ՈՐՊԷՍ  ՆԱԽԱՄՈՒՏ

Այս հինգ յօդուածները գրուած են աւելի քան քառասուն տարիներ առաջ, յատուկ Փարիզի «Յառաջ»ի Միտք եւ արուեստ ամսական յաւելուածին համար, որուն առաջին թիւը կը կրէ դեկտեմբեր 1976 թուականը, իսկ վերջինը մայիս 2009։

Գրական-իմացական-գեղարուեստական բնոյթով յաւելուածի մը գաղափարը կու գար թերթի խմբագիր՝ տիկին Արփիկ Միսաքեանէն, որ կ՚ուզէր վերադառնալ թերթի քսանական-երեսնական թուականներու աւանդութեան, երբ շաբաթօրեայ համարները կը յատկացուէին մերթ մտածողական, մերթ ալ զուտ ստեղծագործական էջերու։ Խմբագական պզտիկ մարմին մըն ալ կազմուած էր, որուն մաս կը կազմէին «Յառաջ»ի շուրջ գտնուող հեռու-մօտիկ գրողներ։ Այսպէս է որ ինծի թելադրուեցաւ սկսիլ շարք մը ֆրանսական բանաստեղծութեան մասին։

Դժուար չէր անդրադառնալ ծրագրի թէ՛ հրապուրիչ անհրաժեշտութեան թէ ալ բարդութեան։ Բ. Թօփալեանի «Անդաստան»էն ի վեր նման փորձ չէր կատարուած Ֆրանսահայ մամուլին մէջ։ Հոն էր որ Փօլ Էլիւարի, Սէն-Ճոն Փերսի, Լուի Արակոնի մասին որոշ աշխատանքներ եղած էին։ Անկէ առաջ, 1944-45 թուականներուն՝ Շաւարշ Միսաքեան ինք իսկ թարգմանած էր Էլիւարի «Ազատութիւն» քերթուածը եւ ուրիշ ընդդիմադիր բանաստեղծներու քերթուածներ։ Բայց այդքան։ Ոչ միայն թարգմանական լուրջ աշխատանք մը, այլեւ պարզ տեղեկատուութեան մը սահմաններուն մէջ մտնող ներկայացում չէր սկսուած։ Ասիկա չի նշանակեր որ ֆրանսահայ գրողները անծանօթ էին ֆրանսական գրական կեանքին։ Պարզապէս հարկը չէին տեսած ծանուցում-թարգմանութիւն գործին, որ լեզուն «աշխատցնելու» ձեւերէն մին է ի դէպ եւ միշտ իբրեւ հեռանկար կը մնայ այժմէական։

Յօդուածաշարքը սկսեր էի որոշ խանդավառութեամբ։ Ուրիշ բան է պարզ բայց հետեւողական ընթերցող ըլլալ եւ ուրիշ բան գրել կարդացածիդ մասին, ան ալ շատ անգամ «խրթին» նկատուած քերթողութեան, որուն աւանդութեան որքան ալ մօտիկ ըլլաս այլուր փոխադրելու, զայն հեռաւորացնելու կարողութենէն տակաւին զուրկ ես։

Հետզհետէ բախեր էի բանաստեղծութիւն թարգմանելու դժուար խնդրին։ Յայտնուեր էր նաեւ այն ինչ գուշակելի պէտք էր ըլլար սկիզբէն. նիւթին ընդարձակութիւնը, զայն երբեմն մատչելի դարձնելու պարտադրանքը, մէջբերումներով խօսքը հիմնելու առաջադրանքը. այս բոլորով նաեւ պահպանել գրողին համար գրածին շահեկանութիւնը։ Ուրիշ հարց՝ նոյնքան վհատեցուցիչ, որ ամեն անգամ, չորս-հինգ էջ գրելու համար աչքէ պէտք էր անցնել, մարսել մէկէ աւելի հատորներ, խուսափիլ տեղեկութիւն աղալէ, այսինքն՝ մնալ իմացականօրէն «ընդունելիի» սահմաններուն մէջ։ Հասկնալի է թէ ինչու արկածախնդրութիւնը ի վերջոյ յանգեցաւ իր բնական աւարտին։ Դադրեցայ ծրագիրը հետապնդելէ։ Հազիւ սկսուած նօթեր՝ Փ. Ռըվերդի մը, Ֆիլիփ Ժաքոթէի մը համար, գացին ուղղակի զամբիւղը։

Հիմա միայն վարանումով է որ կը դիմաւորեմ «Ինքնագիր»ի խմբագրութեան առաջարկը վերատպելու այդ կիսատ շարքի յօդուածները։ Արդեօ՞ք քառասուն տարի ետք՝ պահած են իրենց շահեկանութիւնը, երբ հոն նկատի առնուած բանաստեղծներէն մի քանի արդէն մեռած են, միւսներու գործերը մտած են ուրիշ փուլի մէջ, իմացական մթնոլորտը հիմնովին փոխուած է, իսկ յօդուածագիրը ինք փարսախներով հեռու կը դաւանի ինքզինք ծրագրէն ու գոյ ատաղձէն։ Միւս կողմէ՝ ստոյգ է որ ամեն տպուած, հանրայնացուած էջ այլեւս հազիւ թէ պատկանի գրողին, ինչպէս որեւէ գրութիւն իրմէ դուրս կը վանէ զայն գրողը։ Եւ քանի որ այս բոլորը գոյութիւն ունին իրմէ դուրս, իր ետին, կրնան վերադառնալ միմիայն որպէս արխիւային նիւթ։

 Յ.Գ. Մասնաւոր պարտք մը ունիմ Քրիստիան Բատիկեանին, որ մամուլէն հանեց այս էջերը, մեքենագրեց, նշեց հոս-հոն սպրդած կէտադրական ու շարահիւսական թերիները։ Ասիկա մեծապէս դիւրացուց վրիպակներու եւ սխալներու սրբագրութիւնը։  

Գ.Պըլտեան

 Ֆրանսական Ժամանակակից Բանաստեղծութիւն

Ան որ կը գրէ ուրիշ լեզուով եկող գրութեան մը մասին, ֆրանսական ժամանակակից բանաստեղծութեան օրինակ՝ կը բախի մէկ լեզուէն միւսը անցումի դժուարութեան, եւ կը տեղափոխուի երկուութեան տարօրինակ յարաբերութեան մը մէջ: Ընթերցումէն կը սկսի արդէն այդ երկուութիւնը, երբ լեզուի մը ընդմէջէն նկատի կ՚առնուի այդ լեզուէն դուրս գտնուող, ուրիշ լեզուի մը պատկանող ու ասով արտադրուող բանաստեղծութիւն մը, վէպ մը կամ որեւէ գրութիւն: Ընթերցողը անդադար կը կենայ երկու լեզուներու սահմանին, ուր «հարազատ» լեզուն կը հանդիպի դրսութեան մը՝ որ նոյնպէս լեզու է:

Ճիշդ այս յարաբերութեան մէջ կը դրուի թարգմանական աշխատանքը, որ «օտար» լեզուի արտադրութիւն մը կը բերէ մեզի։ Բայց այն չափով որ իմաստներու կամ «մթնոլորտ»ի փոխադրութիւն մըն է մէկ կողմէն միւսը՝ թարգմանութիւնը իսկական փոխաբերութիւն մըն է, համասեռումի գործի մը ենթակայ: Անիկա մէկ լեզուէն միւսը անցուցածը կը վերածէ նոր լեզուին համասեռ ու «հարազատ» գրութեան: Լեզուի մը յատուկ բոլոր տարրերը – բառապաշար, կշռոյթ, աւանդութեան հետ կապեր – կը ջնջուին: Ֆրանսականը եւ հայկականը կը դառնան հայկական կամ ֆրանսական՝ ըստ անցումի ընտրուած ուղղութեան: Թարգմանութիւնը դրսութեան հետ յարաբերութիւն մըն է որ կը ծածկէ դրսութիւնը զայն ներս բերելով, զայն նոյնացնելով ներսին հետ. կը ստեղծէ պատրանքը որ գրութիւն մը անկախ է լեզուէն ու համարժէք՝ իր իմաստներուն: Ասոր համար կարելի է ըսել որ էսպերանթոն հեռաւոր ու յարակայ ցանկութիւնն է որեւէ թարգմանիչի:

Ի՞նչպէս ընել սակայն որ ֆրանսականին մասին գրուող հայերէնը պահէ դրսութեան յարաբերութիւնը եւ ֆրանսերէնով եկող էջը դառնայ ոչ թէ մեր լեզուին կարելիութիւնը այլ անկարելիութիւնը: Հարցումին պատասխանել կը նշանակէ ո՛չ միայն գրութեան մը առանձնայատկութիւնները փրկել, այլեւ անոր ուրիշութիւնը նկատել մեր լեզուին մէկ պակասը, բացը, առանց որ մեր փորձը պակասը լեցնելու ձգտի: Նման պակաս ու բաց ժխտական յատկանշում չէ, ընդհակառակը հոն է որ դրսութիւնը կը յայտնուի եւ «օտար» երկը կը դառնայ օտարութեան բացուածքը «մեր» վրայ:

Եթէ բանաստեղծութիւն մը լեզուով եկող իրողութիւն մըն է, անոր մասին գրելը կը դառնայ դժուար խաղ մը բանաստեղծութեան իսկ կարելիութեան հետ: Մտնել մինչեւ հոն ուր գրուածը կ՚որոշադրուի, ինքզինք կ՚ըլլայ: Հարցը չի կայանար ֆրանսերէնը հայացնելու կամ հայերէնը ֆրանսականացնելու մէջ, այլ ստեղծելու այս սահմանը ուր մէկը կը շարունակէ միւսը: Ի յայտ բերել բնագիրը հայերէնին մէջ, կարծէք գրուէր նոյնը տարբերութեան մէջ: Հասկցաք անշուշտ որ ֆրանսական բանաստեղծութեան մասին գրելը հայերէնով կրկնել է սփիւռքեան կացութիւն մը:

Չեմ գիտեր ո՞ր չափով «ժամանակակից ֆրանսական բանաստեղծութիւն» խորագիրը միութեան մը կրնայ յղուիլ, համասեռ ամբողջութեան մը: Ի՞նչ է տարողութիւնը այս ժամանակակից բառին, երբ զայն կը կցենք բանաստեղծութեան: Երբեմն բառը կը կատարէ արժեչափի դեր, երբեմն կ՚որոշադրէ պատմական ժամանակ մը: Եթէ ժամանակակից յղացքով ժամանակ ու բանաստեղծութիւն կը հանդիպին իրարու, ի՞նչ է այս յարաբերութիւնը որ «կցում»ով կը թարգմանուի. թուականի հա՞րց, թէ բովանդակութեան յղո՞ւմ ժամանակաշրջանի մը: Ժամանակակից բանաստեղծութեան մատենաշարեր կան այսօր ինչպէս ծաղկաքաղեր ուր ներկայացուած անունները միշտ նոյնները չեն: Միւս կողմէ «ժամանակակից բանաստեղծներ»ուն մէջ կը մտնեն Պոտլէր, Ռէմպօ, Մալլարմէ, նոյնիսկ Հիւկօ: Կը պատահի հակառակը. այսօր ապրող բանաստեղծ մը չ՚արժանանար շարքին մէջ մտնելու «պատիւին», կարծէք չըլլար «ժամանակակից»: Ժամանակակից յղացքի անորոշութիւնը կը համապատասխանէ այլազանութեան մը որ կարելի չէ «համապատկերել»: «Բանաստեղծական իրականութիւնը» այնքան բարդ, հակադրութիւններով լեցուն ու անտիրապետելի իրականութիւն է որ պատմական թուականները կը մնան անկարող զայն սեղմելու: Ժամանակակիցը լեզուն է անցեալով, կրկնութեամբ ու «աւանդականի» այլազան զանցումներով: Յաճախ 70նոց գրող մըն է անիկա, երկար ատեն լուսանցքի մէջ արտադրող մը, մեծ շարժումներէն բացակայ մը կամ ալ յարգելի ակադեմական մը:

«Բանաստեղծական իրականութիւնը» չի գտնուիր տեղ մը, հաւաքուած ինչպէս նկարչական արտադրութիւնները ժամանակակից թանգարանի մը մէջ: Աւելին՝ ֆրանսական ժամանակակիցը ոչ մէկ տեղ ունի «իրականութեան» մէջ իբրեւ իրականութեան մաս կազմող տարր: Անոր ըլլալու միջոցները՝ մամուլ, հրատարակչական տուներ, հեռատեսիլ ու ձայնասփիւռ բանաստեղծութեան համար գրեթէ փակ են: Քանի մը կտոր Ֆրանս-Քիւլթիւրէն, քանի մը հանդիպում այս կամ այն բանաստեղծին հետ, ահաւասիկ բանաստեղծութիւնը լսելու մեր կարելիութիւնները: Այո, կը հրատարակուին դեռ բազմաթիւ ամսաթերթեր, պարբերագիրքեր, բանաստեղծութեան «տետրակներ»: Առանձին հատորներ նաեւ անշուշտ: Բայց տպաքանակի անկիւնէն դիտուած նման հրատարակութիւններ հաւասար են ոչինչի, երբեմն նաեւ անգտանելի: Ռենէ Շարի մը, Սէն Ճոն Փերսի մը կամ Փիէր Ժան Ժուվի մը հռչակը վայելող գրողներ առաւելագոյնը 2000 օրինակ տպաքանակով կու գան, ինչ որ չի նշանակեր նոյնքան թիւով ընթերցող: Ծանօթ երեւոյթ է որ եղածը կ՚ուղղուի նախ՝ բանաստեղծներու, որոնց թիւը չափազանց մեծ է հրատարակուածներուն բաղդատմամբ, մասնագէտ «քննադատներու», համալսարանական «ընտրանիի» մը եւ հազուադէպ սիրողներու: Բանաստեղծութիւնը կապուած է սիրողներու ցանցառ հաւաքականութեան մը:

Հեռաւոր ու անիրական անցեալի մը կը թուին պատկանիլ Հիւկօ-ի տիրապետութեան տարիները կամ Դիմադրութեան կարճ շրջանը (1940-1945). Արակոնի մը կամ Էլլիւարի մը հատորները կը սպառէին քանի մը շաբաթէն կամ ամիսէն, իսկ բանաստեղծութիւնը կու գար անմիջական իրականութենէն, աւանդական կաղապարներով: Բանաստեղծը դարձած էր «հանրային գրող» մը, ինչպէս կ՚ըսէր Քլոտ Ռուա: Իսկ Մոռիաք կը գրէր հետեւեալը 1944ին.

«Հոս ալ ազատութիւնը եղաւ ստրկութեան պտուղը. որովհետեւ գերմանացիները նստեր էին Ֆրանսայի վիզին, բանաստեղծները իրենք զիրենք ազատագրեցին։ Այն խորհրդաւոր երգը որ երգեր էին իրենք իրենց համար միայն, այդ երաժշտութիւնը որ յօրիներ էին իրենց մենաւոր գինովութեան համար, այդ մթին ջուրը մէկէն դարձաւ թափանցիկ. եւ ահա անոնք իրաւասու եղան զայն բաշխելու՝ ծարաւէն մեռնող ժողովուրդի մը։ Պարտուած՝ անոնց ուսերը դպած էին գետնին եւ այս հպումը իրենց տառապող հողին հետ զիրենք կը դարմանէր չհասկցուելու ախտէն» (Poésie 44)

Ո՛չ Հանրի Միշոյի, ո՛չ Փերսի, ո՛չ Ռ. Շարի այդ օրերու արտադրութիւնները կը պատկանին Մոռիաքի յատկանշած երեւոյթին: Այդ իրականութենէն եկող բանաստեղծութիւնները հազիւ վաւերագրի արժէք ունին այսօր, իսկ բանաստեղծներու մէկ կարեւոր մասը «հանրային գրող» չէ, եթէ հանրայինը կը հասկցուի Սարթրի տարազած «յանձնառութեամբ»: Հանրայինը շատ քիչ անգամ կը նկատուի բանաստեղծական եւ բանաստեղծական «յանձնառութիւնը» շատ հեռու հանրային սպասարկութենէն: Բանաստեղծութեան կապը իրականութեան հետ կը մտնէ երկրորդ իրականութեան մը կալուածին մէջ. բայց նախ՝ առաջինը:

Այսօր բանաստեղծութեան հրատարակման տագնապ մը կայ գրքի ընդհանուր տագնապին հետ: Գիրքը, մեծ խանութներու մէջ ծախուելէն իսկ առաջ, կը հպատակի շուկայի, վաճառքի, տնտեսութեան օրէնքներուն: Դրամատիրական կարգերէն անդին՝ հարցը կը վերաբերի այն ենթակայութեան որ ամեն ինչ կը դարձնէ տիրապետութեան, համասեռման առարկայ, բոլորովին անկախ իշխանութեամբ յայտնուող տիրութենէն (maîtrise): Բանաստեղծական արտադրութիւնը, իբրեւ գրքի արտադրութիւն, ենթակայ է տնտեսութեան, որուն մէջ այլեւս խնդրական կը դառնայ բանաստեղծութեան իսկ կարելիութիւնը: Բանաստեղծութիւնը «չ՚ուտուիր», «բանի չի ծառայեր»:

Կարելի է մտածել, մեկնելով Հէկելի մէկ ծանօթ կարծիքը, որ բանաստեղծութիւնը անցեալի պատկանող «ձեւ» մըն է, ուր ներկայի բարդ իրականութիւնը չի կրնար տեղաւորուիլ: Բանաստեղծութիւնը չի համապատասխաներ «մեր ժամանակի ոգիին», որ իր լիացումը կը գտնէ վէպին մէջ. վկայ՝ մրցանակները բայց նաեւ շարժանկարը: Արուեստներն ալ վերջ մը ունին, որ չի նշանակեր անոնց բացարձակ ջնջումը. այդ վերջը բանաստեղծութեան էական ըլլալուն վերջն է:

Նման ըմբռնում վարկած մը կ՚ենթադրէ, ըստ որուն պատմութիւնը, մշակոյթի պատմութիւնը ունին ուղղութիւն, նպատակ ու իմաստ: Բանաստեղծութիւնը կը վերջանայ, որովհետեւ կան զայն զանցող աւելի ամբողջական արուեստներ կամ մշակոյթի ազդակներ. գիտութիւն կամ կրօնք: Պատմութեան նման ըմբռնում կ՚ենթադրէ նաեւ բանաստեղծութեան իսկութեան տեսութիւն մը՝ որով անիկա կ՚ենթարկուի աւելի ամբողջ ու համադրական նկատուած արուեստներու կամ կրթանքներու: Ահա իսկական տիրութեան կարգ մը:

Եթէ գրքի ճարտարարուեստը արտաքին ձեւն է եւ բանաստեղծութեան վերջը յայտարարող մտածումը ներքին ձեւը այս տիրութեան, պէտք չէ կարծել որ ասոնք բանաստեղծութիւնը կը դարձնեն անկարելի: Հարիւրաւոր գրքոյկներ ու պարբերագիրքեր կը յայտնուին ու կը կորսուին մրցանակներու շքահանդէսի ետին: Խումբեր  կը փորձեն գտնել հրապարակումի ու ցրւումի նոր միջոցներ զանցելու համար գրքի ճարտարարուեստը: Պաշտօնականին քով կայ լուսանցքային ցանցը: Այս երեւոյթը յարացուցային արժէք ունի: Ոեւէ բանաստեղծ լուսանցքային անհատ մըն է:, իբրեւ այդ, ընկերութեան մէջ. ուսուցիչ, վարչական մեքենայի պաշտօնեայ, քիչ անգամ հողագործ կամ բանուոր, գրողը կը պահուըտի երկրորդ գործունէութեան մը ետին: Մէկ կողմէ՝ արտադրութեան համակարգի անդամ մը, ուժ մը, միւս կողմէ՝ սպառումի, մսխումի ձգտող ուժականութիւն մը:

Բանաստեղծներու եւ բանաստեղծութեան այս «քիչ իրականութիւնը» երկրի մը մէջ որ «գրական նորոյթ» ստեղծողի հռչակը հանած է եւ ուր «գրական շարժումներ» զիրար կը յաջորդեն 10-20 տարին անգամ մը, այս քիչ իրականութիւնը բանաստեղծութեան իսկ տագնապը կը կազմէ, անոր երկրորդ իրականութիւնը: Ռէմպոյէն, Պոտլերէն, Մալլարմէէն ի վեր իրականութեան պարպումը կը սկսի բանաստեղծութեամբ: Ռէմպոյի փնտռած իսկական կեանքը, Պոտլերի «անծանօթը», Մալլարմէի բախումը լեզուին ու տողին տակ պահուող ոչինչին՝ կ՚երթան նոյն ուղղութեան զուգահեռ: Իսկ գերիրապաշտներու գերիրականութիւնը, իրականէն աւելի իրականը, «բացարձակ կէտ»ը ի՞նչ է եթէ ոչ տողին, գրութեան տակ փախչող, անդադար խուսափող այն «վայրը» ուր «հակասութիւնները կը ջնջուին»: «Առարկայի» կորուստի հարց մըն է եղածը, որ կարելի է հասկնալ իբրեւ իրականութեան կորուստը, բայց նաեւ տուեալին: Մալլարմէ իր յօդուածներէն մէկուն մէջ, որ յատկանշականօրէն կը կոչուի «Crise de Vers» (Ոտանաւորի տագնապ) որ կրկնիմաստ է անշուշտ, կը գրէ «Transposition»ի, անդրափոխումի մասին: Այս արարքը եթէ «ակնարկում», «ոգեկոչում» յղացքներու մէջէն կու գայ, կը կապուի կրկնակ շարժումի մը. ստեղծել առարկայի մէկ արձագանգը՝ տողով, բայց նաեւ գրել անոր ջնջումը: Այլ խօսքով՝ «իրականութեան կորուստը» կը դառնայ բանաստեղծութեան գիւտը:

«Բանաստեղծական իրականութեան» այս շրջումը, իր ծայրագոյն սահմաններուն վրայ, կը կազմէ ժամանակակից ֆրանսականին հիմնական եզրերէն մէկը: Այնպէս կը թուի, որ բանաստեղծութիւնը ծառայելէ վերջ իրմէ անդին գտնուող այլազան նպատակներու – իմաստներու- կ՚անկախանայ, կ՚անջատուի նոյնիսկ «իմաստէն»: Կը հասկցուի ինչու «խաղ» նկատուող արարք մը՝ բանաստեղծներու համար վտանգաւոր փորձի մը կը վերածուի:

Գրելը կ՚որոշադրուի այլեւս իբրեւ խնդրականացման ու հարցադրումի ձեւ մը:

Յառաջ Միտք եւ Արուեստ,

Փարիզ, թիւ 1, Դեկտեմբեր 1976