Այս տեքստը թարգմանվել է իմ և “Ինքնագրի” խմբագրի նախաձեռնությամբ: Առաջին անգամ հրապարկվելուց հետո (1995) Բուլղարիային վերաբերող մի շարք որակումներ այժմ փոխվել են: Բայց իմ և խմբագրի համար ակնհայտ է երկու բան:
Առաջին՝ այս փոքրիկ էսսեն արտահայտում է Յուլիա Կրիստևայի այն կարևոր հղացքներն ու հայացքները, որոնք պարադոքսալ կերպով համահունչ են և համապատասխան մեր իրականությանը: Վերջին ժամանակներս ես հաճախ եմ լսում հայ, վրացի, ուկրաինացի գրողներից այն դժվարությունների մասին, երբ նրանք հայտնվում են իրենց փոքր լեզվի և մեծ գրականությունների լեզուների ընտրության առջև: Ամեն օր մենք կանգնած ենք ոչ միանշանակ երևույթի առաջ, որ Կրիստևան անվանում է մատրիցիդ (մայրասպանություն):
Այդպիսի մայրասպանության անհրաժեշտությունը կամ անխուսափելիությունը լեզվի մեջ կարող է բերել նրան, որ կոչվում է ճաշակի բացակայություն, հենց այն բանի բացակայություն, որը մենք կարող ենք զգալ մեր հոգեբանության և լեզվի միջոցով: Հնարավոր չէ շարադրել սեփական ցավոտ զգացումները, սուգն ու վնասվածքները՝ առանց զննելու Ուրիշին: Այս իմաստով Կրիստևայի գրությունը այն անհրաժեշտ ուրիշությունն է, որի միջով մենք ավելի պարզ ենք տեսնում սեփական կորուստներն ու ցավը:
Երկրորդ. Կրիստևան ժամանակակից աշխարհի այն մեծ փիլիսոփաներից մեկն է, որ ստեղծում է հասկացություններ՝ իր սեփական փորձի սահմաններից դուրս գալով, միշտ ձգտում է ուրիշ տարածքներ և ուրիշ իրականություններ: Բայց Ուրիշի ցանկությունների մերկությամբ հանդերձ՝ Կրիստևայի տեքստը գրություն է ինքն իր մասին:
Դա այն բեղուն օտարությունն է, ներքին փորձընկալման այն դեպքը, որը չի մնում որպես վնասվածք (травма), փակ բեռնարկղ և առատորեն ներմուծվում է նրա գեղարվեստական և տեսական տեքստեր: Հենց այդ ինքն իր մասին գրությունը (Ինքնագիր) հանդիսանում է այն առանցքային հղացքը, որը թույլ չի տալիս՝ հնանա հեղինակի ոչ մի տեքստ: Նա իր վեպերում, հոգեվերլուծական, փիլիսոփայական և հրապարակախոսական տեքստերում գրում է անձնական փորձառության մասին. գրել ինքն իր մասին, ձևակերպել իրեն գրության մեջ՝ տալով ընթերցողին հնարավորություն սեփական փորձը վերասահմանել և կարդալ իր մասին:
Այսպիսի տեքստ թարգմանելը կնշանակի ընդլայնել փորձառության տարածությունը, մահանալու փորձառությունը: Մահվան և մահանալու ռեֆլեքսիայի թեման ամենակարևորներից են այսօր: Այդ մասին ես լսել եմ Յուլիա Կրիստևայի դասախոսություններում: Այս թարգմանությունը կընդլայնի Ուրիշի փորձառությունը ճանաչելու սահմանները:
Այս հրապարակմանը հաջորդիվ “Ինքնագիրը” կհրապարակի իմ հոդվածը, ուր ես խոսում եմ Կրիստևայի ստեղծագործական և տեսական գործունեության տարբերության ու ճյուղավորման մասին:
Տիգրան Ամիրյան
1. Ո՞ր լեզուն
Ես չեմ կորցրել իմ մայրենի լեզուն: Այն երբեմն վերադառնում է ինձ, խոստովանեմ՝ ավելի ու ավելի մեծ դժվարությամբ: Մեկ երազում, մեկ երբ լսում եմ, թե ինչպես է մայրս խոսում, ու երբ քսանչորս ժամ շարունակ գտնվում եմ արդեն հեռավոր դարձած այդ ջրերի մեջ, ինքս ինձ բռնացնում եմ այն բանի վրա, որ հանգիստ լող եմ տալիս այնտեղ: Կամ երբ օտար մի լեզու գործածելիս, ռուսերեն կամ անգլերեն օրինակ, ինչ-որ բառ կամ քերականական ձև եմ մոռանում, կախվում եմ այդ հին փրկօղակից: Այն հանկարծ ինչ-որ սկզբնաղբյուրից, որ ինչպես պարզվում է, այդքան էլ խոր քուն չի մտել, հայտնվում է իմ տրամադրության տակ: Եվ ուրեմն ֆրանսերենը չի, որ ինձ օգնության է հասնում, երբ ես դժվարություն եմ զգում ինչ-որ նշանային համակարգի առաջ կամ երբ հոգնած ժամանակ գումարումներ ու բազմապատկումներ եմ անում մտքումս, այլ բուլղարերենը՝ ինձ նշան տալով, որ չեմ կորցրել ակունքներս:
Բայց և այնպես բուլղարերենն արդեն ինձ համար գրեթե մեռած լեզու է: Կարծես իմ մի մասը դանդաղորեն մարել է ֆրանսերեն սովորելուն զուգընթաց՝ սկզբում դոմինիկյանների մոտ, ապա Ալիանս Ֆրանսեզում, հետո էլ համալսարանում: Իսկ աքսորը վերջնականապես սպանեց այդ ծեր մարմինը՝ փոխարենը նրան տալով մեկ ուրիշը՝ նախ փխրուն ու արհեստական, ապա ավելի ու ավելի անհրաժեշտ, իսկ հիմա՝ միակ կենդանի լեզուն՝ ֆրանսերենը: Ես գրեթե պատրաստ եմ հավատալու հարության մասին քրիստոնեական առասպելին, երբ զննում եմ մտքիս և մարմնիս այս երկփեղկված վիճակը: Ես չեմ սգացել մանկությանս լեզվի մահը , այն իմաստով, որ «իրագործված» սուգը ենթադրում է հեռացում, սպի, նույնիսկ մոռացում: Ընդհակառակը, հողածածկ այս դամբարանի վրա, այս քայքայվող ու լճացող ամբարի վրա ես կառուցեցի մի նոր կացարան, ուր ես բնակվում եմ, և որը բնակվում է իմ մեջ, և որի մեջ ընթանում է այն, ինչը ոչ առանց հավակնության գուցե, կարելի է կոչել հոգու և մարմնի իրական կյանք:
Ես ենթարկվում եմ այդ անանուն մարգարտե մառախուղին, որը թեթև ալեկոծում է Ատլանտյանի ճահիճները և չինական մետաքսի մեջ է ներծծում ծիծաղկոտ ճայերի ճիչերն ու վայրի բադերի անխռով նինջը: Ես երազում եմ մի գարնան մասին, ուր բոլոր մեքենաները անուշ կբուրեն, իսկ խեղճ ձիերը ծաղիկներ կուտեն: Ապոլիներ: Կեցության մեջ իմ խորասուզվելու անորոշ պատկերից, որը դժվար է միանգամից մի բառով նկարագրել՝ «ուրախություն» բառով հասարակ է դառնում, մինչդեռ «էքստազ»-ը զմռսում է, ես մտապահում եմ ֆրանսերեն բառերի հստակ պարզությունը: Իմ ընկալումների սահմաններից դուրս մի անընկալելի դող փնտրում է ֆրանսերեն բառը. միաժամանակ ինչ-որ տեղ վերևից, լույսի պայծառ հոսքով դեպի ինձ է գալիս ֆրանսերեն զրույցների ու ընթերցանության մի ամբողջ շտեմարան՝ առաջ բերելով մի լուսավոր հյուսվածք, որը ես ընտրում եմ զգացողությամբ և դրանով կյանք տալիս իմ ներքին պարզությանը: Բառի անվանման ալքիմիայի մեջ ես մենակ եմ ֆրանսերենի հետ: Կեցությունը անվանելով՝ ես սկսում եմ լինել. հոգով ու մարմնով ես ապրում եմ ֆրանսերենի մեջ:
Բայց երբ այս ամենի մեջ խառնվում է սյուժեն, այսինքն`ամեն անգամ, երբ կեցությունն ինձ որպես պատմություն է ներկայանում` որպես մարգարտե մառախուղի կամ վայրի բադերի, կամ էլ մի երազի, կրքի կամ սպանության պատմություն, բառերից զուրկ մի ալիք` միայն իրեն հատուկ երաժշտությամբ, ինձ մի անհաջող շարահյուսություն է պարտադրում, ու խորունկ փոխաբերությունները, որոնք ոչ մի ընդհանրություն չունեն ֆրանսիական փայլի և բարեհնչյունության հետ, սողոսկում են իմ հանդարտ պարզության մեջ` այն լցնելով բյուզանդական տագնապով: Ես մեղանչում եմ ֆրանսիական ճաշակի առաջ: Ֆրանսիական ճաշակը նույն արտահայտչամիջոցները կիսող մարդկանց միջև քաղաքավարության դրսևորում է, նույն պատկերներն ու նախադասությունները, ընթերցանության և զրույցների նույն շտեմարանը մեկ կայուն հասարակության մեջ: Ու չնայած ահա արդեն մոտ հիսուն տարի է, ինչ ես շարունակ հարություն եմ առնում ֆրանսերենով, միևնույն է, իմ ֆրանսիական ճաշակը միշտ չէ, որ դիմադրում է դեռևս արթուն հիշողության շուրջ պարուրված՝ մի հին մեղեդու հանկարծակի ջղակծկումներին: Այս փոխկապակցված անոթներից ի հայտ է գալիս մի օտարոտի խոսք` օտար ինքն իրեն, ոչ այստեղից, ոչ այնտեղից, նեղ անձնական հրեշավոր մի ծիլ: Ինչպես Պրուստի «Վերգտած ժամանակի» կերպարները, որոնք մարմնավորում են կամավոր և ակամա հիշողությունների երկարաձիգ տարիները անչափելի տարածության մեջ, ես էլ խաչմերուկի հրեշ եմ:
Երկու լեզուների ու առնվազն երկու ժամանակների խաչասերումով ես խմորում եմ մի լեզու, որը բարեհնչյունության որոնման մեջ թաքցնում է փոքրիկ պատեթիկ ակնարկներ, իսկ քարե ցողամանի պես հղկված ֆրանսերեն բառերի լերկ արտաքինի տակ բացահայտում եմ ուղղափառ սրբաքանդակների ոսկեզօծ սև շերտերը: Այդտեղից դուրս եկած հրեշը, հսկա լինի թե թզուկ, հաճույք է ստանում անդադար ինքն իր հետ վիճաբանելուց՝ միևնույն ժամանակ զայրացնելով բնիկներին: Թե’ իմ հարազատ երկրի բնակիչներին և թե’ այն երկրի, որն ինձ ապաստան է տվել:
Երբ այս տագնապը, որն իրականում օդի մի պարկ է, շնչելու մի ճեղք, հոգեմետ մի հաբ, հանդարտվի` ուրիշների աչքին արդարացնելով իր գոյության հիմքը, ես գուցե կարողանամ ձեզ բացատրել, թե ինչպես այդ սահմանային արարածները, այդ անդասակարգելիները, այդ կոսմոպոլիտները, որոնց թվին ես նաև ինքս ինձ եմ դասում, մի կողմից ժամանակակից աշխարհի զարկերակն են, աշխարհ, որը կորցրել է իր հրաշալի արժեքները շնորհիվ գաղթականության և խառնածնության հոսքի կամ ի հեճուկս դրանց, իսկ մյուս կողմից և որպես արդյունք այդ ամենի՝ մարմնավորում է դրականի նոր միտումը` առճակատելով ազգայնական հարմարվողականներին և միջազգայնական նիհիլիստներին: Այլ կերպ ասած, եթե պատմությունը այն է, ինչ գրվում է թերթերում, երկու լուծում կա դիմակայելու կամ միգուցե վերջ դնելու Սարաևոյին ու Ղրիմին. մի կողմից զարկ տալով ազգային լեզուներին ու մշակույթներին (սրան դեռ կանդրադառնամ), մյուս կողմից նպաստավոր պայմաններ ստեղծելով այս դեռևս հազվագյուտ, բայց տարածվող տեսակի համար, պաշտպանել այս հիբրիդ հրեշներին, որ մենք ենք՝ գաղթական գրողներս, որ մեզ վտանգել ենք՝ նստելով միանգամից երկու աթոռի: Իսկ հանուն ի՞նչի, թույլ տվեք հարցնել: Հանուն այն բանի, որ ստեղծվեն նոր տեսակի մարդիկ, որոնց լեզուն և արյունը արմատներ չեն ունենա ոչ մի այլ լեզվի և արյան մեջ, լեզվական դիվանագետների մի նոր դաս՝ ի ծնե միջնորդներ, Կեցության մեջ մոլորյալ հրեաներ, որոնք մարտահրավեր են նետում ամեն տեսակի բնիկ, հետևաբար այս կամ այն կերպ ռազմատենչ քաղաքացիների՝ հանուն մի քոչվոր մարդկության, որն այլևս չի ուզում հանգիստ նստել մի տեղում:
Իսկ ո՞ւր է ցավը այս գեղեցիկ ծրագրի մեջ: Սպասում էի այդ հարցին, բայց պատասխանս միայն կիսով չափ է հղկված: Մայրենի լեզուն լքելը ինչ-որ չափով նման է մայրասպանության, և եթե ես տանջվել եմ իմ թրակիական փեթակից հեռանալիս, իմ երազների մեղրի կորստից, ես անշուշտ վայելել եմ նաև վրեժխնդրության հաճույքը, և հատկապես հպարտության զգացումը, քանի որ ես իրագործել էի այն ծրագիրը, որի մասին երազում էին իմ հայրենակից մեղուները: Թռչել ավելի բարձր քան ծնողները, ավելի բարձր, ավելի արագ, ավելի հեռու: Պատահական չէ, որ մենք հույների ժառանգորդն ենք, մեր երեխաները կտիրապետեն ռուսերենին, անգլերենին, ֆրանսերենին, ողջ աշխարհին: Գաղթականի ճակատագիրը ցավոտ է, բայց Ռաբլեից ու Բեռլինի պատի անկումից ի վեր աքսորը մեզ մնացած միակ ուղին է գտնելու աստվածային խմիչքը: Այն կարելի է գտնել միայն այն որոնման մեջ, որն արվում է հանուն որոնման, այն աքսորում, որն իրենից աքսորում է աքսորականի գիտակցությունը, աքսորականի մեծամտությունը: Այս անվերջ սգի մեջ, ուր լեզուս ու մարմինս հարություն են առնում փոխպատվաստված ֆրանսերենի զարկերի շնորհիվ , ես զննում եմ իմ մայրենի հիշողության դեռևս տաք դիակը: Այդ հիշողությանը ես մայրենի կոչեցի ոչ իմ կամքից անկախ և ոչ էլ անգիտակցաբար, ես հատուկ շեշտում եմ՝ մայրենի, քանի որ մեղեդի հագած բառերի և բառերով չարտահայտվող պոռթկումների սահմանին, զգացմունքի և կենսաբանության եզրագծին, որոնց իմ երևակայությունը, բարեբախտաբար, հնարավորություն ունի կյանք տալ ֆրանսերենով, ինձ մոտ է վերադառնում ցավը, Բուլղարիան, իմ ցավը:
Դա ես չեմ: Դա այն մայրենի հիշողությունն է, այդ տաք և դեռևս խոսող դիակը՝ մարմին իմ մարմնի մեջ, որը թրթռում է՝ ներդաշնակվելով ինֆրահնչյուններին[1] ու տեղեկությունների հոսքին, խեղդված սերերին ու ակնհայտ հակասություններին, գրեգորյան մեղեդիներին[2] և գովազդային հայտարարություններին, մանկական քնքշանքներին ու մաֆիական կոպտություններին, թշվառ քաղաքական, տնտեսական, գաղափարախոսական հիմարություններին, չկողմնորոշված մարդկանց կամ փառասեր վայրենիներին, օգտապաշտ ու ծույլ, ճարպիկ խարդախներին, առանց ամոթի ու առանց ծրագրերի անհատապաշտներին, և ձեզ, որ պատմությունից վտարված լինելով՝ փորձում եք հասնել նրան առանց իմանալու, թե ինչպես, բուլղարացիներ, անտեսանելի, անցանկալի, լույսի վրա սպիտակ հետք, մռայլ բալկանցիներ՝ խոցված Արևմուտքի անտարբերությունից, որի մի մասն եմ ես: Ձեր հաճոյախոսությունները հանդիմանություն են, ձեր շնորհակալությունը պահանջի է նման, ձեր հույսերը ճնշված և դատապարտված են՝ դեռ չծնված, ձեր երգերը լաց են, ձեր ծիծաղը դժբախտություն է գուժում, դուք երբեք գոհ չեք, ցանկություն չունեք ինչ-որ բան անելու, չնայած շուտ եք մեկնում, բայց չափազանց ուշ եք հասնում այս ծեր, բայց անդադար նորացող աշխարհում, որը չի սիրում ուշացողներին: Ձեզ չգիտես ինչու թվում է, թե բոլորը ձեզ պարտք են, հենց այնպես, դուք ամեն ինչ ուզում եք, բայց ինքներդ նիրհում եք, ծուլանում եք, խոտորում եք, թերանում եք, խարդախում եք, իսկ երբեմն էլ աշխատում եք մինչև ինքնասպանություն: Բայց, Աստված սիրեք, ինչո՞ւ եք ձեզ սպանում: Դուք ինձ ցավ եք պատճառում, իմ ազգակիցներ, իմ եղբայրներ: Բուլղարիա, իմ ցավ:
2. Մեղանչում ճաշակի առաջ
Իրերը քննենք հակառակ կողմից: Ես ինձ դնում եմ ձեր տեղը՝ գիտակցելով, որ դա մեծամիտ հավակնություն է: Քանի որ, ինչպես բոլորը գիտեն, հենց ձեր, այնտեղ մնացողներիդ վրա է ծանրանում իրականը, այլ կերպ ասած՝ անհուսությունը: Ի վերջո, իմ խնդիրը լիովին համահունչ է ձերինի հետ, բայց հակառակ ուղղությամբ: Դուք պետք է ձեր մայրենի լեզվին (բաղկացած մտքերից ու կյանքերից) պատվաստեք բառեր (որոնք նույնպես մտքեր ու կյանքեր են ներառում), որոնցից բաժանված եք եղել երկաթե վարագույրով հիսուն տարի շարունակ, մի դար շարունակ թոթովախոս ժողովրդավարությամբ, ընդդիմադիր ազգայնականությամբ, որի միակ բովանդակությունը իսլամին դիմադրելն էր, և մի կրոնով, որ միջնադարից ի վեր հավատարիմ է մնում իր միջնադարին:
Ես չէի ցանկանա ձեր տեղը լինել, և չէի ցանկանա վիճաբանել մեկի հետ, որն ինձ կմեղադրեր այդ դժվարությունից փախուստի համար:
Սկսեցիք Շեքսպիր և Դոստոևսկի թարգմանելով, ապա հասաք մինչև Ֆոլկներ, Բեքետ, Նատալի Սարոտ, Բարթ, Ֆուկո, Քրիստևա (շատ քիչ) և այլն: Տեսաք, որ բառերը չեն հերիքում, և այս զգայուն գյուղացիների ու միամիտ մտածողների խեղճ լեզուն լցրեցիք անհամ ու անարմատ փոխառությունների մի ողջ զինանոցով: Շարահյուսությունը ծանրացավ, իսկ միտքն այդպես էլ ավելի ճկուն չդարձավ, և թվաց, թե ճիշտ կլինի այդ էսպերանտոն փոխադրել բազմալեզու համալսարանականների համար նախատեսված«ազատական» , «կրթված» և «ազատամիտ» թերթերի սյունակներ: Ամեն ինչ այլափոխելու վատ սովորություն է սա, կարծես արժեքավոր է միայն այն ինչը «նո՛ր է բացահայտվում»: Եվ ահա մենք գլուխկոտրուկի առաջ ենք, որի ձևավորման մեջ անգնահատելի է Պատի անկումից հետո առաջ եկած մամուլի դերը. մի կողմից՝ խուլիգանական հայհոյանքներ, որոնք իրենց խուլիգանական լեզվով, բայց առանց սյուռեալիստներին հատուկ սուր հանդգնության, խուլիգան են կոչում ուրիշ խուլիգանների, որոնք առաջիններին ոչնչով չեն զիջում: Մյուս կողմից՝ մի ածանցով հազիվ փոփոխված օտարալեզու բառեր, որոնք դուրսպրծուկի մոտ հիացմունք են առաջացնում, երբ վերջինս այն տեսնում է կիրիլիցայով գրված, իսկ ինձ նման անհայրենիք մարդու մոտ այդ բառերը, խղճահարություն են արթացնում, միջին կարգի կրթված մարդկանց մոտ՝ ուժեղ գլխացավ: Մի կողմից բավականին անվայելուչ մղումների ալիքներ (օ՜ Սադ, օ՜ Ռաբլե, Մի քիչ ճաշա՛կ), մյուս կողմից՝ ծիծաղելի սեթևեթումներ (օ Դիաֆուարուս, , օ՜ Մոլեր մարդատյաց լինենք): Ամեն կողմից՝ ճաշակի պակաս: Սա է խնդիրը: Այն ձեզ աննշան է թվո՞ւմ: Չշտապենք:
XVIII դարում ֆրանսիացիները շատ են խոսել ճաշակից: Ճաշակ ասելով նրանք նկատի ունեին «հոգու հաճույքները», այնպես, ինչպես դրանք գիտակցում ենք և հատկապես ինչպես զգում ենք: Հանրագիտարանը նույնիսկ հոդվածներ էր առաջարկում ճաշակի մասին՝ Վոլտերի ու Մոնտեսքիոյի կողմից ստորագրված, որոնք մտածում էին ճաշակը ձևավորող համընդհանուր կանոնների (հիմնվելով մարդկային բնույթի ընդհանրության և նույն պատմության վրա), ինչպես նաև անձնական շեղումների օրինաչափությունների մասին: Այլ կերպ լինել չէր կարող, քանի որ ճաշակը ճանաչումի հռետորաբանությունն էր. անհրաժեշտ է, որ ես ինձ ճանաչեմ, որ դու քեզ ճանաչես, որ մենք մեզ ճանաչենք կա՛մ ինչ-որ իշխանության միջոցով (Եկեղեցի կամ միապետություն, ցանկալի է երկուսը), կա՛մ որևէ ընտրախավի, որ կոչված է Երկրի վրա առաջինի էությունը մարմնավորելու (Վերսալյան արքունիքը), կա՛մ էլ անհատի արժեքային նշանակության միջոցով, որը, լինելով քրիստոնեության զավակը, ի հայտ է գալիս ծայրահեղ ոգեղենության կամ զգացմունքային բռնկման մեջ (համամարդկային բանականություն և պարզ զգայասիրություն): Ճաշակը այս ճանաչման հռետորաբանությունն է, որի միջոցով Եսը, կենտրոնացած լինելով Իշխանության, կլանի կամ անձնական ենթակայության տակ, ուրիշի մոտ գտնում է նույն լեզուն, ինչ իր մոտ: Ճաշակը հաստատում է Ես-ի և ուրիշի միջև եղած տարբերությունը, միայն ու միայն այն դեպքում, երբ այդ տարբերությունը ներդաշնակ է և ես վայելում եմ այդ ներդաշնակությունը, ինչպես սիրած կերակուրն եմ համտեսում՝ ընտրելով մեկ Իշխանություն, կլան կամ անձ, որոնք այլևս խոսում են նույն լեզվով: Ճաշակը հղկված է, քանի որ ուղղված է յուրայիններին, նրանց, ովքեր կիսում են նույն իշխանությունը, նույն կլանը, անձնական նույն արժեքները: Լա Բրույերը[3], Սևինյեն[4] և Սեն-Սիմոնը[5] կարիք չունեին այն սահմանելու, ճաշակը ինքնին ակնհայտ բան էր: Հանրագիտականները, որ խարխլել էին Հին Ռեժիմի հիմքերը, սկսեցին մտածել նոր ճաշակ ձևավորելու հնարավորության մասին, որը չէր անտեսի զգացմունքների ազատությունը, նույնիսկ նրանց խոտորումը սովորական ուղուց: Այս նախահեղափոխականները Արևմուտքի երբևէ ճանաչած ամենակիրթ մարդկանցից էին: Մեր ժամանակներից ոչ շատ հեռու անցյալում Պրուստը, այլևս նեցուկ չգտնելով ո՛չ Սուրբ Մարկոսի եկեղեցու մկրտարանում, ո՛չ էլ նույնիսկ Գերմանտի արքունիքում, իրեն նվիրեց ճաշակի դեմ մեղքերի հետազոտություններին, նույնիսկ սկսեց ծաղրել այն՝ հանուն այն բացառիկ իշխանության, որն իր կարծիքով կարող էր փրկել ճաշակը՝ գրականությունը:
Բայց անցել է այն ժամանակը, երբ փլվում էր բարբարոսությունը և մաֆիան պայքարում էր ազատ ձեռնարկատիրության դեմ: Չկա իշխանություն, չկա համայնք, չկա անհատ: Մտավորականը, որն էլ վերջին հաշվով լեզու է ստեղծում, չունենալով այս երեք առանցքը, անխուսափելիորեն մեղանչելու է ճաշակի դեմ: Եվ ոչ ոք բավարար հավատ չունի գրականության հանդեպ, ինչպես Պրուստը, որ ծաղրի, բայց շարունակի թերթել էջերը: Ոչ ոք, կամ շատ քչերը:
Ես շեշտը դնում եմ ակնհայտորեն աննշան այս կետի վրա: Կարող էի լացել սև շուկայի չափազանց բարձր գների, ծերերի խղճուկ թոշակների, անցյալում այնքան մաքուր Սոֆիայի, այժմյան աղբանոցների և ճանճերի վրա, կամ սոցիալիստների, որոնք վերածվել են լիբերալների ու հակառակը, մի երևույթ, որ ամեն ինչ դարձնում է կասկածելի, որոշում ընդունելը՝ անհնար: Ես նախընտրում եմ բավարարվել ճաշակով: Պետք է սկսել փոքր բաներից, այնտեղ են խաչաձևվում մեծերը:
Ես վստահ չեմ, բոլորովին վստահ չեմ, որ ձեր փոխարեն կկարողանայի փնտրել ինչ-որ իշխանություն, համայնք, անհատ և հետևաբար ինչ-որ ճաշակ: Սակայն ես կփորձեի խուսափել այն բառերից, որոնք չեն բխում ինչ-որ խմբի հեղինակությունից կամ այն անձի խարիզմայից, որի կրթվածությունն արտահայտվում է իրեն ճանաչելի դարձնելու ձգտումի մեջ նրանց մոտ, որոնք նույնպես ձգտում են ճանաչելի լինել: Առանց մարդկանց միջև այս քաղաքավարության դրսևորումների բառերը կմնան օտար նորաբանություններ մեռած ավազի մեջ, անիմաստ սնոբներ, ունայն հնչյուններ: Եթե բառերը իրենց մեջ չունեն ուրիշների հանդեպ քաղաքավարություն, վիրավորական են: Ճաշակի այս բացակայությունը մատնում է հասարակության բարբարոս վիճակը: Другостта на фалическия ДИСКУРС”, կամ ավելի պարզ՝ “Той се грижи за своя ИМИДЖ “, կամ ավելի ծանր՝ « Освен това, знаейки твърде добре историята на революциите, тъжната истина, че те изяждат своите деца, демократичните избори би трябвало да бъдат известна ПРЕВЕНЦИЯ, средство за спиране на революцията с нашето участие в тях – прекъсване на ужасяващата връзка с историческия революционен опит » ինձ ցավ են պատճառում: Ես ձեզ չեմ առաջարկի այլընտրանք, չնայած որ “ДИСКУРС” -ը “реч”-ն է, “ИМИДЖ” նշանակում է “образ, представа, картина”, իսկ “ПРЕВЕНЦИЯ”-ն՝ “възпрепятствие, пречка, предпазна мярка”.
Խիղճ ունեցեք, ո՛չ: Համարձակություն ունեցեք ստեղծել բառեր, որոնք իմաստ ունեն՝ թեկուզև ձեզ անհայտ: Կտրեք օտար շարահյուսության այն հատվածը, որի իմաստը բացակայում է ձեր լեզվում: Փոխե՛ք ռիթմը, մի կմկմացեք թերաճ հնաբանությունները, բայց նաև մի կապկեք այն մարդկանց նրբակրթությունը, որոնց համար, հակառակ ձեզ, ալկով[6]» ու «բարոկո» բառերը սովորական են, բառեր, որոնց մասին դուք գաղափար անգամ չունեք: Մի՛ կպեք ուրիշի, նա ոչնչով առավել չի ձեզնից, ու նույնքան հեշտ է փոխվում, ինչքան դուք: Ջանացե՛ք լինել ինքնավստահ, ոչ մի պատվաստում չի հաջողվում թառամող մարմնի վրա:
Սկզբունքորեն, ես նույնիսկ չեմ պայքարում նորաբանությունների դեմ: Այն պայմանով, որ նրանք լինեն նորովի մտածելու ջանքի արդյունք, որ տղամարդկանց և կանանց համայնքները դրանք հասունացրած լինեն՝ ելնելով եզակիության ձգտումից ու հիմնվելով իրենց լեզվի հիշողության և գաղափարները բյուրեղացնող բանավեճերի վրա: Ես ո՛չ այդ համայնքներն եմ տեսնում, ո՛չ այդ եզակիությունը, չեմ տեսնում այդ լեզվի հիշողությունը, չեմ տեսնում բանավեճերը: Սա է իմ ցավը: Գուցե ես կույր եմ, կամ հեռավորության բերումով զուրկ եմ տեղեկություններից: Եթե այդպես է, ուրեմն ամեն ինչ այդքան էլ վատ չէ, ես ձեզանից ներողություն եմ խնդրում: Բայց եթե իմ ցավը արդարացված է, ուրեմն այս անճաշակությունը մի ժողովրդի (ու մի շարք այլ ժողովուրդների) մղում է հնազանդորեն անձնատուր լինելու մի նոր աշխարհակարգի, որի տեսլականն է բոլորի վրա դնել միայն մեկ գլուխ, ավելի ճիշտ, ընդամենը մեկ համակարգիչ:
3. Ե՞րբ է Աստված մեռել Բալկաններում
Դուք տանջվում եք քաոսից, բարբարոսությունից, բռնությունից: Տանջվում եք անիշխանությունից: Տանջվում եք կաշառակերությունից, նախաձեռնությունների բացակայությունից, ամենաթողությունից, որ կրկնապատկում են մարդկանց աննախադեպ կոպտությունը, մաֆիայի ամբարտավանությունը, նոր հարուստների դավադրությունները:
Արևմուտքի համար դժվար է պատկերացնել ձեր տառապանքը, ձեր նվաստացումը: Ես չեմ համարձակվում ասել, որ կիսում եմ դրանք, քանի որ, համաձայն եմ ձեզ հետ, հեռվից այնքան հեշտ է թվում: Ասեմ այսպես, ես տանջվում եմ մի մեծ ու դժվարին խնդրի առաջ, որը մենք բոլորս՝ թե՛ այստեղ և թե՛ այնտեղ ապրողներս ստիպված ենք լուծել մոտ ապագայում: Անհրաժեշտ է իմաստավորել ինչո՞ւ հարցի պատասխանը: Ինչի՞ համար է այս ամենը: Մինչև որ գտնենք ելքի միջոցները:
Արժի արդյո՞ք ասել, որ ես պատասխան չունեմ: Ձեզ չեմ էլ կրկնելու այն, ինչ արդեն հայտնի է կոմունիստական ռեժիմի հանցանքի կամ էլ բուլղարական երիտասարդ Պետության մեջ ժողովրդավարության թերացումների մասին, որը 1878 թվականին թուրքերից ազատագրվելուց հետո ենթարկվեց եվրոպական դիվանագիտության և երկու համաշխարհային պատերազմների հակահարվածներին: Լեզվի մասին խորհրդածություններս հանգեցրին մի շատ նուրբ խնդրի՝ մտակերտվածք խնդրին: Եվ ես, միանալով շատ ուրիշ ձայների, հաստատում եմ, որ կոմունիստական ճամբարի բարոյական ճգնաժամը ավելի անմխիթար և գուցե ավելի բարբարոս կերպ է ստանում ուղղափառ հավատքի երկրներում՝ տեղ չթողնելով շուտափույթ լուծման հույսի: Սերբական նեո-ֆաշիզմը այդ աղետի գագաթնակետն է: Եվ ինքս ինձ հարց եմ տալիս. Ինչո՞ւ:
Չեմ կարծում, թե գոյություն ունի համընդհանուր «ժողովրդական հոգեբանություն», քանի որ հավատում եմ անհատների եզակիությանը: Նմանապես ես կրոնին չեմ վերագրում մարդու վարքագիծն ուղղորդող միակ որոշիչ ուժը: Գիտեմ նաև, թե քրիստոնեական հավատն ինչքան անկարևոր է բանահուսությամբ ու հեթանոսությամբ ողողված այս տարածաշրջանում, հատկապես ներկայիս սերունդների մեջ: Բայց և այնպես այլ դերակատարների թվում, անհատի կրոնական գաղափարը, ձևավորվելով պատմության կողմից և ձևավորելով այն, անկախ մեզանից իր հետքն է թողնում մեզ վրա: Այն ձևավորում է հոգեբանության կարևոր այն մասը, ինչը Եվրոպայի ժողովուրդների համար, որոնց մենք այնքան ուզում ենք նմանվել, հակամարտությունների հիմք է ծառայում: Այդ հակամարտությունները կրոնական պատերազմներ են դառնում (վատագույն դեպքում), կամ փոխադարձաբար անհաղթահարելի անհամատեղելիություններ (լավագույն դեպքում):
Ես բախտ եմ ունեցել հորս շնորհիվ ճանաչելու և զգալու ուղղափառ հավատի մեջ ննջող դիմադրության ուժը: Ես սիրում եմ նրա զգայականությունը, նրա խորհրդավորությունը, այդ առանձնությունը, որ մեզ թույլ է տալիս ծիսական պատարագների ժամանակ հաղորդակից լինել անդրաշխարհի ցավերին ու ուրախություններին: Եվ այն մեզ ներշնչում է բանականությամբ անընկալելի մի զգացում, թե մենք այս աշխարհից չենք: Տպավորությունն անշուշտ ցնորական է, բայց միևնույն ժամանակ, այնքան երջանիկ, ազատագրող և հնարավորություններ ստեղծող: Եվ ուրեմն գնահատական չեմ ուզում տալ և չեմ ուզում գովերգել քրիստոնեության մի ճյուղի «առավելությունները» մեկ այլ ճյուղի «թերությունների» հանդեպ: Այլ կփորձեմ բացատրել, թե ինչպես են ի հայտ գալիս ուղղափառությամբ ձևավորված անձի զարգացումն ու սահմանափակումները: Փորձելու եմ պատասխանել այն հարցին, թե արդյո՞ք ուղղափառությունն ունակ է հաղթահարել բարոյական ճգնաժամը:
1054 թվականի եկեղեցիների պառակտումից առաջ քրիստոնեության ուղղափառ ճյուղը երկու միտում է զարգացնում, որոնք գնալով ավելի են սրվում, և ի հայտ գալիս տարբեր ազգային եկեղեցիներում (ռուսական, հունական, բուլղարական և այլն): Դրանք են՝ գործիականացում և խորհրդազգածությունը:
Գործիականացում ասելով ես հասկանում եմ եկեղեցու կախվածությունը քաղաքական իշխանությունից: Վերջինը եկեղեցուն հաճախ հետին պլան, երբեմն էլ լիակատար հնազանդության է մղել: Սա բյուզանդական սկզբունքն է, ըստ որի պատրիարքը իր տարածքի տերն է աշխարհիկ իրավունքի նորմերի համաձայն՝ քաղաքական իրավիճակով պայմանավորված (մինչդեռ ընդհակառակը Հռոմում օգտվում էին աստվածային իրավունքից), այնպես որ Բասիլեուսը[7] խառնվում է Եկեղեցու գործերին, նա է ընտրում պատրիարքին, փոխարենը Եկեղեցին նպաստում է հասարակական կայունությանն ու կրոնի անփոփոխ պահպանմանը: «Քրիստոնյայի համար չկա եկեղեցի առանց կայսրի», պատրիարք Անտուանի (1391-1397) այս նախադասությունը սարսափելի արձագանք ունեցավ. XX դարի ուղղափառ եկեղեցիները հավատարմության երդումներ էին տալիս և ծառայում քաղաքական իշխանություններին: Այս երևույթը հասնում է իր բարձրակետին, երբ եկեղեցին նույնանում է ազգի հետ, Միջնադարի սլավոնական երիտասարդ պետությունների համար ձեռնտու նույնականացում (հիշենք Բորիսին, Սիմեոնին և կիրիլական այբուբենի ստեղծումը), և հանգեցնում է հավատի և ազգայնականության տարօրինակ սերտաճմանը: Նման կոկտեյլի կործանարար և պայթյունավտանգ հետևանքները ցավոք թերագնահատվում էին, երբ մինչև XIX դարի վերջը եկեղեցուն էր վերագրվում թուրքական բռնազավթումից «ազատագրողի դերը»: Այս ֆունդամենտալիզմի բոլոր վտանգները այսօր ի հայտ են գալիս հարավսլավական դրամայի մեջ:
Գործիականություն ասելով նկատի ունեմ նաև ուղղափառ Երրորդության որոշ գծեր: Ուղղափառության մեջ Աստված երրորդություն է, բայց ոչ այնպես, ինչպես կաթոլիկների մոտ: Ուղղափառների մոտ Սուրբ Հոգին գալիս է Հորից Որդու միջոցով (Per Filium[8]), իսկ կաթոլիկների մոտ Սուրբ Հոգին գալիս է Հորից և Որդուց (Filioque[9]), այսպիսով կանխորոշելով անձի ինքնուրույնությունն ու անկախությունը (Որդու անձի, ինչպես նաև հավատացյալի անձի համար ճանապարհ է բացում դեպի արևմտյան անհատապաշտություն և անձնականություն), իսկ ուղղափառների մոտ «միջոցով» բառը ենթադրում է գրավիչ, բայց վնասակար նվաստացում:
Հոր ամենակարող իշխանությունն անօտարելի է. arkè-anarkos,[10] Հայրը աստվածության աղբյուրն է: Որդին նրա ծառան է, ենթական, որն այնուհանդերձ այդ ծառայությունից («միջոցով») վեր է բարձրանում և աստվածանում: Լինելով միևնույն ժամանակ ստորադաս և աստվածակերպ՝ Որդին (հավատացյալը նրա հետ մեկտեղ) առաջնորդվում է ստորադասության և հափշտակության գրավիչ տրամաբանությամբ, որը նրան ներքին ցավեր ու ուրախություններ է պարգևում՝ տիրոջ և ստրուկի դիալեկտիկայի, իսկ ավելի անձնական մակարդակում՝ արական միասեռականության դրսևորումով:
Ընդ որում, Որդու նման հափշտակված և հափշտակեցնող հնազանդության բերումով հավատը ընդլուսնյա[11] աշխարհի բարձունքից, ուր պլատոնիզմը Աստծուն էր տեղադրել, իջնում է՝ դառնալով մարդկային և հասարակական ծրագիր: Ռուս աստվածաբանները չեն զլացել ընդգծել ուղղափառության մարդասիրական «առավելությունները». Երրորդության և Որդու ենթակա դերի ճանապարհով ուղղափառությունը փառաբանում է «Մարդկություն-Աստծուն» կամ «Տիեզերք Աստծուն» (Սոլովև[12]), մինչևիսկ ասելով՝ «երրորդությունը մեր հասարակական ծրագիրն է» (Ֆեդորով[13]):
Սակայն վաղ է ուրախանալ աստվածայինի նման մարդկայնացման համար: Գերագույն արժեքը (Աստծուն) հավասարեցնելով մարդկային արժեքին՝ չե՞նք ընկնում արդյոք նիհիլիզմի գլխավոր թակարդը, եթե ճիշտ է այն փաստը, որ մարդկային արժեքները բնույթով ունայն են ու խեղաթյուրելի: Մարդկայինի մեջ աստվածայինի այս գործիականացման թակարդը կայանում է հենց իդեալի՝ այսինքն Աստծո նվազեցման, արժեզրկման, նույնիսկ չեղարկման մեջ (Աստված ոչ այս է, ոչ այն, ոչ հաստատում, ոչ ժխտում, ոչ էլ նույնիսկ «Աստված»՝ ըստ Գրեգուար Պալամաի[14]), ինչպես նաև հոգևոր իշխանության (ոչ պետական), նաև eidos-ի՝ գաղափարի, պատկերացման, մտքի: Ուղղափառությունը հենվում է ժխտողական աստվածաբանության վրա. Աստծո բացակայությունը այնտեղ տարրալուծվում է անճանաչելիի մեջ, Աստված չի մեռել, բայց այն վերամարմնավորվել է ուղղափառ մարդու՝ անհասանելի միկրոաստվածության և միկրոտիեզերքի ներսում:
Աստվածայինի այս տարրալուծման հակակշիռը խորհրդազգածությունն է: Լինելով Աստծո ծառան և ստորացնելով Աստծուն, մարդը ինքն է աստվածանում շնորհիվ անհասանելիի հետ անմիջական կապի: Ուղղափառ մարդը՝ Homo absconditus[15]-ը, ձևակերպման ենթակա չէ, նա անսահմանելի է: Այս խորհրդավորությունը շռայլ բերկրանքի աղբյուր է. լռության պաշտամունքը՝ հոգևոր կատարելությունը լուռ է ([16]), հեզության պաշտամունքը (katanyxis[17]), որը չի դատում, այլ ընդունում է, գիտակցության ու սրտի միավորման պաշտամունք, որ իրագործվում է գեղեցկության հանդեպ տածած սիրով (philocallie[18]): Աստվածայինն իրականություն է դառնում Գթասրտության միջոցով, օվկիանոսի լույսի պես, այն հասու է ոչ թե բանականությանը, այլ սրտին կամ զգացմունքներին. Իսահակ Սիրիացու «ամեն ինչ զգալ Աստծո մեջ»ը վերածվում է «Աստծուն զգալու» պաշտամունքի, որը մերժում է խոսքը և հեռանում կաթոլիկ ու բողոքական աստվածաբանության տրամաբանությունից: Apophasis –ը[19] (անուղղակի հերքում) ժխտողական աստվածաբանության գագաթնակետն է, որը չի ընդունում Աստծո գաղափարի ձևակերպման ոչ մի սահմանափակում: Աստված չի սահմանվում ո՛չ արժեքով, ո՛չ գաղափարով, ո՛չ պատկերացմամբ. Աստված անհասանելի հաղորդակից ու հաղորդող է, անհատակ գաղտնիք ու անշոշափելի:
Ես համարձակվում եմ ասել, որ կրոնական նման փորձի ակնհայտ առավելությունների տակ թաքնված է արևմտյան մշակույթի երբևէ ճանաչած նիհիլիզմի ամենահզոր ձևը: «Ես այն Աստվածն եմ, որն Աստված չէ»: Բացարձակի և ոչնչի միավորում: Լիակատար իշխանության և լիակատար թշվառության ձգտում: Նման համադրությունը կարող է փորձություն դառնալ արևմտյան գոյաբանական աստվածաբանության համար:Այնորոշ պատմական և փիլիսոփայական հանգամանքներում միգուցե կկարողանա դրսևորվել որպես փրկարար հակակշիռ: Եվ հասկանալի է դառնում, թե ինչու է Հայդեգերը հանձնվել Աթոս լեռան վանականների հմայքին: Այնուամենայնիվ, ուղղափառությունը չի լուծում գոյաբանական աստվածաբանության խնդիրները, նա այն շրջանցում է՝ զրկելով գործուն ուժից:
Մի կողմից, գործիականության ու խորհրդազգածության աքցանի մեջ առնված՝ ուղղափառությունը բավարարություն է տալիս Դոստոևսկու նիհիլիստների՝ մասնավորապես Ռասկոլնիկովի պարանոյիկ ու մազոխիստական հակումներին: Ուղղափառ Երրորդության «Սիրո անշարժ շարժումը» (Մաքսիմ Խոստովանահոր[20] խոսքի համաձայն) միայն գործողությամբ կարող է դիմակայել պատմությանը. անհատական ահաբեկչությունը փշրում է այն ներահայեցումը, որի մեջ խորասուզված է «միկրոթեոսը», մինչդեռ պետության ահաբեկչությունը լրացնում է սկզբունքների, կրթության, մրցակցության պակասը:
Մյուս կողմից երրորդության համակեցությունը ուղղափառության մեջ անհնար է դարձնում Նիցշեի նախադասությունը. «Աստված մեռել է»: Ինչպե՞ս կարող է մեռած լինել, քանի որ «ես» նա եմ, և նա տարրալուծվել է «իմ» մեջ: «Աստված մեռել է» արտահայտությունը անշուշտ խելագարի ծրագիր է, վտանգավոր ու թերևս անհնարին: Սակայն այն գրավում է Արևմուտքը՝ XIX դարից սկսած ողջ ուժով, իսկ ավելի վաղ սողոսկելով հունական, աստվածաշնչյան ու ավետարանչական գրություններում: Այդ նախադասությունը Իդեալի մասին է, ինչպես նաև այն մտքի, որ մարդիկ կարող են իրենց սեփական Արժեքներն ունենալ: Մինչդեռ դրա տակ կարելի է հասկանալ նաև Եվրոպայի կաթոլիկ և բողոքական անցյալը: Նիցշեից մինչև Հայդեգեր՝ այս ճգնաժամը ուսումնասիրող փիլիսոփաները համարում են, որ Ինքնուրույն Սուբյեկտի լծակ է դառնում արժեքների բնաշրջումը և ոչ թե արժեքների չեղարկումը:
Բողոքականությունը ինչ-որ լուծում բերեց XVI դարի ճգնաժամի պատմական այդ շրջանում, բայց այն հիմնված էր արևմտյան ռացիոնալիզմի վրա: Հավատն առ նախասահմանվածության տարակուսանք արթնացրեց՝ բողոքական մարդուն մղելով ասկետիզմի, մեթոդական աշխատանքի, մասնագիտական հաջողությունների և գիտական որոնումների: Այս հարուստ հատկություններից կարողացավ օգտվել զարգացող կապիտալիզմը: Բողոքական էթիկան անգամ իր ամենապուրիտանական ճյուղավորումներում ի հայտ եկավ որպես անձնական ինքնավարության ձեռքբերման ձգտում և հաճախ մերժում էր խորհրդավոր երրորդության գաղափարը: Սա Իդեալին (կամ Աստծուն) ձգտելու կատարելագործումն է, ոչ երբեք նրա մահը: Բողոքականությանը փոխարինող աշխարհիկ, մասոնական կամ էզոթերիկ ուղղությունները հիմնվում են Արժեքների պահպանման գաղափարի վրա, և խորշում են դրանց կործանման մտքից:
Նիցշեական ապստամբությունը այլ ընթացք է ստանում: Այն ընդհակառակը ուզում է սպառել Իդեալի աղբյուրները, նրա կամքի, ցանկության և հզորության հիմքը, դրանով տեղ բացելով Կեցության և մարդու այլ ուրվագծերի համար: «Գերմարդը», պիտի կրկնեմ, ոչ թե «հանրային կարգը խախտող չարագործ է», այլ մարդուն «հիմնա-քանդող» և այն «հեղա-շրջող», որի արդյունքում հասնում է նրա էության հնաբանական շերտերին:
Գործիականությամբ և խորհրդազգածությամբ ձևավորված ուղղափառ մարդը ոչ մի ձևով հնարավորություն չունի տեղ գտնելու ժամանակակից աշխարհը ձևավորած այս երկու մոդելների մեջ: Նրան դրա համար պակասում են բողոքականի ասկետական ինքնուրույնությունը, ժուժկալ աշխատասիրությունը, հակումն առ ընթերցանություն, քանի որ բողոքականը փրկություն է փնտրում գրության մեջ (Աստվածաշունչ) և քաղաքում (ձեռնարկատիրական ոգի): Նրան պակասում է այն փիլիսոփայական տարածությունը, որով կատաղի նիցշեականն իրեն տարանջատում է Աստծուց՝ երեք դար շարունակ հղկելով Ego Cogito –ն, որպեսզի, դրանով զինված այլ հարաբերություններ հաստատի նախագո Էության, ճանաչողության և բերկրանքի հետ: Մենք՝ ուղղափառներս, ուրիշ ենք, մենք հաղթանակող նիհիլիզմի ժառանգորդներն ենք: Դա հրաշալի ժառանգություն է, բայց նա մեզ ոտաբոբիկ է թողնում ժամանակակից պատմության առաջ, կամ դարձնում է «հանրային կարգը խախտող չարագործ»: Երկու հազար տարի շարունակ արժեքները տարրալուծվում են մեր մեջ, և մենք արտասվում ու հրճվում ենք այս ներքնայնացված ու չեղարկված գերազանցությամբ: Մենք մեզ պատմությունից դուրս ենք դրել, սա չափազանց մեծ սխրանք է: Բայց պատմությունը շարունակվում է արարվել, և կոմունիստական շրջանը փակելուց հետո – այն ինչ-որ ձևով հնարավորություն էր, քանի որ ազատեց ինքներս մեզ հարց տալու անհրաժեշտությունից, ինչի համար մենք թանկ վճարեցինք – այսօր պատմությունը մեզ կանչում է: Մեզ դա զայրացնում է, իսկ մենք ի վիճակի՞ ենք իրապես զայրանալու ինքներս մեզ վրա: Որպես նիհիլիստներ՝ մենք խաբված ենք: Այստեղից է գալիս իմ ցավը, և ես ելքը չեմ տեսնում, Բուլղարիա, իմ ցավ:
Ինձ մի ծիծաղեցրեք, ինձ մի վերագրեք բաներ, որ ես չեմ ասում: Ոչ: Չափազանց ուշ է ու անօգուտ ձեզ հավատափոխ անել դեպի կաթոլիկություն կամ բողոքականություն: Բայց գոնե թափանցենք այս վիթխարի իրադարձությունների հոսքի մեջ. զարգացած կապիտալիստական աշխարհում, ուր դուք այդքան ձգտում եք հայտնվել, Աստված մեռել է: Փորձենք ո՛չ նեղսրտել, ո՛չ էլ օգտվել դրանից: Ո՛չ ագահաբար նետվենք նրա խախուտ արժեքների վրա, ո՛չ էլ փորձենք դրանք անարգել: Բայց փորձենք մասնակցել դրանց վերափոխությանը:
Կարելի է սկսել շատ պարզ բաներից: Օրինակ՝ սկսել ընթեցել, գաղտնազերծել գրությունները՝ հույներին, Աստվածաշունչը, Կտակարանները, փիլիսոփաներին, գրողներին: Մեկնաբանել, զրուցել, հասկանալ: Կարելի է նաև ներհայել՝ այդպիսով մշակելով սեփական ինքնուրույնությունը, ցանկությունները, արժանապատվությունը, զբաղվել հոգեվերլուծությամբ, հոգեբուժությամբ: Կարելի է նաև փորձարկել մի քանի կրոններ. բողոքականների ասկետիզմը, կաթոլիկների բերկրանքը, կամ ուրիշներ, ինչո՞ւ ոչ: Հետ վերադառնալով ուղղափառությանը՝ արձակել նրա թակարդները, ավելի կոնկրետ և արդյունավետ դարձնել նրա համայնքային պահանջները: Վերգտնել արժեքների իմաստը, դրանց մասին բարձրաձայնել, դրանք փոփոխել, դարձնել ավելի մատչելի, անդադար նորացնել… Դա երկար, շատ երկար կտևի, Բուլղարիա, իմ ցավ:
Ինձ հիշեցրեցին Թոմաս Մանի մի հայտնի գրության մասին՝ նացիզմի օրոք աքսորյալի իր օրագիրն է՝ վերնագրված՝ «Գերմանիա, իմ ցավ»: Գրողն իր երկրի ողբերգությունն ապրում է ներսից և դրսից, և եթե նա ամոթի դրոշմով դատապարտում է հիտլերականությունը, գիտակցում է նաև, որ գերմանացիների մեծ մասը կեղծավորաբար օժանդակություն էին ցուցաբերում նրան, ում չէին վարանում կոչել «մեր եղբայր Հիտլեր»: Երրորդ Ռեյխի կոշտ բարբարոսությունը ոչ մի ընդհանուր բան չունի նախկին կոմունիստական կայսրության բարոյականության և քաղաքականության տապալման հետ: Արևմտյան ժողովրդավար երկրները իրապես գիտակցում են այդ ճգնաժամի ծավալը, և ցնցված են «գործերի» ներկայիս ընթացքից, չնայած հեռվից են հետևում դրանց : Հետևաբար ոչ մի ուղիղ կապ չկա իմ անձնական գրառումների և Թոմաս Մանի օրագրի միջև: Գուցե միայն ներսից-ու-դրսից արտահայտած իմ դիրքորոշումն է մեզ կապում և տագնապը վայրիվերումների հանդեպ, որոնց բերած չարիքը ձաղկում է մեզ այսօր, իսկ հետևանքները՝ անկանխատեսելի են:
նոյեմբեր 1994
L’Infini, n°51, Automne 1995, pp. 42-52.
[1] Ձայն, որ մարդկային ականջը չի լսում
[2] Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու պատարագի երգեցողությունը, անունը գալիս է Գրիգոր մեծ(590-604) Հռոմի պապի անունից
[3] Ժան դը Լա Բրույեր(1645-1696) Ֆրանսիացի փիլիսոփա և բարոյախոս
[4] Սևինյեենի Մարկիզուհի Մարի դը Ռաբյուտեն-Շանտալ(1626-1696), հայտնի է իր դստերն ուղղված նամակներով, որ 25 տարի շարունակ գրել է: Առաջին անգամ նամակները ընդհատակյա տպվել են 1725-ին:
[5] Կլոդ Սեն-Սիմոն(1760-1825) ֆրանսիացի քաղաքական և տնտեսական տեսաբան փիլիսոփա, հատուկ ուղղություն է ձևավորվել՝ Սենսիմոնիզմ
[6] alcôve (ֆրանս) հայերեն՝ անկողնախշորշ, արքունիքներում պատի մեջ փորված խորշ մահճակալի համար, 17-րդ դարում ստացել է գրական սալոնի իմաստ
[7] Basileus( հունարերն), միապետ հին հունաստանում, հետագայում բյուզանդական կայսեր տիտղոս, այստեղ՝ որպես աշխարհիկ իշխանության ներկայացուցիչ
[8] Լատին.՝ որդու միջոցով
[9] Լատին. և որդին
[10] (Հուն) անսկիզբ և անվախճան,, ոչ մեկի կողմից չկառավարվող
[11] Տեղ որ գտվնում է Լուսնի և երկրի միջև,
[12] Վլադիմիր Սոլովև (1853-1900) ռուս կրոնական փիլիսոփա, միստիկ
[13] Նիկոլայ Ֆեոդորով(1829-1903) ռուս կրոնական փիլիսոփա
[14] Գրեգուար Պալամա(1296-1359) ուղղափառ եկեղեցու սրբերից, ծնվել է Կոնստանդնուպոլսում
[15] Լատիներեն՝ մարդ անքննելի
[16] Hesychaste(հուն.) Ուղղափառ խորհրդազգածական հոգևոր պրակտիկա, Աստծուն փնտրում է լռության և խաղաղության մեջ
[17] (Հուն.) աստվածահաճո վիճակ, նաև՝ գորովաշարժ, սրտառուչ
[18] (Հուն.) սիրել գեղեցկությունը
[19] (Հուն.) հակառակ: Մի բանի հերքում:
[20] Մաքսիմ Խոստովանահայր(580-662) բյուզանդական վանական և աստվածաբան
