համար է որ կ՚ընեմ). ողջ ողջ կրնամ թաղուած ըլլալ իր գերեզմանին մէջ — վերջինին, ինքն իր մէջ գոյաւորը շղթայազերծող այդ թշուառական էակին գերեզմանին մէջ։ Ծիծաղ, երազ, եւ քունի մէջ՝ տանքիները կը փլին, քարերու անձրեւ մը ստեղ­ծե­լով… այս կէտին հասած (ոչ թէ վերացումի, այլ պարզապէս՝ քունի), ոչի՛նչ գիտ­նալ. այդպէս հեղ­ձա­մահ ըլ­լալ, անլուծելի առեղծուած, ընդունիլ քունը, գերեզ­մանս ըլլալով աստ­ղա­պատ տիե­զեր­քը, փառաւորուած, խուլ, ան­հաս­կնալի, ահ ու սար­սափ առթող աստ­ղե­րով զար­դար­ուած փառք (իմաս­տէ զուրկ. սխտորի համը այս իրի­կուն գառ­նուկի մի­սին մէջ)։

---

[1] Խօսքը Մարքի դը Սադի Les Cent vingt journées de Sodome [Սոդոմի հարիւր քսան օրերը] վէպին մասին է։

[2] Խօսքը ԺԷ. դարու անգլիացի փիլիսոփայ Hobbesի մասին է։

* La Transfusion du Verbe, լոյս տեսած Naissance de l’homme-objet գիրքին մէջ, Ժ.Ֆ. Շապրէնի կողմէ։

[3] Ահաւասիկ այս վերջին նախադասութեան բնագիրը. “Non seu­le­ment il a le moyen d’atteindre au supplice, mais il ne pourrait l’éviter, et c’est le supplice de plus que lui, de Dieu lui-même, qui, Dieu, n’est pas moins homme et suppliciable que lui.” Եւ ահաւասիկ բնագիրին անգլերէն թարգ­մանութիւնը, զոր կը կարդամ հետեւեալ գիրքին մէջ. Georges Bataille, Inner Experience, translated with an intro­duc­tion by Leslie Anne Boldt, State University of New York Press, 1988. “Not only has he the means of at­tain­ing torment, but he could not avoid it, and this is the torment which exceeds him, which exceeds God him­self —God, who is no less man and tormentable than him.” Ընթերցողին կը ձգեմ որոշումը. անգլերէն թարգ­մանիչը ճի՞շդ հասկցեր է բնագիրը, թէ ո՛չ։ Մ.Ն.

[4] “Լաբիւրինթոսը” Ներքին փորձընկալումը գիրքին մէջ՝ երրորդ բաժ­նի գլուխներէն մէկն է։ Երրորդ բաժինը (Չարչարանքի նախա­տուեալ­ները) երեսունական թուականներուն գրուած, մասամբ անտիպ գրու­թիւն­ներ կը հաւաքէ, որոնք Բատայլի մտքին մէջ նախապատրաստական հանգրուաններ էին ներկայ գիրքին համար։ Բոլորն ալ վերամշակուած վի­ճակով կը հրամ­ցուին հատորին մէջ։ Le Labyrinthe գրութիւնը լոյս տեսած էր Recherches philosophiques հանդէսին մէջ, հատոր Ե (1935-1936), էջ 364-372։

[5] Ահա բնագիրը. Dans l’art, l’homme revient à la souveraineté (à l’échéance du désir)…։ “Eché­ance” բառը իր մէջ կը պարունակէ ժամանակին հասած ըլլալու իմաստը։ Օրինակ երբ պարտք մը ունիս վճարելիք, ամէն ամիս կը հասնի վճարելու թուականը, la date d’échéance։ Ուրեմն Բատայլի “յանգում”ի կամ “հասնում”ի այս գաղափարը ցանկութիւնը կը կապէ էապէս ժամանակին։