Լոյս տեսաւ Շուշանիկ Թամրազեանի թարգմանութեամբ Իւ Բոնըֆուայի «Ժամը ներկա» բանաստեղծութիւնների ժողովածոն («Նաիրի» հրատարակչութիւն): Գրքի շնորհանդեսը եղաւ դեկտեմբերի 11-ին Բիւրոկրատ գրախանութում: Այս գիրքը լաւ առիթ է շարունակել Գրգիոր Պըլտեանի «Յառաջ» թերթում 40 տարի առաջ հրատարակած ֆրանսիական ժամանակակից բանաստեղծութեան շարքի վերահարտարակումը, որի չորրորդ բաժինը նուիրուած է Բոնֆուային:
Ինքնագիրը հրատարակել է արդեն Պըլտեանի «Ֆրանսական Ժամանակակից Բանաստեղծութեան» ներածականը եւ Ռէմօն Քընօին ու Ֆրանսիս Պոնժ նուիրուած գրութիւնները:
Իւ Բոնըֆուա
լուս. elpais.com
Yves Bonnefoy*
DANS LE LEURRE DU SEUIL
բանաստեղծական փորձ եւ բանաստեղծական փորձառութիւն
Իւ Բոնֆուայի ամբողջ արտադրութիւնը իբրեւ հորիզոն ունի բանաստեղծութիւնը, հակառակ անոր որ «բանաստեղծական» էջերը կը կազմեն անոր մէկ չնչին մասը: 1946էն 1976 միայն հինգ միջին ծաւալով հատորներ որոնց քով կը գրուին նկարչութեան պատմութեան յատկացուած «էսսէներ» փորձեր (վերջինը կը կոչուի Հռոմ 1630) եւ կարեւոր ցանկ մը շէքսպիրեան թատերգութիւններու թարգմանութեան։ Ռեմպոյի իր ընթերցումը (1961) մեզ կը մօտեցնէ այն գրութիւններուն ուր Բոնըֆուա վերլուծման կ՚ենթարկէ բանաստեղծութեան իսկութիւնն ու պայմանները։
Բոնըֆուա այն բանաստեղծներէն է որոնց բանաստեղծական հատորներուն կ՚ընկերակցի փորձագրութիւնը։ Անոր առաջին հատորին՝ Շարժում եւ Անշարժութիւն Տուվի (1953) հետ կը գրէ Ռավեննայի Գերեզմանաքարերը արձակը. Երէկ՝ Տիրող Անապատ հատորին քով` Արարքն ու Տեղը Բանաստեղծութեան` Արարքն ու Տեղը Բանաստեղծութեան[1], իսկ վերջին Սեմի պատրանքին մէջ (1976) հատորը Յետնաշխարհ գրութեան հետ։ Բանաստեղծութեան կողքին՝ բանաստեղծական «խորհրդածութիւնը», կարծէք փորձագրութիւնը անհրաժեշտ ըլլար բանաստեղծական փորձառութեան։
Բոնըֆուայի այս կրկնակ, երկդիմի արտադրութիւնը կը շարունակէ աւանդութիւն մը, ծանօթ են Բոդլերի երկար վերլուծումները ռոմանթիք արուեստի մասին։ ձեւ մը լուծելու վիպապաշտութիւնը։ Ինչ որ սակայն Չարի ծաղիկները, Les Fleurs du Mal-ը կը դարձնէ «անկիւնաքար» բանաստեղծութեան պատմութեան մէջ այնտեղ իրագործուած «բանաստեղծականութենէն» անդին, բանաստեղծութեան տուեալներուն, անոր իսկութեան մասին զարգացող գրողական կիրառումն է: Կը յայտնուի «բանաստեղծութեան» մտածողութիւնը, այնքան տարբեր «բանաստեղծական արուեստ», բանարուեստ կոչուած հրահանգներէն տարբեր նաեւ «գրական հանգանակներէն»: Բանաստեղծութեան քիչ թէ շատ տարտամ ըմբռնումէ մը աւելի բանաստեղծութեան հիմերուն քննարկումն է խնդրոյ առարկայ։
Այս ծիրին մէջ կը դրուին Իզոտոր Տիւքաս-Կոմս Լոտրէամոնի զոյգ գրութիւնները «Բանաստեղծութիւններ» խորագրուած, ուր ընթերցողը ոչինչ պիտի գտնէ «բանաստեղծական»: Անոնք որոնք բանաստեղծութիւնը կը շփոթեն իրենց կորսուած մանկութեան երգին ու ծղրիթին հետ, կրնան միայն յուսախաբ ըլլալ այս ընթերցումէն: Առածանման հատուածներ են, ուր կը կազմազեղծուին Բլէզ Փասքալի մտածումները: Լոտրէամոն կը գրէ. «Բանաստեղծութեան մասին եղած դատումները աւելի մեծ արժէք ունին քան բանաստեղծութիւնը: Անոնք բանաստեղծութեան փիլիսոփայութիւնն են»: Լոտրէամոնի փիլիսոփայութիւն կոչածը, Բոնըֆուայի երկար փորձերը իմաստասիրական համակարգի մը չեն յղուիր, ո՛չ ալ գեղագիտական կազմածի մը: Արձակ փորձը բանաստեղծական փորձառութիւն մը կը գրէ, կը մտածէ տրամասական (discursif) միջոցներով: Աւելին` բանաստեղծութիւնը կը գրուի իբրեւ փորձառութիւն, երբ կը դառնայ մտածման ոչ թէ առարկան, այլ «ներկան»: Պէտք չէ մոռնալ որ գերիրապաշտներու écriture automatique-ը (ինքնածին գրուածք) անգամ ու մա՛նաւանդ ան՝ կ՚ենթադրէ (է՛ արդէն) théorie d’automatisme մը եւ Անտրէ Բրըթոնի «հանգանակները» կը տրամադրեն գրողական կիրառումի տեսութիւն մը:
Բանաստեղծութեան տուեալներուն, միջոցներուն, «իսկութեան» շուրջ գրուող փորձը կը ստեղծէ իւրայատուկ կացութիւն մը «բանաստեղծութեան» իսկ համար: Կը յայտնուին «գիտցող», քննադատ բանաստեղծը, «երկդիմի» գրութիւնը. խառնուրդ մը` ուր կարելի չէ այլեւս մտցնել աւանդական դասաւորումները երեւակայութեան ու կարելի չէ մտածումին, զգայութեան ու դատումին: Պատկերը եւ տարազը ինչպէս կ՚ըսէ Բոնըֆուա կը կենան քով քովի, մէկը միւսին տակ:
Տարազումի ճամբան
Ժամանակակից բանաստեղծութիւնը կը տեղափոխուի հակասութիւններու ցանցի մը վրայ: Ան որ կ՚առնէ տարազի ճամբան կը հանդիպի անզանցելի հակասութեան մը: Արդարեւ` բանաստեղծութեան «իսկութեան» մօտեցումը երբ կ՚անցնի յղացքէն ու տեսութենէն, երբ կը դադրի անմիջական «բանաստեղծութիւն» ըլլալէ, կը բախի արգելքի մը։ Բոնըֆուայի համար «յղացքային մտածումը» այդ արգելքն է «վերադարձի ճամբուն վրայ». «Յղացքը կրնայ մահը ժխտել որովհետեւ մահը կը փախչի վերացականութենէն: Յղացքը կ՚ամբողջանայ մտածումի «յարակցութեամբ»: Իսկ համակարգը թումբ մըն է մահուան դէմ։ Յղացքը կը վերացականացնէ, կը տիեզերականացնէ ինչ որ «հոս է հիմա», անմիջականօրէն «ներկայ»: Այլ խօսքով` բանաստեղծական խօսքը երբ կը դիմէ յղացքին, երբ կը յօրինէ «բառերու տուն մը, բայց յաւիտենական», այն ատեն բանաստեղծական փորձառութենէն կը բռնէ վերացականն ու անժամանակը: Փորձը կը դաւաճանէ փորձառութեան: Ահաւասիկ հակասութիւնը որուն զանցումը տեղի կ՚ունենայ միայն, երբ յղացքը կը ջնջէ ինքզինք անմիջական առարկային պատկերին առջեւ:
Իւ Բոնֆուայի «Ժամը ներկա» գիրքը լոյս տեսաւ այս դեկտեմբերին
Բանաստեղծութիւնը Բոնըֆուայի համար կապ մըն է «ներկայութեան» հետ որ կը յայտնուի այս ծառին, այս գլուխին, այս դէմքին մէջ: Անցնող ներկայութիւն մը, խուսափող, ջնջուող, մեռնող ու ծնող վայրկեան մը, ուր իրը կը յայտնուի իր եզակիութեան, թանձրացեալ զգայականութեան մէջ: Բոնըֆուայի բանաստեղծութեան թերեւս միակ ու անդադար ինքզինք պրկող զսպանակը այս ձգտումն է, այս «կարօտը» այս «յոյսը» անմիջականին, որ կ՚անցնի գաղափարէն: «Պիտի ուզէի միացնել բանաստեղծութիւնն ու յոյսը» կը գրէ Բոնըֆուա: Յոյսը գացող` յղացքէն անդին, դէպի իրերուն մէջ մնացող «մութ ջուրը» կամ «յետնաշխարհը»: Ռավեննայի գերեզմանաքարերը իրենց պարզ, անոճ մակերեսներով կը յայտնաբերեն «զգացականի իրականութիւնը» որուն մէջ կը բարձրանայ «հաւասար մատչումը» ներկայութեան: «Ուրիշ իշխանութիւն», ուրիշ ափ, ուրիշ լոյս, յետնահող, միւս կողմ, եւայլն` այս բոլորը Բոնըֆուայի գրութեան մէջ կ՚ակնարկեն իրերու այն ներկայութեան որ կը գտնուի անոնց առօրեայ գործածութենէն անդին:
Ի՞նչպէս գտնուիլ սակայն իրերու այդ ներկայութեան մէջ, ի՞նչպէս ընել որ զարդէն ու յարդարանքէն անդին յանկարծ ներկայութիւնը բեկուի: Այս ներկայութիւնը արարք մըն է Բոնըֆուայի համար, արարք մը` որով անմիջականը կուտայ ինքզինք: Եւ արարքը միջարկում մըն է զօր Բոնըֆուա կը կոչէ ճամբորդութիւն. «Բանաստեղծութիւնն ու ճամբորդութիւնը կը սեռին նոյն գոյացութենէն, նոյն արիւնէն», ինչ որ բանաստեղծութեան իսկ սահմանումն է: Բոնըֆուա կը խօսի յաճախ «խորհրդազգածական իրապաշտութեան» մը մասին, «un réalisme initiatique» որ կ՚երթայ «գաղափարի տունէն» դէպի անմիջական ներկայութիւնը: Այս խորհրդազգածութեան կը յղուին Բոնըֆուայի միթոսները, օրինակ Մովսէսի ճամբորդութիւնը Նեղոսն ի վար: Իսկ ճամբորդութիւն մը վայրերու հետազօտում մըն է, անցք մը սեմերէ ու քառուղիներէ, դէպի իսկական վայրը, դէպի «ճշմարտութիւնը». «Հոս, կը գրէ Բոնըֆուա, ( իսկական վայրը միշտ հոս մըն է ) հոս համր կամ հեռաւոր իրականութիւնը եւ գոյութիւնս կը միանան, կը փոխարկուին, կը ցնծան էութեան բաւարարութեան մէջ»: Վայրը վերադարձի վայրն է, հոս մը ուր մարմինը, միտքը, իրականութիւնը կը միանան րոպէի մը փակագիծին մէջ. րոպէ մը՝ որ վեր է ժամանակէն ու կը կազմէ «յաւիտենութեան կտոր մը»:
Լեզուի վտանգը
Իսկական դժուարութիւնը կը սկսի, եթէ չէր սկսած արդէն, երբ բանաստեղծական փորձառութիւնը կ՚արձանագրուի: «Խօսքը» փնտռտուքն է այդ ներկայութեան, բայց իբրեւ փնտռտուք արդէն աքսոր մըն է, աքսոր մը ներկայութեան անմիջականութենէն: Բոնըֆուա գիտէ լեզուի անկարողութիւնը անմիջականը ըսելու, անոր յարատեւ ձգտումը հեռանալու այստեղէն ու հիմայէն, դառնալով «գորշանկար» մը ուր ոչինչ կը պահուի «կրակէն»։ Նման փորձառութիւն է որ կը գրուի սա տողերուն մէջ.
Պահ մը ամեն ինչ կորսուեցաւ
էութեան կարմիր երկաթը չծակեց
լեզուի գորշութիւնը…
Ամբողջ «արդիականութիւնը» կը մնայ լեզուի այս բանտին մէջ, ուր կը կարծէ հիմնել ինքզինք, կը կարծէ գտած ըլլալ վայրը: Բոնըֆուա անդադար կը գրէ աշխարհի կորուստը, կը փորձէ ճեղքել մութը, բռնել «զէնքը պահուած քարին մէջ», խօսիլ «զէնքի գիշերը»: Ընել այնպէս որ «խօսքը փառաւորէ ներկայութիւնը, երգէ ներկայութեան արարքը, մեզ պատրաստէ անոր հանդիպումին»:
Եթէ խօսքը փնտռտուք մըն է, մոռացում մըն ալ է նոյն ատեն, մոռացում որ կը բխի անոր «իսկութենէն», այն հանգամանքէն որ խօսքը կը կապէ իմաստին: Լեզուին մէջ կայ «պահանջք մը» որ է «իմաստի վարկածը»: Լեզուն առաջին կազմակերպութիւնն է աշխարհին, առաջին յղացքը: Լեզու եւ յղացք նոյն արիւնէն կը սեռին պիտի ըսէի, այն չափով որ լեզուն «գոյութեան» ծայրագոյն կացութիւնները կը բերէ իմաստի տիրապետութեան:
Բոնըֆուա բանաստեղծութեան մէջ կը տեսնէ կարելի դարձը դէպի «խօսքին ճշմարտութիւնը»: Բանաստեղծութիւնն կը յղէ խօսքը կրակին ու մութին, հողին ու ջուրին, զայն կը «մաքրէ»: Որպէսզի լեզուն դառնայ թափանցում մը այդ միւս լոյսին, մուտք մը միւս երկրին մէջ, պէտք է որ անցնի ծայրագոյն այն վիճակէն որ մահն է, այն վտանգէն որով իմաստը կը կոտրի: Այս «պաղին» մէջ միայն կ՚ելլէ կրակը.
Բայց վերջապէս կրակը բարձրացաւ
Ամենէն բիրտ նաւը
Մտաւ նաւահանգիստ։
Երկրորդ օրուան մը արշալո՛յս
Քու այրող տունդ եկայ
Եւ հատցի այն հացը ուրկէ կը հոսի ջուրը հեռաւոր։
Բոնըֆուայի համար բանաստեղծութիւնը իր հանգիստը կը գտնէ այդ հեռաւոր ջուրին մէջ որ կը հոսի լեզուի հացին մէջ, լեզուէն անդին: Այդ հանգիստով` ձայնը կը դադրի ինքն իր վրայ դառնալէ, կասկածի ու հարցումի խօսքն ըլլալէ որ իր «մեծութիւնը» կ՚առնէր իր սպառումէն (տե՛ս Մալլարմէ): Խօսքը կը պառկի այսպէս ներկայութեան անմիջականութեան վրայ, այս երկրորդ օրուան մէջ:
Միւս երկիրը, միւս հողը, միւս լոյսը ըսող խօսքը կը տառապի սակայն անուանումի հարցէն, լեզուն զանցելու անկարողութենէն: Բոնըֆուա կ՚ըսէ արդէն.
Ինչպէ՞ս պիտի կոչենք այդ միւս օրը, հոգի՛ս,
այդ ցած հրաճաճանչումը՝ խառնուած՝ սեւ աւազին
Միւսը ըսել այս լեզուին մէջ, այս լեզուի բառերով կը նշանակէ գրել անդադար անանունը բառերու այլազանութեան տակ: Ոչ մէկ բառ կրնայ անցնիլ միւս կողմ եւ թերեւս միւս կողմը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ «երազ» մը, «խոստում» մը. բանաստեղծութիւնը` սեմ մը, սեմին պատրանքն ու հրապոյրը, սուտ թռչունը: Ահա Երկաթէ կամուրջը «Երէկ՝ իշխող անապատ» հատորէն.
Անկասկած երկար փողոցի մը ծայրը միշտ կայ
Հոն ուրկէ մանուկ կը քալէի լճակ մը իւղի
Ուղղանկիւն մը ծանր մահուան՝ սեւ երկնքի մը ներքեւ։
Անկէ ի վեր բանաստեղծութիւնը
Բաժնեց իր ջուրերը միւս ջուրերէն
Ոչ մէկ գոյնի ոչ մէկ գեղեցկութեան պատուար՝
Ան լեցուն է անձկութեամբը երկաթին ու գիշերուան։
Ան կը սնուցանէ
Ընդերկար վիշտ մը մեռեալ ափի. կամուրջ մը երկաթէ
Նետուած դէպի միւս ափը դեռ աւելի գիշերային
Անոր յիշողութիւնն է միակ եւ անոր միակ սէրը իրաւ։
Յառաջ Միտք եւ Արուեստ,
3 Ապրիլ, Փարիզ 1977
* (ծանօթ. խմբ.) Իւ Բոնըֆուա (Yves Bonnefoy, ծն. 1923) իր բանաստեղծական եւ տեսաբանական աշխատութիւններով կը համարուի յետ-պատերազմեան եւրոպական գրականութեան ամենակարեւոր դէմքերէն մին: Հանալսարանի մէջ ուսած է թուաբանութիւն եւ փիլիսոփայութիւն, իսկ երկրորդ աշխարհամարտէն ետք ճամբորդած է Եւրոպա եւ Միացեալ Նահանգներ, ուսումնասիրելով արուեստներու պատմութիւնը: 1945-47 կարճ շրջան մը յարաբերած էր Փարիզի գերիրապաշտներուն հետ, բայց ճանաչում ստացաւ1953ին, հրապարակելէն ետք «Տուվի Շարժումը եւ Անշարժութիւնը» (Du mouvement et de l’immobilité de Douve) բանաստեղծական հատորը: Բոնըֆուայի բանաստեղծութեան,ինչպէս նաեւ արձակ գրութիւններուն առանցքը կը կազմէ «ներկայութեան» խնդիրը՝ իբրեւ հակադրութիւն «պատկեր»ին: 1981ին, Ռօլան Պարթի մահուընէն ետք, ղեկավարեց բաղդատական բանաստեղծութեան բաժինը Գոլէժ տը Ֆրանսի մէջ (մինչեւ 1993): Բոնըֆուա լայնօրէն ծանօթ է նաեւ իր թարգմանական աշխատանքին, մասնաւորանար՝Շէյքսբիրի գործերու թարգմանութեանց համար, ինչպէս նաեւ արուեստի եւ արուեստի պատմութեան վրայ տեսաբանական աշխատութիւններով:
Շուշանիկ Թամրազեանի արեւելահայերէն թարգմանութեամբ Երեւանի մէջ հրատարակուած են Բոնըֆուայի «Ժամը ներկայ» (2015), «Նոր երկեր» (2012), «Հռոմ, 1630» (2007), «Արտ-երկիր» (2001), «Անկարելին» (2000) հատորները:
«Ժամը ներկա» գրքից
________
[1] Cf.- L’improbable, Mercure de France, 1957
