Շարքի առաջին գրութիւնը այստեղ «Ֆրանսական Ժամանակակից Բանաստեղծութիւն», երկրորդը՝ Ռէմօն Քընօ, երրորդը՝Ֆրանսիս Պոնժ, չորրորդը՝ Իւ Բոնըֆուա
Ժակ Պրեվեր
ԱՆԻՇԽԱՆՈՒԹԵՆԷՆ ՄԻՆՉԵՒ ԱՆՀԵԹԵԹԸ
Անունը՝ Jacques Prévert*
Եթէ տագնապը բանաստեղծութեան հրատարակութեան ու վաճառքին օրէնքը կը կազմէ, Պրեվերի հատորները այդ օրէնքին գրեթէ աննախընթաց բացառութիւններն են։ Նախապէս ձեռքէ ձեռք շրջող, յետոյ ակամայ՝ հատորի մը մէջ ամփոփուած Պրեվերի գրութիւնները տպաքանակի մրցանիշը կը կոտրեն եւ բանաստեղծութիւնը կը մտցնեն «գրպանի» աժան ու ժողովրդական մատենաշարերուն մէջ։ Ո՞վ չի գիտեր սա անունները. Խօսքեր (Paroles 1946), Տեսարան (Spectacle 1951), Անձրեւ ու արեւ (La Pluie et le Beau Temps 1955), Պատմութիւններ (Histoires 1963), Ծառեր (Arbres 1976):
Այս երեւոյթը կը բացատրէ մասամբ թէ ինչո՞ւ Պրեվերի անունը, որոշ հասարակութեան մը համար, համարժէք է բանաստեղծութեան, այնպէս ինչպէս, նոյն հասարակութեան համար, Տիկին Սականի վէպերը խորհրդանիշն են ֆրանսական արդի վէպին:
Իվ Մոնթանի բերնէն հոսող Մեռած Տերեւները կամ Սիրահարները անուշիկ, զգայնոտ ու տխրաժպիտ երգեր են, այնքան լաւ փակած ու փարած իրենց ժամանակին, յետ-պատերազմեան տարիներու յոգնութեան, զրկանքին, յուսաբեկութեան ու այլազան մեծ ու փոքր հաւաքական, տխուր տարտամութիւններու։ Աւելցուցէ՛ք Պրեվերի քանի մը քերթուածներուն մուտքը դասագիրքերէ ներս։ Օրինակ.
Երկու առաւել երկու՝ չորս
Չորս առաւել չորս՝ ութ
Ութ առաւել ութ՝ տասնըվեց
Կրկնեցէ՛ք…
Եւ կը կրկնէիք։ Նման գրութիւններ կը խճողէին ձեր ուղեղը իրենց անհեթեթ թռչունի էջ մը դասով։ Կը պատահէր, որ վանդակ մը գծէիք եւ թռչունը դնէիք հոն, բանտարկէիք ձեր երեւակայութիւնը։ Ձեզ կ՚օրօրէին մանկութիւնն ու յիշատակները։ Չէիք ուզեր մեծնալ։
Տակաւին ձեր պատանութիւնը երգեց վերլենեան սա երգը.
Թռչուններու շուկան գացի
Եւ թռչուններ գնեցի
Քեզի համար
Իմ սէր
Ծաղիկներու շուկան գացի
Եւ ծաղիկներ գնեցի
Քեզի համար
Իմ սէր…
Եւ այսպէս կէս քաղքենի, կէս մթին-պատանութիւն՝ անորոշութիւններ, դպրոցէ վերջուան վիպապաշտութիւն ու փարիզեան երազներ, որոնք ձեզի իրաւ ապրումներու համն ու պատրանքը կու տային: Չէիք գիտեր ո՞ւր կը սկսէր եւ ո՞ւր կը վերջանար այս հեգնանքը: Կարեւորը այն էր, որ նման սէրեր կային, թռչուն, ծաղիկը ու պահարան, ձեզի բերող բանաստեղծութեան անմիջականութիւնը։ Չեմ չակերտեր: Եւ սէրերը դպրոցի վերածուեցան ուրիշ տեղ, տարածուեցան, բրնձափոշի եղան կամ բեղմնափոշի։ Դուն գիտես ընթերցող, թէ ինչի կ՚ակնարկեմ:
Բայց այս բոլորը չեմ գրեր Պրեվերի արտադրութիւնը իր զեղծումով դատապարտելու համար։ Բնա՛ւ։ Այլ ի յայտ կ՚ուզեմ բերել այն ծածկումը, որուն ենթարկուեցան պայթուցիկ հեգնանքով, խարանումով, վայրենութեամբ լեցուն էջեր։ Կ՚արժէ կարդալ իր Tentative de Description d’un dîner à Paris (Փորձ նկարագրելու փարիզեան ընթրիք մը), 1931ին տպուած ճիփ-ճիշդ այս (ֆրանսահայ) գաղութի ճաշերու նկարագրութիւնը։ Անիկա կու գայ ուղղակիօրէն գերիրապաշտութենէն, հակառակ անոր որ Պրեվեր իր կապերը խզած էր արդէն 1928ին: Քերականական կապերու խախտումը, բառախաղերը, («ceux qui croient croire / ceux qui croa croa», որ մօտաւորապէս սապէս կարելի է փոխադրել հայերէնի. «անոնք որ կը հաւատան հաւատալուն/ անոնք որ հա՛ւ-հա՛ւ») անսպասելի հակադրութիւնները, երեւութական անտրամաբանութիւնը գրութիւնը կը մօտեցնեն գերիրապաշտ արտադրութիւններու. բայց հոն կը յայտնուի նաեւ ու մանաւանդ սուր քննադատութիւնը իրողութեան, թելադրուած քաղաքական բացայայտ ու ստանձնուած դիրքորոշումէ։ Այս գրութիւնը կը պատրաստէ Պրեվերի դեռ անտիպ թատրոնը, ժողովրդական թատրոնը, որուն գլխաւոր գործաւորներէն մէկն է ան, «Ժողովրդական Ճակատի» յաղթանակի տարիներուն:
1931ին, 1936ին, 1939ին Պրեվերի գրութիւնը թափանցիկ է առօրեային, սովորականին ու անկարելի իրականութեան: Կը գրէ անոնց համար որոնց «առօրեայ հացը յարաբերաբար շաբաթական է», անոնց համար որոնք «նկուղներու մէջ գրիչ կը շինեն, որով ուրիշներ բացօթեայ վայրերու մէջ կը գրեն թէ ամեն ինչ լաւ կ՚ընթանայ…»: Ամեն օրուան ու բոլորին բառերով, քլիշէի մօտեցող նախադասութիւններով, ժողովրդական երգերու նմանող յանկերգներով գրութիւնը կը փորձէ ըսել մահը «նախկին արեւուն», նախկին իմաստին.
Եւ բնանկարը կիսաշէն կիսաքանդ
Կէս քուն կէս արթուն
Կը փլչի պատերազմին, դժբախտութեան
ու մոռացման մէջ
Կը վերսկսի
Կը կառուցուի կրկին մութին մէջ
Դրամագլուխը կը ժպտի
Բայց օր մը պիտի իրաւ արեւ մը գայ
Իրաւ արեւ մը կարծր ու կակուղ
բնանկարը կ՚արթնցընէ
Եւ աշխատաւորները պիտի ելլեն
Պիտի արեւը տեսնեն
Իրաւ ու կարծր ու կարմիր արեւը
յեղափոխութեան…
Այսօր քիչ մը դիւրին ու անհետեւանք կը թուի այս խոստումը, անջատուած իր շրջապատէն, «Ժողովրդական Ճակատ»ի տօնական ու վտանգաւոր շրջանագրութենէն ուր գրութիւնը կը միջամտէր: Նոյն օրերուն, ըսել կ՚ուզեմ նոյն գրութեան հետ կը գրուի իշխանութեան խնդրականացումը։ Ծանօթ է Պրեվերի «Հրացանը օդին», La Crosse en l’air քերթուածը եւ անոր բառային կազմածը որ կ՚երթայ իշխանութեանց իշխանութեան, ասոր խորհրդանիշ նկատուած՝ Հռոմին ու Պապին դէմ։ Հոն կարելի է կարդալ Պրեվերի գրութեան բոլոր հնարքները, քաղաքական քննադատութենէն մինչեւ քմծիծաղն ու բառախաղը, բառախաղը, որ, հեռաւոր բառերու ձայնանմանութեամբ, կը սպաննէ առարկան ու կը քօղազերծէ իշխանաւորին պաշտօնը.
Ափսոս, ափսո՜ս
Պիոս պապի պապայի պապիրոսը հոտած է…
Որուն բնագիրը հետեւեալն է.
«Hélas, hélas
la pipe au papa du pape Pie pue »
Պրեվեր նկատի ունի բոլոր գլուխներն ու պետերը, իշխանապետն ու կրօնապետը, դրամատէրն ու գաղափարը, քերականագէտն ու գեղագէտը։ Տեսակ մը ընդհանրացեալ անիշխանութիւն կը փորձէ հաստատել, առանց որ անիկա գրողականօրէն քանդէ տիրապետողի լեզուն։ Գլուխներէն անդին։ Պրեվեր կը ձգտի բռնել այն բոլոր պզտիկ, սովորական բաները, որոնց «բնականութիւն» անունը կու տան մարդիկ. թռչունը, ծառը, մանուկն ու սէրը: Կարծէք ասոնք ըլլային իշխանութեան հակադիր ու իշխանութենէն փրկուած, զերծած տարրեր։ Գիտէ՞ր արդեօք որ պարզութիւններով չէր ազատագրեր ոչ «պրոլետարը», ոչ ալ գրութիւնը՝ շահագործողի իշխանութենէն։
Քերթուածի մը մէջ, որուն խորագիրը Փարոսի պահապանը թռչունները շատ կը սիրէ ինքնին յատկանշական է, գրուած է հետեւեալը.
Թռչուններ հազարներով դէպի կրակները կը դիմեն
Հազարներով կ՚իյնան հազարներով կը զարնուին
Հազարներով կը մեռնին…
Այս մահուան մէջ թռչունները իրենց սահմանը կը թուին գտնել, իրենց լրումը։ Կը յայտնուի անհեթեթը, տեսակ մը պարզ, աղուոր, տրամէ ու վտանգէ զուրկ, ընտանի ապսիւրտ մը, որ կրնայ պահ մը անհանգստացնել քաղքենին ու «պրոլետարը», բայց նաեւ կ՚ապրեցնէ զանոնք իշխանութեան մէջ։ Այնքա՜ն տոկուն ու գրական ամբարտաւանութիւն որ կ՚ըսէ- «Հայր մեր որ յերկինս ես ։ Հոն ալ մնաս»։ Կը հաստատէ իր անվտանգ երկդիմութիւնը:
Գրիգոր Պըլտեան
Յառաջ Միտք եւ Արուեստ,
8 Մայիս, Փարիզ 1977
________
ԺԱԳ ՊՐԵՎԵՐ **
Արիւն եւ Փետուր
Յիշատակի արտոյտ
քու արիւնդ է որ կը հոսի
եւ ոչ թէ իմինս
Յիշատակի արտոյտ
ես բռունցքս սեղմեցի
Յիշատակի արտոյտ
մեռած աղուոր թռչուն
պէտք չէ գայիր
ափիս մէջ ուտելու
հատիկները մոռացման
Երգ Խղունջներու՝
Որոնք թաղումի Կ՚երթան
Մեռած տերեւի մը թաղման
Երկու խղունջ ելած կ՚երթան
Իրենց սեփ սեւ խեցիներով
Եղջիւրին շուրջ սուգի կապով
Մութին մէջը ելած կ՚երթան
Շատ գեղեցիկ գիշեր մ՚ աշնան
Երբ կը հասնին սակայն աւա՜ղ
Արդէն գարուն է անյապաղ
Տերեւներն որ էին մեռած
Յարութիւն են ամենքն առած
Եւ մեր խղունջները երկու
Յուսախաբ են չափազանց բայց
Ահաւասիկ արեւը մեծ
Արեւը որ կ՚ ըսէ իրենց
Խնդրեմ խնդրեմ հրամմեցէք
Հրամմեցէք ու նստեցէք
Պատիւ ըրէք գարեջուր է
Թէ ձեր սրտին փափաքն այդ է
Առէք խնդրեմ եթէ կ՚ ուզէք
Հանրակառքն ու Փարիզ գացէք
Այս իրիկուն պիտի մեկնի
Ի՜նչ երկիրներ տեսնէք պիտի
Չըլլայ բայց սուգ բռնէք երբեք
Խօսքս ականջի օղ ըրէք
Սուգ ըսածդ մարդս կ՚ աւրէ
Ճերմակն աչքին կը սեւցնէ
Դագաղին շուրջ ինչ խօսք որ կայ
Գարշելի ու տխուր կ՚ ըլլայ
Վերստացէք ձեր գոյնը հին
Գոյնը կեանքին
Այն ատեն ինչ որ կենդանի
Ինչ որ ծառ կայ ու ծաղկտի
Յանկարծ կ՚ երգեն լիահագագ
Ճշմարիտ երգը կենսունակ
Երգը ամրան
Ամենքն ամենքը կ՚ արբենան
Եւ կը զարնեն բաժակ բաժկի
Գիշերն է քաղցր ու եզակի
Ամրան գիշեր սքանչելի
Մինչ մեր խղունջները երկու
Ետ տուներնին կ՚ երթան հեռու
Կ՚ երթան հեռու այնպէ՜ս յուզուած
Կ՚ երթան այնպէ՜ս երջանկացած
Ու քանի որ շատ են կոնծած
Կ՚ երերտկան քիչ մ՚ անկասկած
Բայց վերը հոն երկինքին մէջ
Լուսնկան կը հսկէ իրենց:
Թռչունի Մը Նկարը
Գծելու Համար
Նախ եւ առաջ գծել վանդակ մը
դուռը բաց
Գծել ապա
թռչունին համար
բան մ՚ աղուոր
բան մը պարզ
բան մը գեղեցիկ
բան մ՚ օգտակար
յետոյ նկարը զետեղել ծառի մը դէմ
պարտէզին մէջ
պուրակին կամ
անտառին մէջ
ծառին ետեւը պահուըտիլ
անխօս
անշարժ…
Թռչունն յաճախ շուտով կու գայ
բայց եւ կրնայ երկար երկար տարիներով
սպասցնել
չվհատիլ
եւ սպասել
եւ սպասել ի հարկին դեռ տարիներով
արագ եւ կամ թռչունին դանդաղ ժամանումը
եւ ոչ մէկ կապ ունենալով
յաջողութեան հետ նկարին
երբ թռչունը գայ
եթէ գայ
լռութիւն մը պահել խորունկ
եւ սպասել որ թռչունը վանդակ մտնէ
երբոր մտաւ
վրձինովը կամացուկ մը դուռը գոցել
ապա
մէկ մէկ ճաղիկները ջնջել բոլոր
ջանադիր որ ձեռք չզարնես թռչունին
ոչ մէկ փետուրին
Յետոյ գծել ծառին նկարն
իր ճիւղերուն լաւագոյնները ընտրելով
թռչունին համար
գծել նաեւ կանաչութիւնը սաղարթին
եւ զովութիւնը քամիին
արեգակին ոսկեփողին
եւ աղմուկը միջատներուն ամրան տօթին
եւ սպասել որ թռչունը երգել ուզէ
եթէ չերգէ
գէշ նշան է
նշան թէ պատկերը գէշ է
բայց թէ երգէ
լաւ նշան է
նշան թէ ստորագրել կրնաս
եւ այն ատեն կամացուկ մը կը փրցնես
մին թռչունի փետուրներէն
եւ անունդ կը գրես հոն նկարին մէկ անկիւնին մէջ:
*(ծանօթ. խմբ.) Առ այսօր Ժակ Փրեվէր (Jacques Prévert, 1900-1977) Ֆրանսայի ամենաժողովրդական բանաստեղծն է: Կարճ շրջան մը յարեց գերիրապաշտներու, հետագային դարձաւ անդամ Ֆրանսայի Համայնավար Կուսակցութեան «Հոկտեմբեր» թատերախումբի, որու կազմին մէջ ալ 1933ին այցելեց Խորհրդային Միութիւն: Առաջին գիրքը –Բառեր (Paroles, 1946)- հրապարակեց, երբ արդէն հռչակաւոր անուն էր Ֆրանսայի մէջ եւ անկէ դուրս ալ: Փրեվէրի առաջին այս գիրքը կը համարուի ֆրանսալեզու ամենավաճառուած եւ ամենաշատ օրինակներով հրապարակուած բանաստեղծական հատորը: Անոր բանաստեղծական գործերու հիման վրայ բազմաթիւ երգեր գրուած են, որ առ այսօր մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելեն: Այդ երգերը կը կատարէին Էտիթ Փիաֆ, Իւ Մոնթան, Մառլէն Տիթրիխ…: Կենդանութեան օրօք արդէն դասական դարձած Փրեվէր սակայն միանշանակօրէն չընդունուեցաւ երբեք քննադատութեան կողմէ. «հանճարեղ» եւ «պարզունակ» բնութագրումները տակաւին կը պայքարին իրարու դէմ վերլուծական ամենատարբեր յօդուածներու եւ գիրքերու մէջ:
** Բանաստեղծութիւնների թարգմանիչը Յառաջում չի նշուած:
