Շարքի առաջին գրութիւնը այստեղ, երկրոդ գրութիւնը այստեղ

Անունը՝ Francis Ponge*

 ԱՆՀԱՍԿԱՑՈՂՈՒԹԻՒՆ ՄԸ

Ֆրանսիս Պոնժի մասին գրուող որեւէ գրութիւն, այն չափով որ կը հանդիպի Պոնժի արտադրութեան, կը մտնէ անուանումի ընդհանրացեալ հարցադրութեան մը մէջ։ Պոնժ կը խախտէ բոլոր պիտակները եւ ասոնց տուած ապահովութիւնը։ Ի՞նչպէս կոչել այն էջերը, որոնց արձակն ու չափածոն ոչինչ կը յիշեցնեն մեզի ծանօթ աւանդական կամ արդի բանաստեղծութենէն, փորձէն, ինքնակենսագրութենէն կամ օրագիրէն։ Այդ անունը փնտռել, գտնել զայն կը նշանակէ որոշադրել ընթացքը գրողական փորձառութեան մը՝ անդադար ինքզինք կազմաւորող, «ցուցադրող», ինքզինք «արտայայտութեան բերող» ինչպէս պիտի ըսէր Պոնժ, «արտայայտութեան աշխատանոցին մէջ»։ Անուանումը սակայն, փոխանակ մեզի իրաւունք մը տալու, կարողութիւն մը՝ տիրապետելու Պոնժի գրածին, կը ստիպէ ստանձնելու ընթերցումի բոլորովին ուրիշ ռազմավարութիւն, որ հետեւի գրուածի ուժերուն մինչեւ անոնց արտաբերումը անունի մը մէջ. «Անունը իբրեւ գրութեան վերջին բառը…»։

Բայց թող այս հաստատումը հոս նախաբանում մը չթուի: Նախազգուշութիւն մըն է, առանց որուն Պոնժի մասին գրելը կը դառնայ ակնարկ կամ զեղծում: Այլ խօսքով՝ Պոնժի արտադրութեան մօտենալ աւանդական քննադատութեան կամ գիտցուած ընթերցումի մեր սխեմաներով, ասոնց տրամադրած «կանխորոշումով», կը համապատասխանէ իսկական չընթերցումի մը։

Իսկ գրածը զետեղել, ամենայն անմեղութեամբ, ժամանակակից բանաստեղծութեան այս շարքին մէջ, իբրեւ ասոր մէկ երեսակը, կը նշանակէ վերարտադրել ու տեւականացնել հիմնական անհասկացողութիւն մը: Անհասկացողութիւն է այսօր խօսիլ Պոնժի բանաստեղծութեան մը մասին, բայց ծանօթ յանկերգ մը, այնքան հին որքան La parti pris des Choses հատորը (Բաներու կողմնորոշում, 1942), որ Պոնժի արտադրութիւնը կը դնէր առաջին գիծի վրայ, իբրեւ «իրերու բանաստեղծութիւն»։ Պոնժ հետեւո՞րդ մը՝ Թէոֆիլ Կօթիէի։

«Պոնժ բանաստեղծը», «Պոնժ Ֆրանսայի մեծագոյն բանաստեղծը», «Պոնժ՝ մանուկներու ամենէն սիրած բանաստեղծը». ահաւասիկ քանի մը տիտղոս-բանաձեւներ որ քննադատութիւնը կցեց Պոնժի հատորներուն որոնց մէկ ցանկը ընթերցողը կը գտնէ անդին։

Այս խորագիրները կը բացայայտեն Պոնժի արտադրութեան գլխաւոր ձգտումները՝ շեշտակիօրէն հակադրուող նախապատերազմեան, մասնաւորաբար գերիրապաշտութեան եւ Ֆրանսայի Դիմադրութեան շրջանի բանաստեղծութեան, որմէ Պոնժ կը հեռանայ շատ կանուխէն։

Աշխատաւորական սենտիքայի՝ Սէ.Ժէ-Թէ.ի անդամ (1934ին), ընդդիմադիր ու համայնավար գործիչ մինչեւ Ազատագրութիւն, յետոյ՝ դժուար տարիներ, մինչեւ ուսուցչութեան պաշտօն մը Ալիանս Ֆրանսէզի մէջ. ահաւասիկ քանի մը թուականներ ու գործունէութեան դաշտեր, որոնք շատ հեռուէն կ՚առնչուին շրջանի տիրական ու իշխող գրականութեան հետ։ Իր բարեկամները՝ Ժան Փոլհան, Ալպեր Քամիւ, բայց մանաւանդ բարեկամ նկարիչները՝ Պիքասօ, Պրաք, Ֆոթրիէ, Տիւպիւֆէ, որոնց մասին Պոնժ չէ դադրած գրելէ։ Հակառակ Սարտրի փորձին՝ La parti pris des Choses  գիրքը կարդալու գոյապաշտութեան տեսանկիւնէն, հակառակ Tel Quel հանդէսին հետ կարճատեւ «սիրաբանութեան», Պոնժ կը մնայ առանձին, աւելի ճիշդ անկախ, լուսանցքի գրող մը։

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԵԱՆ ԼՊՐԾՈՒՆ ԽՄՈՐԸ

Ֆիլիփ Սոլլերսի հետ իր զրոյցի ընթացքին Պոնժ կ՚ըսէ. «Զիս անմիջապէս դասած, շպրտած են բանաստեղծներու ընկերութեան մէջ, մինչ չեմ դադրած յայտարարելէ՝ որ չեմ ուզեր բանաստեղծ նկատուիլ, ըսենք արժանի չեմ նկատեր ինքզինքս այդ անուանումին եւ թէ արձակ կը գրեմ եւ միշտ ալ արձակ գրած եմ…»։ Ուրիշ տեղ՝ հատորի մը մէջ (Մեթոտներ) որ տեսակ մը հակախօսութիւն է Սարտրի յօդուածին[1], Պոնժ կը գրէ հետեւեալը. «Այն օրը երբ մարդիկ պիտի ուզեն ընդունիլ իբրեւ անկեղծ ու ճշմարիտ՝ յայտարարութիւնը որ կ՚ընեմ ամեն անկիւնադարձի թէ չեմ ուզեր բանաստեղծ ըլլալ (տառացի՝ ինքզինքս բանաստեղծ չեմ կամենար), թէ կը գործածեմ բանաստեղծական լպրծուն խմորը, բայց ինքզինքս ազատելու համար անկէ, որ կը ձգտիմ աւելի համոզումի մը՝ քան դիւթանքներու, որ կ՚ուզեմ հասնիլ յստակ ու անանձնական տարազներու, այն ատեն ինծի հաճոյք պիտի պատճառեն եւ մարդիկ իրենք իրենց խնայեն իմ մասիս եղող նման դատարկաբան վէճեր…»:

Եթէ երկդիմութիւն գոյութիւն ունի Պոնժի «ստեղծագործական այս մեթոտին» մէջ, ատիկա կը յենի միջանկեալ նախադասութեան միակողմանի մեկնաբանութեան վրայ։ «Բանաստեղծական լպրծուն խմորը» կը գործածուի՝ անկէ զերծելու համար գրուածը։ Արդ՝ անոնք որոնք Պոնժի արտադրութիւնը կը դասեն բանաստեղծութեան դարակներուն մէջ եւ անոր անունին տակ, այս երկդիմութիւնը կը լուծեն մէկ ուղղութեամբ, ստեղծելով «բանաստեղծ Պոնժ մը»: Բայց Պոնժի գրութեան մէջ գործածել չի նշանակեր գործիքի վերածել, այլ սպառել, զեղծել, անգործածելի դարձնել, լուծարկել։ Հասկնալի է թէ ինչո՛ւ Պոնժ կը յղուի Լուսաւորութեան Շրջանի գրողներուն եւ անոնց զուգահեռին մէջ կը ծրագրէ «ազատագրել մարդկային միտքը» բանաստեղծական մշուշներէն ու ոլորտներէն, անորոշութիւններէն։

Պոնժի էջերը անդադար պիտի կրկնեն, կրկնաբանեն բայց նաեւ ի գործ դնեն բանաստեղծական մերժումը։ Եղեւիններու Անտառը գրութեան մէջ գրուած է. «Մենք բանաստեղծէ մը տարբեր ենք եւ ուրի՛շ բան ունինք ըսելիք»[2] : Աւելի անդին՝ «Մտքիս մէջ հարցը բնաւ չի վերաբերիր քերթուածի մը ծնունդին, այլ բանաստեղծութեան դէմ ճիգին»։

Այս պայքարը բանաստեղծութեան դէմ կը դառնայ, ըսենք, նիւթն ու առարկան գրողական փորձառութեան։ Պոնժ զայն կ՚արձանագրէ բազմաթիւ գրութիւններու մէջ ինչպէս միշտ (Պոնժի մօտ միշտ էջ մը կայ որ կ՚արձագանգէ ուրիշ էջի մը, կը կրկնէ զայն, չենք խօսիր Մալերպի տառացի կրկնութիւններուն մասին): Կ՚առնեմ Լուացքի Մեքենան եւ Օճառը։

ՄՏԱՅԻՆ ԱՐԴՈՒԶԱՐԴ ԱՌ ԽԻՆԴ

Լուացքի Մեքենան գրուած է 1943ին, այսինքն՝ այն օրերուն երբ ընդդիմադիր բանաստեղծներ (Արագոն, Էլիւար, եւ ուրիշներ) հայրենասիրական ոտանաւորներ կը գրէին։ Պոնժի գրածը բոլորովին «անբանաստեղծական» առարկայէ մը կը մեկնի, որուն մասին «փրոսփեքթիւսէ», ծանուցագրէ զատ ուրիշ ոչինչ գրուած է տակաւին։ Պոնժ կը խօսի նախ այս առարկայի ընտրութեան դրդապատճառին մասին – ի պատասխան բարեկամներու ցանկութեան – եւ յետոյ էջին վրայ մեր լուացքի մեքենան կը «տնկէ», զայն կ՚աշխատցնէ (բառին երկու իմաստով) եւ անոր աշխատանքին մէջէն կը հանէ «սկզբունք» մը, ինչպէս լուացքը կը հանեն մեքենայէն։ Իւրայատուկ հեգնանքով՝ Պոնժ կը խօսի լուացքի մեքենայէն եկող «քնարականութեան», լիրիզմին մասին. եւ յանկարծ կը յայտնուի տաղաչափուած հատուած մը, ներշնչումը կեղծող։ Ներշնչումի այս «ջերմութենէն» անմիջապէս կ՚անցնինք «պաղ նկատառումներուն», որոնց մէջէն կը յայտնուի լուացքի մեքենային «սկզբունքը»:

«Լուացքի մեքենան այնպէս յղացուած է որ, երբ լեցուի աղտոտ լաթերու դէզով, ներքին յուզումը, եռացող ցասումը որ կը զգայ, հաւաքուած իր էութեան վերին մասին մէջ, անձրեւի պէս կ՚իյնայ այդ աղտոտ լաթերու դէզին վրայ, որ սիրտ խառնուրդ կու տայ – եւ ասիկա գրեթէ շարունակաբար – եւ այս բոլորը կը հասնի մաքրացումի»[3] :

Այս իմաստով ու ընթացքով՝ լուացքի մեքենային բոլոր աշխատանքը կ՚ենթարկուի նախ՝ փոխաբերականացման, ապա՝ գրողականացման։ Պաղ ջրելը կը կարդացուի իբրեւ «ցօղումը մեր գաղափարին»: «Զով ջուրի աղէտէն ետք» կը յայտնուի «հրաշքը» փռուած ճերմակ սաւաններուն, որոնք «յանձնում մը չէ որ կը նշեն, այլ յաղթանակ մը – եւ այնտեղ ապրող մարդոց մարմնային մաքրութեան նշանը չեն միայն»:

Որքան պարբերութիւնները դառնան, այնքան գրուածքը կ՚այլափոխուի, կը դառնայ «մտային մաքրացումի» մեքենայ մը, որուն գործարկութիւնը կ՚երթայ «բանաստեղծութեան» աղտոտ լաթերուն։

Օճառը, ինչպէս Անձեռոցը, գրուած է գրեթէ նոյն տրամադրութեամբ. բանաստեղծական աղտոտութիւններու դէմ։ Օճառը Պոնժի միակ «գիրքն» է (1942-1965) որ նոյն «նիւթը» կը փրփրեցնէ բազմաթիւ անգամներ։ Պոնժ՝ միշտ ուշադիր առարկայի որակներուն, անկէ հանելիք իր սկզբունքին, կը գրէ. «առարկային որակներուն պատճառով պէտք է ընդլայնեմ այս ամենը եւ զայն ձեր աչքերուն դէմ փրփրացնեմ»: Նշմարեցիք արդէն որ մտաք գրութենէն ներս, որ գրելու արարքը դարձաւ «փրփրոտումի» արարք. մաքրութիւն եւ խաղ:

«Եթէ ուզեմ ցոյց տալ, որ մաքրութիւնը լռութեամբ չի ստացուիր այլ խօսքի որեւէ վարժութեամբ, որուն կը յաջորդէ յանկարծակի աղէտ մը մաքուր ջուրի, ասոր համար ի՞նչ բան աւելի յարմար է քան օճառը»[4] : Լռութիւնը առհասարակ կը նկատուի սկզբնական մաքրութիւն մը, որուն մէջ խօսքն ու ձայնը կը մտցնեն իրենց աղտոտութիւնը։ Խօսիլ կը նշանակէ իյնալ մերժելի ու մերժուած դրսութեան մը մէջ։ Կարգ մը մշակոյթներու մէջ՝ մտային այլազան մարզանքներու կը վերապահուի լռութիւնը ներստեղծելու պայմանը, որով, ըստ երեւոյթին՝ մարդը կ՚անջատուի աշխարհէն ու իրերէն։ Պոնժ շատ հեռու է նման բնազանցապաշտ վարժութիւններէ եւ ամեն տեսակի «գաղափարներէ»: Խորհիլը կը սահմանէ իբրեւ քանդումի, տրուածը խախտելու, պատերազմելու հրահանգ մը, բառին «վարժութիւն» իմաստով։ Միայն խօսքով է որ կը ձգտի հասնիլ այդ մաքրութեան, երկրորդ լեզուին։ «Համր աշխարհը, կը գրէ Պոնժ, մեր միակ հայրենիքն է», ուրկէ պէտք է ելլել խօսքի երկրորդ մակարդակին:

Օճառը կը մաքրէ «յիշողութիւնը ամեն աղտէ» իր պզտիկ «կապոյտ մշուշէ կուտով»։ Մտային տարրի անհրաժեշտ տարրն է ան այլեւս. «Զօրաւոր ցանկութիւն մը՝ արդուզարդ ընելու: (Սիրելի՛ ընթերցող, կ՚ենթադրեմ որ երբեմն կը ցանկաս արդուզարդ ընել)։ Մտային արդուզարդիդ համար, ահաւասիկ, ընթերցո՛ղ, այս գրութիւնը օճառի մասին»։ Յանկարծակի յայտնութիւնը, գրութեան մէջ, գրութեան իսկ սահմանումին։ Օճառը որ մինչ այդ կը թուէր արտա-գրութենական առարկայ մը՝ յատկանշական շրջումով մը, «տափակացումով մը» կը դառնայ գրութիւնն իսկ: Արտա-գրութենական առարկան, պատրուակը (փրեթեքսթ–նախագրութիւն) ամբողջովին կը միանայ գրութեան (թեքսթ): իսկ այդ Փրէն (ֆրանսերէնի մէջ շատ բանուկ նախադրութիւն մը) աւելի ուշ կը վերածուի գրութեան մը անունէն՝ դերբայի[5] :

Օճառըին մէջ արարուածը Պոնժի բառով՝ «լեզուի կիրառումը» կ՚արձագանգէ տարազումին. «Եթէ առարկան պատրուակս է միայն, ըլլալու իմ պատճառս, եթէ անհրաժեշտ է որ իրմով ըլլամ, ատիկա կարելի է միայն իր մասին եղած իմ կողմէս որոշ ստեղծումով մը։ Ի՞նչ ստեղծումք Գրութիւնը»:

Ահաւասիկ անունը։ Բայց դեռ կայ օճառը, իր անհամար կրկնութիւններով, որոնք գիրքը կը բանազրկեն իր «իմաստէն», կը մաքրեն խօսքը խօսքով։ Լոգանքի բերած զովութիւնը, հանգիստը, հաճոյքը, զուարթութիւնը, փոխաբերութենէն կ՚անցնին գրութիւնը ընկալելու մեր վիճակին, որ Պոնժ, նորաբանութեամբ մը, կը կոչէ «Օպժուա» (առխինդ), գրութենական մաքրացում մը, «քաթարսիս» մը բայց առնուած խաղի, հեգնանքի, ժպիտի ծիրին մէջ եւ ո՛չ ողբերգութեան:

Ընթերցողը նշմարեց արդէն որ Պոնժի փորձը կը հեռակայի մեր լեզուէն, կը դառնայ անթարգմանելի, եւ ասիկա ոչ միայն իր նորաբանութիւններուն մէջ (objet, objoie)։ Պոնժ կ՚աշխատի ֆրանսերէնի տառացիութեան վրայ՝ ամբողջովին ստանձնուած։ Քերականութիւն, ուղղագրութիւն, բառացանցեր, բառացանկեր։ Պոնժ կը գրէ. «Պէտք է ըսել այստեղ որ հարցը առարկայէն աւելի առարկայի գաղափարին կը վերաբերի, ներառեալ բառը որ զայն կը նշէ։ Հարցը առարկան է իբրեւ յղացք, առարկան ֆրանսերէն լեզուին մէջ, ֆրանսական ոգիին համար…»[6] : Ընթերցողը կը նկատէ որ Պոնժ թարգմանելու հարցը կը վերաբերի Պոնժի գրութեան։ Սկիզբէն խնդրոյ առարկայ է թարգմանութիւնը, այսինքն՝ մեր երկլեզուութիւնը: Եթէ առարկայի մը անունը կը տարբերի լեզուէ լեզու, եթէ կը տարբերին բառին յարաբերութիւնները նոյն լեզուի այլ բառերուն հետ, եթէ գրութիւնը իբրեւ պատրուակ ունի առարկան եւ զայն նշող բառը, այն ատեն գրուող փորձառութիւնը լեզուական մասնայատուկ փորձառութիւն մըն է, «լեզուի կիրառում մը»:

ԱՆՈՒՆՆԵՐ

Գրութիւն յղացքը կը կազմէ այս փորձառութեան մէկ անունը։ Գրութիւնին մէջ այս գրողական կիրառումը կ՚որոշադրէ ու կը հիմնաւորէ ինքզինք։ Ինչ որ Պոնժի էջերը կը ցանցէ, կ՚աշխատի հոն, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ անոնց անունը։ Գրութիւն՝ որ կը կենայ երկու «սեռերու՝ սահմանումի եւ նկարագրութեան միջեւ, առաջինէն առնելով անոր անսխալականութիւնը, խտութիւնը, երկրորդէն առնելով յարգանք մը իրերու զգայական երեւոյթին հանդէպ»:

Անոնք որոնք կը կարդային Պոնժի առաջին հատորները, մանաւանդ այս «Բաներու կանխորոշումը», այնտեղ կը գտնէին միայն առարկաներու նկարագրութիւն: Պոնժ կը գրէր իր այն էջերը որոնք գոց կը նկատէր, հակադրելով զանոնք բաց գրութիւններուն: Պոնժի առարկաները՝ թութեր, նարինջներ, ծիրաններ, հաց ու մամուր, խիճ ու ձիթապտուղ, ձուկ ու մեխակ, միմոզա եւ իշամեղու, էշ ու ձի։ Ամենէն սովորական իրերն ու կենդանիները։ Ամբողջութիւնը տպաւորութիւնը կը ստեղծէ երկրի մը որուն արահետներն ու ճամբաները կը բացուին երեք յոգնակի անուններու տակ. Քնարներ, Մեթոտներ, Կտորներ: Եռագրութիւնը կը կազմէ «Մեծ Ժողվածու» գիրքը։

Դէպի բաները հակող այս կանխորոշումը կը ձգտի առարկաներ արտադրել, որոնք կարենան «առարկայանալ», գալ մեր դէմ: Պոնժի գրութիւնը կը խօսի յաճախ «առարկաներուն խօսք տալու մասին». «Ելէ՛ք, եղեւիններ, ելէ՛ք խօսքին մէջ» կամ՝ «իրերը կը խնդրեն որ մէկը իրենցմով զբաղի»։ Առարկաները կա՛ն, բայց համր աշխարհի մը մէջ, ուրկէ պէտք է ելլեն խօսքին մէջ, լեզուին, «գրաւեն մարդուս միտքը, այնքան որ մարդ խօսելու իր կարողութիւնը կորսնցնէ եւ վերստեղծէ բարբառ մը»: Բարբառ մը՝ ամեն մէկ առարկայի համար, հռետորութիւն մը՝ նոր, համապատասխան ամեն մէկ իրի, բարբառ մը՝ որ այլեւս անպէտք կը դարձնէ իրին անունը եւ զայն կը փոխարինէ[7] :

Առարկաներու նման կանխորոշում ուրիշ բան չէ եթէ ոչ ընդհանրացեալ լեզուականացում, գրանցում պիտի ըսէի (գիրի անցում, գրաբարեան իմաստով՝ գրառում)։ Իրապաշտ թուող Պոնժի գրութիւնները կը վերածուին գրուածքի հսկայ գործարկումի մը, «արտայայտութեան աշխատանոցի մը»: Ձեզի ծանօթ Սէն գետը կը դառնայ Սէնի գրութիւն. «Ինչո՞ւ այլեւս հոսիմ, եթէ ոչ երկարելու, ծուլանալու համար, ինչպէս ծովուն մէջ…  Սակայն ուրիշ գիրք մը կը սկսի, հոն ուր կը կորսուին իմաստն ու յաւակնութիւնը այս մէկուն»:

ԱՐԵՒՈՒՆ ՎԻՀԸ

Այս գրաշխարհը ունի նաեւ իր արեւը, արեւը որ «կը ծագի գրականութեան վրայ» եւ կը լուսաւորէ Պոնժի գրութիւններու ցանցը: «Թող արեւը երեւի այս գրութեան հորիզոնին վերջապէս, այնպէս ինչպէս կը տեսնենք զայն հոս, առաջին անգամ ըլլալով գրականութեան մէջ, իր անունի երեւոյթին տակ, մտած՝ առաջին տողէն»:

Արեւը որ ձեզի ամեն տեսակի իմաստութիւն ու յաւիտենականութիւն կը ներշնչէ, կը դառնայ Պոնժի տիեզերաբանական գրութիւններուն գործարկման օրէնքը, անոնց «վիհը»: Նման արեւ առխաղ մըն է «Օպժէօ» մը: Առխաղը (նորաբանութիւն մը նորէն) ըստ Պոնժի նոր սեռի մը ստեղծման մեթոտն է, «նոր հռետորութեան» արտադրած առարկայի խաղին օրէնքը առ ընթերցողն.

« … մենք զայն [գրական նոր սեռը] մկրտեցինք «առխաղ». ասիկա այն պարագան է երբ մեր յուզումի առարկան նախ՝ զետեղուած՝ վիհի մէջ, լեզուի գլխու պտոյտ տուող թանձրութիւնն ու անհեթեթութիւնը նկատի առած միմիայն կը ձեռնածուին այնպէս որ յարաբերութիւններու ներքին բազմացումով, արմատներու մակարդակին կազմուած կապերով եւ նշանակութիւններու ամրադրուագ կրկնաշղթայումով ստեղծուի այն գործարկումը որ մինակը մեզի տայ անդրադարձը աշխարհի գոյացական խորութեան, անոր զանազանութեան եւ խստօրէն ներդաշնակութեան»[8] .

Գրութիւն որ կ՚ըսէ գրութեան օրէնքը, գրականութեան ըլլալու կերպը: Գրուածը, անկէ եկող «բարոյական դասը», ինչպէս Լա Ֆոնթէնի առակէ մը, մեթոտը, ահաւասիկ գրականութեան կալուածը, ըստ Պոնժի: Զարմանա՞լ, երբ Պոնժ գրէ գրականութեան «ճանաչողականութեան» մասին եւ գրութեան նպատակ հաստատէ «անվրէպ բանաձեւերն ու առածները», գրեթէ գիտական «սահմանումները»: Պոնժ չի վարանիր մշակելու այնքան անգործածելի սեռ մը որ «ուսուցողական սեռն» է:  Իր վերջին Ինչո՞ւ Խօսքերու թուզ մը եւ ի՞նչպէս հատորին մէջ հանրութեան կը յանձնէ Չոր Թուզեր գրութեան բոլոր տարբերակները: Թուզերը դանդաղօրէն կը վերածուին թուզերու գրութեան։ Պոնժ միայն ակնարկութեամբ կը խաղայ Figure/Figu(r)e (թուզ-բանադարձում) բառախաղին վրայ եւ ի գործ կը դնէ հռետորական բոլոր ձեւերը, կրկնութեան սկզբունքը հասցնելով իր գագաթնակէտին:

Ամեն ինչ ցոյց տալ, ցուցադրել գրութեան ընդլայնումն ու զարգացումը, անոր ճիւղաւորումները, օրագրային գրառումները, մէկ խօսքով գրութեան «գործարանր» (Fabrique): Պոնժ կը փորձէ գրելու արարքին միթազրկումը, անդադար ընթերցողին յիշեցնելով որ կարդացածը կը գրուի կոր նոյն պահուն, բառերու ընտրութեան ու մերժումին մէջէն։ Գրութեան հարթացման ճիգ մը՝ որ իր ցուցադրումին, «կատաղի արտայայտութեան», պայծառութեան մէջ կը դառնայ անթափանց։ Որովհետեւ ոչինչ կար թափանցելի:

«Պէտք է որ գիրքս փոխարինէ. 1. համայնագիտական բառարանը, 2. արմատական բառարանը, 3. նմանողական բառարանը – որ գոյութիւն չունի – 4. յանգաբանական բառարանը, 5. հոմանիշներու բառարանը, եւայլն, 6. ամեն քնարական բանաստեղծութիւն գրուած բնութեան ու առարկաներու մասին…»:

Եւ Պոնժ բանաստեղծութիւնը փոխարինեց գրութեամբ, առարկան առխաղով, «գեղագիտական հաճոյքը» առխինդով:

Այստեղ հասած ինծի կը մնայ յիշեցնել ձեզի որ պէտք է կենամ: Եւ արդէն նպատակս չէր Պոնժը «սպունգով մաքրել», այսինքն՝ է–Պոնժէ ընել:

Յառաջ Միտք եւ Արուեստ,

1 Սեպտեմբեր, Փարիզ 1977

_______________

*(ծանօթ. խմբ.) Ֆրանսիս Պոնժ (1899-1988) հասակ առած է բողոքական ընտանիքի մէջ, ուսանած է իրաւաբանութիւն եւ բանասիրութիւն: 1937-47 թուականներու անդամ եղած է Ֆրանսայի Համայնավար Կուսակցութեան: Երկրորդ Աշխարհամարտի տարիներուն մասնակից էր ֆրանսական Դիմադրութեան: Առաջին ստեղծագործութիւնները հրապարակած է 1920ականներու: Պատուոյ Լեգէոնի Ասպետ, ֆրանսական ամենահռչակաւոր մրցանակներու ախոյեան` Պոնժ կեանքի վերջին 30 տարիները անցուց իբրեւ ճգնաւոր, փակուած Մա-տէ-Վէրժիի իր տան մէջ, հիւծուած եւ հալածուած հոգեմարմնական բազմաթիւ հիւանդութիւններէ։ Մինչեւ մահ Պոնժ փարած էր «իրերու բանաստեղծութեան». յետմահու հրապարակուած «Սեղանը» (La Table, 1991) հատորը ամփոփեց այդ դժուար շրջանի իր ստեղծագործութիւնները, որոնց մէջ ան աւելի մեծ յամառութեամբ եւ հետեւողականութեամբ կը ջանար գտնել «յստակ արտայայտութիւնը» (le mot juste):
1977ին, այս փորձագրութիւնը գրելու ատեն, Պըլտեան ունեցած է նամակցութիւն մը Պոնժին հետ:

_____________________

ԳՐԱԿԱՆԱԿԱՆ ՑԱՆԿ

Douze Petits Ecrits, 1926, Gallimard

Le Parti Pris des Choses, 1942, Gallimard.

Proêmes, 1948, Gallimard.

Le Peintre à l’étude, 1948, Gallimard.

La Seine 1950, Gallimard.

La Rage de l’expression, 1952, Gallimard.

Le Grand Recueil : I Lyres, II Méthodes, III Pièces, 1961, Gallimard.

Pour un Malherbe, 1965, Gallimard.

Le Savon, 1967, Gallimard.

Le Nouveau Recueil, 1967, Gallimard.

La Fabrique du Pré, 1971, Skira.

L’Atelier Contemporain, 1977, Gallimard.

Comment une figue de paroles et pourquoi, 1977, Flammarion.

Entretiens Ponge/Sollers, 1970, (Gallimard-Le Seuil).

_____________________

Ծանօթագրութիւն

[1] L’homme et les Choses, in Situations I.

[2] Tome Premier, p. 342.

[3] Ուզեցի, փորձեցի պահել հատուածին քերականական խառնուրդը՝ համապատասխանող լուացուող լաթերու խառնուրդին։

[4] Le Savon, p. 29.

[5] La Fabrique du Pré.

[6] Méthodes, p. 34.

[7] Méthodes, p. 36.

[8] Lyres, Le Soleil placé en abîme, p. 156.