Առաջին անգամը եւ երկրորդ օրն է, որ Ֆրանսիայում էինք, Վալանս սիրունիկ քաղաքում։ Մեր ֆրանսածին հայ հիւրընկալի կինը՝ նոյնպէս ֆրանսածին հայուհի, որ իր սերնդակից հայերի նման շատ քիչ է խօսում հայերէն եւ ունի երկու անուն՝ չգործածուող հայկական եւ գործածուող ֆրանսիական, առաջարկեց մեքենայով մեզ տանել պտոյտի։ Պարզապէս մայրուղիներով վերուվար արեցինք, չայցելեցինք որեւէ տեսարժան վայր, քանի որ, ըստ երեւոյթին, շրջակայքում նման տեղ չկար։ Բնութիւնն էլ արտակարգ չէ, պարզապէս վայելում ենք նոր երկրում լինելը…

-Կարծեմ յոգնեցիք,- ասաց մեր հիւրընկալուհին,- հիմա կը մտնենք քրոջս տուն, կէս ժամ կը հանգստանանք… ի դէպ, քոյրս մի քանի տարի Հայաստանում է ապրել, 1947-ի հայրենադարձներից է… ձեզ հետաքրքրական կլինի…

Ինչ խօսք, հետաքրքրական կլինի… Յիշեցի մեզնից մէկ յարկ ապրած Ֆրանսիայից հայրենադարձուած պարոն Վահանին (անգամ խորհրդային տարիներին, երբ բոլորն ընկեր էին, այդ խիստ բարեկիրթ ծերուկը պարոն էր)։ Ամեն անգամ նրան տեսնելիս պատկառանքով էի լցւում, քանի որ գիտէի, որ մարդը մասնակցել է ֆրանսիական Դիմադրութեան շարժմանը եւ հայրենադարձուելուց յետոյ, անգամ Ստալինի մահից տարիներ անց, երկու տարով աքսորուել Ուրալ՝ երեւի պիտակաւորուելով որպէս ֆրանսիական լրտես… Լաւ է, չէ՞, մարդ Թուրքիայից գլուխն ազատի, գայ-հասնի Ֆրանսիա, այնտեղ արիւն թափի ֆաշիզմի դէմ, յետոյ հայրենի՜ք ասելով ընկնի խորհրդային դրախտը եւ հայդա՜, քշուի դաժան աքսորի… Դեռ լաւ է, որ շատ հայրենադարձների պէս աւելի երկար չի մնացել սիբիրներում կամ, որ աւելի վատ է, կեանքին հրաժեշտ չի տուել այնտեղ… «Աստուած հոգիդ լուսաւորի, պարոն Վահան»- ասում եմ ես ու նայում շուրջս տարածուող ֆրանսիական բնապատկերներին, որոնց՝ այսօր ազատ լինելու գործում իր լուման է ներդրել նաեւ մեր երկրորդ յարկի լուսահոգի հարեւանը…

Մեքենան կանգ առաւ մայրուղու վրայ գտնուող առանձնատներից մէկի դարպասի դիմաց։ Մեր հիւրընկալուհին սեղմեց դարպասի կոճակը։ Ներսից կնոջ մի ձայն ֆրանսերէն հարցրեց՝ ո՞վ է…

-Դընիզ, ես եմ… ,- նոյնպէս ֆրանսերէն պատասխանեց մեր հիւրընկալուհին,- կէս ժամով ենք եկել, հետս հիւրեր կան, Հայաստանից…

Դարպասը բացուեց։ Յայտնուեցինք մի հիանալի խնամուած պարտէզում։ Ճեմուղու ասֆալտի երկու կողմում բարձրանում են սպիտակ մանր վարդերի թփեր՝ կազմելով մի ստուերաշատ միջանցք։ Կարմիր եւ մուգ վարդագոյն օլէանդրի թփեր, մի հսկայ արմաւենի, ուրիշ անծանօթ ծառեր ու թփեր, որոնց անունները չգիտենք…

Երկյարկանի տան դիմաց մեզ դիմաւորեց վաթսունն անց մի տիկին։ Չէիր ասի, թէ տիպիկ հայ է, բայց չէիր էլ ասի, թէ տիպիկ եւրոպացի է…

-Բոնժուղ… ,- ասաց կինը եւ աւելացրեց հայերէն,- բարի եկաք…

Նա չէր ժպտում, սակայն ոչ իսկ մռայլ էր։ Թէեւ նոր ծանօթացանք՝ բայց նա երեքական անգամ համբուրեց բոլորիս…

-Անունս Դընիզ է,- ասաց նա։ Մենք նոյնպէս ներկայացանք։

-Բայց ինքն էլ հայկական անուն ունի՝ Հայկուհի,- ասաց քոյրը։

Դընիզ-Հայկուհին ձեռքը թափ տուեց։

-Այլեւս մարդ չմնաց, որ ինձ այդ անունով դիմի… Կը ներէք, ես ձեր անունները չեմ յիշի, հայկական անուններն այնքան դժուար են,- ասաց նա ֆրանսերէն եւ մեզ առաջնորդեց տուն։

Տունը կարծես այգու շարունակութիւնը լինէր, ամէնուրեք՝ բոյսեր, պատերին՝ թռչուններով մի քանի վանդակ, իսկ յատակին՝ մի հսկայ կատու, որը մի անտարբեր հայեացք գցեց մեզ վրայ, ապա շարունակեց ննջել։

Սփիւռքահայի տանն եմ, ուստի եւ աչքերով փնտռում եմ որեւէ յուշող բան՝ Արարատի պատկեր, կաթողիկոսի լուսանկար, հայկական գորգ, ժանեակի մի կտոր, բայց ոչինչ չկայ։ Դէ ոչինչ, պարտադիր հօ չէ…

-Ջուր կը խմէ՞ք,- հարցրեց տանտիրուհին։

Մենք շնորհակալութեամբ համաձայնուեցինք։

Քիչ անց նստած էինք զով վերանդայում՝ վայելելով ոչ այնքան սառը ջուրը եւ պարտէզի տեսարանը։

-Քանի՞ տարի էք ապրել Հայաստանում,- հարցրի հայերէն։

-Հինգ տարի,- պատասխանեց տիկինը, միշտ ֆրանսերէն:- Միակ որդիս այնտեղ է ծնուել, Երեւանում։

-Յետոյ վերադարձաք Ֆրա՞նսիա…

-Ոչ, այդքան հեշտ չէր… Յետոյ գնացինք Աբխազիա…

-Աբխա՞զիա,- բացականչեցի զարմացած, չնայած քիչ անց յիշեցի, որ յայտնի երգիչ Ժան Թաթլեանի ընտանիքն էլ հայրեանդարձուելուց յետոյ որոշ ժամանակ անց չուել է Աբխազիա։

-Այո, Սուխում… Կարօտում էինք ծովին, տաք եղանակին, ցիտրուսներին, մենք ախր մարսելցիներ ենք… Ամուսինս էր, էլի, Աստուած թող հոգին լուսաւորի, հայրենասիրութիւնը բռնեց, թողեցինք Ֆրանսիան, աշխատանք, տունուտեղ ու եկանք-ընկանք մեզ անծանօթ, խորթ, լեռնային մի երկիր, աղքատ ու ծանր կեանքով ապրող… Ի՞նչ գործ ունէինք այնտեղ։ Դեռ լաւ է, որ շատերի պէս մեզ Սիբիր չաքսորեցին։ Ութ տարի էլ Սուխումում ապրեցինք, ատամներս սեղմած, կարօտելով մեր երկիրը ու ամեն օր երազելով վերադարձի մասին… մինչեւ որ մի օր հրաշքը տեղի ունեցաւ։ Խրուշչեւը օրէնք հանեց, որ ուրիշ երկրներում ծնուած խորհրդային քաղաքացիները կարող են վերադառնալ իրենց ծննդավայրը։ Մենք առաջին իսկ եկողները եղանք։ Հասկանո՞ւմ էք, երիտասարդ, մեր Հայաստան գալը շատ սխալ էր։ Մենք կարծում էինք, թէ հայ ենք, բայց Հայաստանում հասկացանք, որ մենք իրականում ֆրանսիացի ենք, շատ էլ որ մեր ծնողները հայ էին ու մենք էլ եան-ով վերջացող ազգանուն ունէինք։ Անգամ Խորհրդային Միութիւնում ապրած տարիներին տանը խօսում էինք միայն ֆրանսերէն, պատրաստում էինք ֆրանսիական ճաշեր, եթէ, ի հարկէ, գտնում էինք համապատասխան մթերք… հազիւ էինք ուտելիք ճարում… Իսկ հիմա տղաս երբ մանկութիւնն է յիշում՝ ինձ պատուիրում է բորշչ եփել։ Դա միակ ոչ ֆրանսիական բանն է, որ մնաց մեր ընտանիքում…

«Այսինքն՝ ոչ մի հայկական ճաշ էլ չեք պատրաստում»,– ասացի մտքումս, իսկ բարձրաձայն՝

–Իսկ ձեր որդին գիտի՞ հայերէն,- հարցրի միամտօրէն։

-Իհարկէ չգիտի… ո՛չ առաջ գիտէր, ո՛չ առաւել եւս հիմա… նա ամուսնացել է մեքսիկուհու հետ եւ վաղուց ապրում է Մեքսիկայում։ Բայց տղաս գիտի ռուսերէն… դէ Սուխումում է դպրոց գնացել… ես էլ այնտեղ որ աշխատում էի, կարի արտելում, մի քիչ սովորեցի ռուսերէն, հիմա էլ յիշում եմ որոշ բաներ՝ զդրաստվույտէ, եա պա ռուսկի զնայու, նեմնօժկօ պանիմայու[1]… յետագայում ինչքան ռուսների հանդիպել եմ, միշտ ասել եմ այս բառերը։ Նրանք միշտ զարմանում էին, որ մի ֆրանսուհի իրենց երկրում է ապրել այդ դժուարին տարիներին…

Մի ֆրանսուհի… Ինչեւէ։ Մի քանի տարի առաջ կարդացել էի ֆրանսահայ Արման Մալումեանի «Գուլագի որդիները» յուշագրութիւնը, ուստի եւ հետաքրքրուեցի, թէ ճանաչե՞լ է արդեօք այդ հեղինակին։ Տիկինը գլխով արեց։

-Արմանը նոյնիսկ հայրենադարձ չէր, ծնողների եւ եղբօր հետ եկել էր պարզապէս Խորհրդային Հայաստանը տեսնելու… այն էլ Չեկան նրան բռնեց, առաջարկեց համագործակցել եւ մերժում ստանալով՝ աքսորեց Սիբիր…

-Այո, գիտեմ, ահաւոր պատմութիւն է…

-Այն էլ ուր՝ Վորկուտա… Արմանը իր գրքում գրում է, որ այդ քաղաքի անունը հայերէն շատ զուարճալի է հնչում՝ ոռ կուտայ,- ասաց տանտիրուհին եւ առաջին անգամ ողջ այդ ընթացքում ոչ թէ ժպտաց, այլեւ ծիծաղեց, ապա քրոջ համար թարգմանեց ասածը ու մի անգամ էլ քրոջ հետ ծիծաղեց։ Լաւ է, չէ՞։ Մինչեւ հիմա նրանից երկու հայերէն բան լսեցինք՝ «բարի եկաք» եւ «ոռ կուտայ»։

Չգիտէի, թէ էլ ինչից կարելի է խօսել։ Հինգ տարի Հայաստանում ապրած լինելը մեր միջեւ համարեայ ընդհանրութիւն չէր ստեղծում։ Դէ հասկանալի է. կինը մօտ յիսուն տարի առաջ սխալմամբ եկել է իմ երկիրը, ոչ մի լաւ յիշողութիւն չունի այնտեղից, ուստի եւ բնաւ չի հետաքրքրւում նրանով, մեզ ձեւի համար էլ չհարցրեց, թէ հիմա վիճակն ինչպիսին է Հայաստանում։ Մեր զրոյցն ընդմիջարկւում էր քոյրերի խօսակցութիւններով, աւելորդ է ասել, որ՝ ֆրանսերէն …

Յանկարծ տանտիրուհին ասաց.

-Տանը Հայաստանից մնացած միայն մի բան ունեմ, մի գիրք, բայց ռուսերէն…

«Ահա, վերջապէս մի բան, որ ինձ կհետաքրքրի»,- ասացի մտքումս եւ հարցրի.

-Իսկ ի՞նչ գիրք է…

-Դա այն բանի մասին է… որ այնտեղ էր… այն շենքը… Մանեն… Մանին… շատ երկար բառ է, օ-լա-լա…

Տեղը չբերեցի։

-Լաւ, հիմա կը բերեմ,- ասաց տիկինը, գնաց սենեակ եւ մի քանի րոպէից վերադարձաւ՝ ձեռքին մի խոշոր ալբոմ ու տուեց ինձ։

Ռուսերէն գրուած էր «Մատենադարան»։

-Սա շատ լաւ գիրք է,- ասացի՝ մի բան ասած լինելու համար։

-Կարող ես հետդ տանել, եթէ ուզում ես։

Չվերցրի, ասացի, որ տեղ չունենք, նաեւ՝ չէ՞ որ Հայաստանում այդ գրքից լիքը կայ։

Բայց գուցէ ճիշտը վերցնե՞լն էր։ Ի՞նչ կը լինի Հայաստանի այդ մասնիկի հետ Ֆրանսիայի այս՝ որոշ առումով կորած անկիւնում, երբ Հայկուհի անունով այս ֆրանսուհին հեռանայ կեանքից։ Նրա մեքսիկացած սերունդներին հաստատ պէտք չի լինելու այս … Մանեն… Մանին… շատ երկար բառ է, օ-լա-լա…

-Էլի ջուր կ՚ուզէ՞ք,- հարցրեց տանտիրուհին։

Մենք շնորհակալութեամբ հրաժարուեցինք։

Հրաժեշտ տալիս դարձեալ երեքական անգամ համբուրեց բոլորիս։ Սպասում էի, թէ կը հարցնի՝ երբ ենք վերադառնում Հայաստան, սակայն նա հարցասէր եւ հետաքրքրասէր չէր։ Ստիպուած (բայց ինչո՞ւ ստիպուած) ասացի, որ քսան օրից մեկնելու ենք Ֆրանսիայից…

-Երթաք բարի,- ասաց տանտիրուհին։

Երրորդ հայերէն նախադասութիւնն այս կէս ժամուայ ընթացքում…

[1] Բարեւ ձեզ, ես գիտեմ ռուսերէն, մի քիչ հասկանում եմ։