Շարքի առաջին գրութիւնը այստեղ

Queneau polymorphe

(1903-1976)

Բազմաթիւ Քընօ*:

Ո՛չ միայն բանաստեղծ այլեւ վիպասան, ֆիլմարտադրիչ, սենարիստ, երբեմն նկարիչ, մաթեմաթիկոս, թարգմանիչ` անկլօ-ամերիկեան գրականութեան, Հէկելի ընթերցող: Գրակեր մը պիտի ըսէի, նկատի ունենալով Կալիմար հրատարակչատան մէջ ձեռագիրներ կարդացողի իր պաշտօնը: Այնքան նման Ֆլօպէրի անաւարտ վէպի երկու հերոսներուն, Պուվարին եւ Փեքիւշէին միասին, որոնք, ի դէպ, կ՚ուզէին գրել «Բառարան Ընկալեալ Գաղափարներու» անունով երկ մը:

Իր բոլոր դէմքերով` գրող մը, որ հեռու կը կենար քաղաքական «յանձնառութենէ»: Կը գրէր այս ուղղութեամբ.

«… ներկայիս, ամեն տեսակի գիտական զարգացումներու եւ բնակչութեան աճի պատճառով ամեն ինչ բացարձակապէս փոխուած է…  ողբերգական կը թուի ասիկա ինծի, բայց խորհիլ որ մտաւորականի մը համար յանցանք մըն է չգործել կը նշանակէ ենթադրել որ պէտք է գործել առանց կարգ կանոնի եւ չանդրադառնալ խորքին մէջ  որ ամեն ինչ խնդրոյ առարկայ է այլեւս արմատական կերպով, ըստ իս»:

Այս յայտարարութիւնը կ՚ենթադրէ խորունկ ծանօթութիւնը այդ արմատականօրէն խնդրականացուցած ամբողջին. ծանօթութիւն` որ Քընօի մօտ կու գայ գիտական աղբիւրներէն: Իր Une Histoire Modèle  գիրքը (Տիպար պատմութեան) իբրեւ մեկնակէտ ունի հողագիտութիւնը, բնակչութեան աճի հարցերը, թուաբանութիւնը, եւայլն: Գիտական դիմակ առած այս մտածողութիւնը գիտէ սակայն ինքն իր անկայունութիւնը, ըսենք սահմանումին իսկ անհեթեթութիւնը: Առաջին պարբերութեան մէջ գրուած է. «Պատմութիւնը գիտութիւնն է մարդոց դժբախտութեան». իսկ երկրորդ պարբերութիւնը կը սկսի սապէս. «Բայց պատմութիւնը գիտութի՞ւն մըն է: Ոչ»: Բացայայտ այս հակասութիւնը մասամբ հասկնալի կը դարձնէ թէ ինչպէս երկրորդ պատերազմի տարիներու ընթացքին այս գիրքը, նախապէս «գիտական» բնոյթ առած, յետագային կը դառնայ «մտերիմ օրագիր» մը:

Կարելի է հակադիր հաստատումները բազմացնել: Քընօի գրութեան մէջ այո-ն իրեն հետ կը բերէ ոչ մը, յաճախ ժխտում մըն է: Ասկէ բազմադիմութիւնը իր արտադրութեան, որուն բացայայտ օրինակն է համայնագիտարանը: Առաջին, միշտ անտիպ մնացած գրութիւն մը կը կոչուի Encyclopédie des Sciences Inexactes (Համայնագիտարան ճշգրիտ գիտութիւններու), որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ Փարիզի Ազգային Մատենադարանին մէջ պահուած ամէն տեսակ մարդկային «տխմարութիւններու» համապարփակը: «Ժխտական» համայնագիտարանէն դժուար չէ անցնիլ Encyclopédie de la Pléiade-ին (Պլէատ Համայնագիտարան) որուն տնօրէնը կը կոչուէր Ռ. Քընօ: Անցումը կարելի կը դառնայ «փաթաֆիզիքի» հաւասարման սկզբունքով. ի վերջոյ ծայրերը կը հանդիպին իրարու եւ համարժէք են: Ո՛վ ալ ըլլայ համայնագիտարանին «հեղինակը» Հէկել կամ Տիտըրօ, համայնագիտարանը կը մնայ ամբողջութիւն մը, մարդկային բոլոր մշակոյթները բռնելու, մտածելու, երեւակայելու ձեւ մը, որ տարրերը կը հաւաքէ կամայական, այբբենական կապով մը: Ձեռնարկը կը փակէ ժամանակը: Անկէ անդին` ոչ մէկ նպատակ ու իմաստ: Համայնագիտարանով կ՚աւարտի պատմութիւնը: (Ասոր համար համայնագիտարանները կը հիննան): Հէկել կը կենայ իր համայնագիտարանին վերջը: Քընօ կը սկսի այս «մշակոյթի ապուրէն»:

Քընօի մօտ համայնագիտարանը չի ձգտիր իմաստին: Ո՛չ Աստուած, ո՛չ մարդ: Սրամտութեամբ անթարգմանելի բառախաղով Քընօ կը մօտեցնէ «des destins humains des destins d’homards» (մարդկային ճակատագիրները եւ ճակատագիրները աստակոսի)։ Հայերէնով կարելի էր ըսել մօտաւորապէս. «ճակատագիրները ասպետային եւ ճակատագիրները աստակոսի»: Իսկ Հերմէս կ՚ըսէ Քընօի մասին, Առձեռն Պզտիկ Տիեզերագիտութիւն-ին մէջ.

«աշխատանքը համեստ է մտածումը ջրիկ

եթէ մտածում կայ…»

Մտածումին «հեղուկութիւնը» չ՚արգիլեր որ համայնագիտարանը գրուի, բայց ամէնէն փարատոքսալ միջոցներով: 1937 ին, այսինքն` երբ բանաստեղծութիւնը հեռացած է պատումէն ու վէպէն, Քընօ կը գրէ ինքնակենսագրական վէպ մը… չափածոյ, Պուալոյի մէկ բնաբանով, իբրեւ հեգնանքը հոգեվերլուծաբանական մենախօսութեան: Քընօ խնդրական կը դարձնէ բանաստեղծութիւն-վէպ բաժանումը եւ վէպը կը սահմանէ իբրեւ բանաստեղծութիւն, որովհետեւ վէպն ալ կը հպատակի կառուցման օրէնքներու: Աւելի ուշ՝ վէպը կը վերածէ ամբողջական երկախօսութեան ու թատրոնի (Le Vol d’Icare, Իգարոսի թռիչքը, 1968):

Վէպ ու բանաստեղծութիւն Քընօի մօտ կը կոչուին «երեւակայական պատումներ», այսինքն` գրութեամբ երեւցած: Լեզուն պաստառը չէ ուր նկարներ կը հեռարձակուին, այլ հեռարձակումի մեքենան: Ասկէ Քընօի աշխատանքը լեզուին վրայ` ներկայ` իր վէպերուն մէջ, նոյնիսկ ամէնէն ծանօթներուն (Zazie dans le Métro, Զազի մեթրոյին մէջ, 1959) ուր «հերոսները կը յանգաւորուին կացութիւններուն հետ». զարմանալի չէ հետեւաբար որ վէպի մը մէջ «հերոսը» իր անունը փոխէ տասնեակ մը անգամներ: Այս փոփոխութիւնը «հերոսի» լուծարկումը չէ միայն – ինչպէս կ՚ընէ Նոր Վէպը – այլեւ կը ստորագրէ անոր զուտ գրուա՛ծ ըլլալու հանգամանքը: Հերոս մը, եթէ կեանքի մէջ կը յարմարի կացութիւններու, գրքի մը մէջ կը յարմարի գրութեան տրամադրած պայմաններուն:

Լեզուի վրայ եղած աշխատանքը չի կենար միայն բառերու կամ շարահիւսական կանոններու մակարդակին: 1947ին արդէն իր Exercices de Style հատորին մէջ (Ոճային վարժութիւններ) Քընօ ի գործ կը դնէ նախկին ու այդ օրերուն բոլորովին մոռցուած հռետորութեան ձեւերն ու բանադարձումները (tropes): Ձեռնարկ մը՝ որ շրջուած ձեւն է համայնագիտարանին: Առաջին էջին մէջ կը պատմուի չնչին ու անիմաստ դէպք մը, որ կը կրկնուի հատորին մնացեալ 150 էջերուն մէջ 98 անգամ: Փոխուողը պատմելու ձեւն է, որուն կանոնը կը տրուի վերնագիրով: Այսպէս. կարճաբանութեամբ, փոխաբերութեամբ, կրկնութեամբ, անակնկալ ձեւով, երազով, ծիածանի գոյներով, ենթակայական ձեւով, բառային բարդութեամբ, անդրատառով, պաշտօնական նամակի ձեւով, ձօնով, հնչեակով, եւայլն: Կրկնութեան արտասովոր մեքենայ մըն է եղածը, անդադար դէպքը նորոգող, հսկայ «գանիւլար» մը, որ գրական ձեւերու քօղազերծումով կ՚ապացուցանէ որ իրականութիւնը պատմելու ձեւ մըն է: Այնքան տեսանկիւն որքան հռետորական ձեւ:

Համայնագիտական նոյն ցանկութիւնը կը գործարկէ Petite Cosmogonie Portative (Փոքրիկ փոխադրական տիեզերագիտութիւն, 1950) գրութեան մէջ: Վեց «երգերէ» կազմուած այս «դիւցազներգութիւնը» կը պատկանի բոլորովին մոռցուած «սեռի» մը, որ էր ուսուցողական բանաստեղծութիւնը: Գրութիւնը կրկնումն է Լուկրետիոսի Յաղագս Բնութեան գործի կաղապարին: Բոլոր նշանները դրուած են. ամէն մէկ երգի ամփոփումը, տողերու թիւը, հռետորական պարտադիր ձեւերը, ինչպէս «դիմառնութիւնը»: Բայց գրութիւնը կը յղուի արդէն գիտութեան ու կը պատմէ երկրին աշխարհին ծնունդը հողէն, բիւրեղներէն մանրէներէն մինչեւ կապիկն ու անոր «զարմիկը»` մարդը: Քընօի ծրագիրն է գրել արդի տիեզերագիտութիւն մը, «հին տողերով տաղաչափել նոր մտածումներ» ինչպէս կ՚ըսէր Շենիէ: Գիտութիւնը կը նկատուի նոյնքան բանաստեղծական որքան մշուշն ու ծաղիկը, Մինոսն ու Փասիֆաէն: Չեմ գիտեր ո՞ր չափով գիտութեան այս բանաստեղծականացումը փորձ մըն է զայն վերածելու «երեւակայական պատումի»: Բացայայտը այն է որ նման ձեռնարկ արդէն տրուած տեղեկութիւններու բանաստեղծականացումն է փոխաբերութեամբ ու պատկերով: Գրողը «ձայնը կ՚առնէ ինչպէս իրը կու գայ…» կը շփոթէ զանոնք` յօրինելու համար խաղ մը: Ահա մաս մը Հերմէսի դիմառնութենէն.

«Բառերը կ՚ուռճանան բոլոր բաներու հիւթով

աւիշով գիտուն եւ լաթեքսով հմտալից։

Կապուտիկներէն մարգարտածաղկէն կը խօսին

Եւ ինչո՞ւ չխօսիլ իւրանոմի հանքէն ինչո՞ւ։

Կը խօսուի ճակատէն աչքերէն քիթէն ու բերնէն

բայց ինչո՞ւ չխօսիլ քրոմոզոմէն ինչո՞ւ։

 

Որեւէ բառախաղէ կը ծնի նշանակութիւն

Գրուածքը երբեմն կը դառնայ ինքնածին

Աշխարհը սակայն չի ձեւազեղծուիր երբեք……»

Հատուածը բացայայտումն է գրութեան օրէնքին: Բառախաղ, նմանաձայնական բառախաղ, կատակ, բառի զեղծում, «սխալ» ուղղագրութիւն, խօսակցական լեզուին պատկանող կտրատումներ, քերականական խախտումներ, «անպատկառութեան» բոլոր լեզուական տեսակները կը նկատուին Քընօի մօտ իմաստի արտադրութեան գործօններ: Շատ հեռու ենք բնազանցական լրջութիւններէն, «վերէն ու վարէն»:

Քընօ, Ժ. Փրեւերի հետ, այն գրողն է որուն լեզուն ամէնէն մօտիկն է խօսուող ֆրանսերէնին: Այս ծիրին մէջ պէտք է տեղաւորել Քընօի եւ «Ուլիփօ» (Oulipo) խմբակին կէս-մաթեմաթիկական, կէս-գրական փնտռտուքները, որոնք կը ձգտին նոր ձեւեր ստեղծել այս նոր-ֆրանսերէնին գրականացման համար: Գիտական բառապաշարէն նոր-ֆրանսերէնը այս անցումը հակասական թող չթուի. համայնագիտարանը զանցումն է հակադրութիւններուն:

Կոտորակուած, անտիրապետելի համայնագիտարան մը. թուաբանութենէն մինչեւ աշխարհագրութիւն, 100.000 միլիոն քերթուածների կտրատուած էջերէն մինչեւ տաղաչափուած երեակը. Courir les Rues (Վազել փողոցներէն, 1967), Battre la Campagne (Չափչփել դաշտերը, 1968), Fendre les Flots (Կտրել յորձանքները, 1969):

Այսպէս յատկանշուած, չափազանց սեղմուած` Քընօի ձեռնարկը կրնայ «ժամանց» թուիլ անոնց համար որոնք ժպիտն ու երգիծանքը կը նկատեն «անբանաստեղծական»: Ժպիտին տակ սակայն կը պահուըտի մէկ ու միակ «դժբախտութիւն» մը, որ, ըստ Քընօի, կը կազմէ լեզուին ծագումը. «դժբախտութիւնը լեզուի պէտք ունի եւ զայն կը կոփէ»: Լեզուով` մարդ կը շարժի դժբախտութեան մէջ: Հետեւաբար գրելը փորձ մըն է փարատելու «սարսափը, յօրինելով կամ իւրացնելով երեւակայական դժբախտութիւններ»: Կը պատահի որ գրուածը հեգնանք մը ըլլայ որ «կ՚արհամարհէ մահը. պատումը այն ատեն կը կոչուի կատակերգական վէպ»:

Յառաջ Միտք եւ Արուեստ,

Փարիզ, 9 Յունուար 1977

* (ծանօթ. խմբ.) Ռէմօն Քընօ (Raymond Queneau, 1903-1976) մասնակից եղած է ֆրանսական գերիրապաշտ շարժումին, հիմնադիրներէն մէկը OULIPO (Ouvroir de littérature potentielle) գրական աշխատանոցի, եւ հռչակաւոր «Պլէատ Համայնագիտարան»ին տնօրէնը: 1925-26 թուականներու ծառայած է իբրեւ զուավ (ափրիկեան ֆրանսացի զինուոր) Ալճէրիոյ եւ Մարոքքի մէջ: 1939ին, Գերմանիոյ Լեհաստան ներխուժումէն ետք, կրկին կանչուած է զինուորութեան եւ զօրացրուած 1940ին: Կեանքի ընթացքին մեծ շրջան մը աշխատած է Gallimard հրատարակչատունին մէջ, սկիզբը իբրեւ ընթերցող, յետոյ աստիճանաբար հասած է հրատարակչատան գլխաւոր քարտուղարի պաշտօնին: Իբրեւ գրագէտ ուշադրութեան արժանացած է 1959ին, հրապարակումէն ետք իր վէպին՝ «Զազին Մէթրոյի Մէջ» (Zazie dans le metro)՝ պատմութիւնը առաջին անգամ Փարիզ եկած 12-ամեայ աղջնակի մը, որուն երազանքը սեփական աչքերով մէթրոն տեսնելն էր: Վէպը 1960ին շարժապատկերի վերածուեցաւ բեմադրիչ Լուի Մալին կողմէ: Ժամանակին մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր « Si Tu t’imagines» երգը Ժիւլիէթ Կրէգոյի կատարումով, գրուած Քընոյի բանաստեղծութեան հիման վրայ: Քընոյի ամենահռչակաւոր գործերէն է «Ոճային Վարժութիւններ» հատորը (հատորին մասին կը խօսուի Գր. Պըլտեանի այս փորձագրութեան մէջ): Իր բանաստեղծութեան, թարգմանութիւններուն եւ արձակ գրութիւններուն մէջ Քընօ լայնօրէն կիրարկած է այսպէս կոչուած «նոր ֆրանսերէն» լեզուն՝ հնչաբանական խառնուրդ խօսակցային, ժարկոնային ֆրանսերէնի, հնաբանութիւններու եւ նորաբանութիւններու: