Ինքնագիրը հրատարկում է թուրք գրող Բիրգյուլ Օղուզի (Birgul Oguz) ՀԱՀ վեպից երկու հատված։ Վեպը շուտով կլինի Հայաստանի գրախանութներում, հրատարկիչ՝ Անտարես հրտարակչություն։
ՀԱՀ-ը հոր մահն ու նրա իդեալների կորուստը սգացող երեք քրոջ՝ Գյուլի, Գյուլնիգյարի եւ Ռույայի հոգեւոր ճամփորդությունն է։ Վեպ-պատմվածաշարի յուրաքանչյուր պատումն ազդու խորհրդածություն է վշտի թեմայով, հափշտակող մտապատկերների ոգեկոչում, ապշեցուցիչ դրամատիկ տրամադրությունների՝ զայրույթի, սիրո, հիասթափության, քմայքների, քնքշանքի եւ կարոտի հերթագայություն։
«Հահ»֊ը 2014-ին արժանացել է Եվրամիության Գրական մցանակին եւ արդեն թարգմանվել տասնյակից ավելի լեզուներով։ Հայերեն թարգմանությունն իրականացվել է համագործակցային թարգմանչական դպրոցի շրջանակներում, որին հեղինակն ինքը մասնակցել է։ Նման գեղարվեստական թարգմանությունն աննախադեպ է մեր իրականության մեջ եւ ներգրավված թարգմանիչների քանակի, եւ համագործակցային թարգմանության մեթոդի կիրառման տեսնակյունից։ Վեպի թարգմանիչներն են Արփի Աթաբեկյանը, Նարինե Թադեւոսյանը, Անի Սարուխանյանը, Արտակ Շաքարյանը, Վարդուհի Բալյանը, Տաթեւիկ Սարգսյանը, Սաթենիկ Պետրոսյանը, խմբագրել և ծանոթագրել են Զավեն Բոյաջյանն ու Արմեն Հայաստանցին։
ԿԱՑ
ԱԽ ՔԱՇԵԼՈՒՑ ԵՎ ՈՒՇՔԻ ԳԱԼՈՒՑ կարճ ժամանակ անց շուրթերի արանքից փչած օդի մեղմածոր ձայներից մի կերպ մզեցինք ու դեռ ծամծմելով ծվեն-ծվեն արեցինք էս երեք նախադասությունը.
«Ինձ էս կնոջ միջից հանեք»:
«Վարագույրը փակեք»:
«Հեռու մնացեք»:
Վարագույրը պինդ փակեցինք: Երկնքում պապանձված, մետաքսե մանուշակագույն վարագույրի հետևից երևացող սեպտեմբերյան արևը հետկեսօրյա լուսնի պես խամրած էր ու տատանվող: Գյուլը քարացել մնացել էր անկողնում: Դուռը թողեցինք կիսաբաց: Միջանցքի մյուս ծայրի մեծ սենյակը գնալիս տեղահանված ազգուտակի էինք նման:
Պատուհանից ընկնող լույսը, իրերի շուրջբոլորը փոշոտ կոր գծելով, հապճեպորեն կարծրանում էր: Քույրս՝ Գյուլնիգյարը, պաղել մնացել էր դռան շեմին: Խոսքը մարել էր: Բայց ձայներ կային, ձայներ, որոնք հանկարծ նրբագեղ վարպետությամբ միահյուսվում էին. բաժակների թեյը խառնող գդալների չխչխկոց, դեպի թեյ ձգվող շրթունքների ֆռթոց, քաշվող թզբեհ, ճը՛տ-ճը՛տ, խոր հոգոց, թի՛կ-թա՛կ, ու Գյուլի սենյակից սրտապատառ դուրս թռած, պատեպատ իրեն տալուց դոնդող դարձած, այնուհետեւ մեր ոտքերի տակ թրմփոցով ընկած մի վանկ. պա՜պ:
Էդ պահին բոլորն իրենց ոտքի տակ էին նայում, ճը՛տ-ճը՛տ, ու ասում էին՝ դե ի՞նչ արած, համբերություն: Ընկել ենք, պիտի քաշենք, դո՛ւք ողջ լինեք, նա էլ ողջ լինի, ողջ լինեն, բոլորս ողջ լինենք, դե գոնե մենք ողջ լինենք:
Հետո մեզ իբր միավորող ձայների ժխորից ջրիմուռների մեջ գալարվելով ու ալիքվելով՝ ես դուրս էի պրծնում ու սկսում թեյի բաժակները հավաքել: Մի ձեռքիս սինի, մյուս ձեռքս անդադար աշխատում էր՝ բաժակն առ, սինին դիր, ափսեներն առ, իրար վրա դիր:
– Ջանս, թող էդ սինին: Մենք կհավաքենք:
– Չէ, չէ: Ես կանեմ:
Ահա լիքը մի մոխրաման: Կողքին՝ գդալ: Բազկաթոռների արանքից անցնելով, սեղանիկների առաջ կռանալով, աջ ու ձախ թեքվելով, առանց հատակին նստած երեխեքին տրորելու՝ պղպջակի պես գլոր-մլոր շրջում էի էս ինքնամոռաց ու խոնավ մարդկային զանգվածի շուրջը:
– Ինձ տուր էդ սինին: Դե՛, ջանս:
– Թեյ եմ դնելու:
– Լավ, ջանս: Լավ, վարդս: Լավ, մի հատիկս:
Մի բաժակ: Առ: Մի բաժակ էլ: Դիր: Թարմացնում եմ, էն էլ ո՜նց եմ կյանքը թարմացնում: Առանց խառնվելու էս հայացքներին, որ տնկվել են սենյակի ճիշտ մեջտեղը կանգնած թարմ գերեզմանին ու էդպես էլ մնացել: Մի կերպ եմ անում, որ ոտքերս չխճճվեն նրանց պաղած հայացքների մեջ:
– Շաքարամանն ո՞ւր է:
– Շաքարամա՞նը: Կգտնենք, ջանս:
Ոնց որ հազար տարի էս գործի վրա՝ մահից էլ, սգից էլ հին եմ, ամեն ինչին, ամեն մեկին, հենց ամենքին հյուրասիրողը, ուղեկցողը, թեյ սարքողն էլ, լացողն էլ ես եմ, էս թարմ գերեզմանից եկող հոտի գիտակն էլ եմ, հենց ինքը՝ ամենահինն եմ:
– Շյուքրան մորքուր, շաքարամանն ո՞ւր է:
– Հա, ջանս, շաքարաման:
– Շյուքրան մորքուր, լավ, էլի։ Ախմախություն…
– Հա, ջանս:
Ձեռքիս սինուն երեսունից ավելի բաժակ՝ թռի-վռի վազում եմ խոհանոց, միաժամանակ լալիս ու ինձնով հպարտանում, որ ամեն ինչ հենց ճիշտ պահին եմ անում: Ինչ էլ լիներ, պիտի պահի մեջ մնայի՝ խուսափուկ, անդուլ-անդադրում պահի: Իսկ նրա՞նք: Նրանց բանը բուրդ էր: Սենյակի թարմ գերեզմանին էին նայում: Մեկ էլ հանկարծ իրենց դիմաց բացված լայնափեղկ դռնից[1], հա՛, էն բանը։ Սառը։ Անհարմար։ Խոնավ:
Դրա համար էլ էդ տեղը ջրով լի սենյակի էր նման: Դրա համար էլ քամին էնտեղ ծանր-ծանր էր՝ ծանր փրփրալիք: Դրա համար էլ աչք թարթելը վայրկյաններ էր տևում, ու բերանի ծայրերից մինչև քունքերը հասնող շունչը միայն մի քանի գնդաձև պղպջակ էր: Դրա համար էլ սենյակ մտնող ամեն ոք նախ դանդաղում էր, հետո կանգ առնում, որովհետև հայացքները ծանրանում էին: Ու ձայները, թեյի մեջ գցած շաքարի կտորի պես սուս-փուս հալվելով, իբրեւ մեռած թիթեռների անձրև, խը՜շշ, թափվում էին թարմ գերեզմանին:
– Դե, մի բան էլ դու ասա, վարդս:
– Բան չկա:
Մինչդեռ կար ժամանակ, երբ ոչ մեկը մահկանացու չէր: Մենք էլ, օրինակ, ու հայրիկն էլ, հա էլի, հայրիկն էլ:
– Դե, ջանս: Ինձ ասա։
– Ասելու բան չկա:
Ինչ որ է: Տո, ի՞նձ ինչ, է՜: Աստված իր զավակներին չի սիրում: Է՛, հետոո՞: Որովհետև սենյակի դռան սառցե ապակուն փակցրած բացիկից հուզումնահար բազմությանն ու սենյակի կահ-կարասուն՝ էդ բոլոր իրերի արանքում խառնիխուռն կանգնած սգավոր, մտազբաղ, խոնավ կանանց, երեխաներին, տղամարդկանց ձեռքով անող Ֆիդելի (այ մարդ, տեսնես դա մեռե՞լ է) աչքերում, եթե փոքր-ինչ մոտիկից ու թեք նայեք, կտեսնեք բանբերի տխրությունը, բանբեր, որ իրողության ծուղակն է ընկել ու էլի չգիտի, թե հաշտվելն ինչ է. քիչ բան չի, է՛, աչքերում կա, երևում է: Լավ, բա Կո՞ւբան, Կուբան ո՞վ է սիրելու:
– Մե՛նք կսիրենք սրանից հետո: Մե՛նք կսիրենք նրա փոխարեն:
– Բայց, Շյուքրան մորքուր…
– Ասա, վարդս: Ներս մի՛ գցի: Ասա:
Տեր իմ, ուր որ ես՝ դուրս արի։ Էսօր արդեն երրորդ օրն է: Գիտեմ: Բայց ուր որ ես՝ դուրս արի: Դե որ ինձ վրա է մնացել ապրելու էս չջնջվող մեղքը[2], ասա՛, մեջքիս սուրը, ելքի դուռը որտե՞ղ են:
Տեսնեմ Գյուլնիգյարն աչքերով փողոցի դուռն է ցույց տալիս: Տեսնեմ մի զույգ կոշիկ է կրծքին սեղմել, աչքն էլ՝ փողոցին… Տեսնեմ դուռ: Կոշիկներ. մեկը մյուսի վրա, թարսուշիտակ, ցաքուցրիվ, կիտված: Ու Գյուլնիգյարն աչքերով հարցնում է. «Քանի՞սն են մեռել»:
Գյուլնիգյարը շրջվեց ու գնաց: Միջանցքում նվազեց, խամրեց Գյուլնիգյարը: Գյուլնիգյարը գնում է Գյուլի մոտ, ուրիշ ո՞ւր պիտի գնա: Նրան էլ է հարցնելու աչքերով՝ հաշվել կարեցա՞ր: Գյուլն էլ ամփոփելու է՝ պապ:
Իսկ ես սինին ձեռքիս կիպ կպած, ձիգ կանգնել եմ։ Միտքս խռովող մի բան կար օդում: Աչքերս կկոցած նայում էի: Քույրերիս ու իմ միջև հեռավորությունն էի չափում. տեսնես էս միջանցքն իրականում քանի՞ քայլ է: Նրանք հա էլ իրար հետ են: Ես եմ մեն-մենակ: Էս «մենք» կոչվածը քանի՞ վանկ է: Քանի՞ հոգի կտեղավորվի մի վանկի մեջ: Տե՛րդ չմեռնի։ Մեջքիս սուրը, ելքի դուռը որտե՞ղ են:
Երկար ժամանակ է՝ երկար-բարակ պարբերության գլխին կանգնած, ցուցամատս քունքիս մտածում եմ։ Երեք երկարուձիգ օր է՝ լալով-հեկեկալով թեյ եմ դնում ու անդադրում մտածում եմ։ Քունքիս մառ ու համառ հրացանափող է։ Կանգ եմ առել։ Մտածում եմ՝ պղպջակի պես շուռումուռ, մտասուզված։ Էլ չեմ կանգնի։ Որովհետև մի հնար էլ կա[3]։
– Ջանս, սենյակ գնա, մի քիչ հանգստացի։
– Էստեղ լավ է։
Ո՞ր մեկը։ Այս է խնդիրը[4]։ Ի՞նչ անել[5]։ Ամբողջ խնդիրն էլ սա է։
– Սինին ցած դիր։
– Չի լինի։
– Ուրեմն էդտեղ մի՛ կանգնիր։
– Չի լինի։
Ազգուտակս արցունք է թափում, որովհետև Ատված իր զավակներին չի սիրում։ Աստված գրում է սևասև, բայց բոլո՞րն են կարդում։ Ես, օրինակ, չեմ կարդում։ Ինձ անտեսող Աստծուն ոչ էլ տեսնում եմ։ Ինձ ազգուտակիս կապող հասարակ ցավ է Աստված։ Սրտի ցավ, որ մարդու մսից էլ ծանր է։ Է, հետոո՞։ Ինչքան մարդ՝ էնքան սիրտ։ Ի՞նչ խոսենք դրանից, եթե կարող եմ փրկության հասնել ափիս միջի պստիկ դանակով, էն էլ՝ սրտիս ուզած ամեն պահին։ Չենք մեռնում և վերջ, երբևէ մեռե՞լ ենք. տեղում քարացել մնացել ենք։ Ցավը մարդկանց իրար գլխի է հավաքում, բայց չի միավորում։ Ինձ մի համեմատեք ազգուտակիս հետ։ Ես թեյ սարքողը, լացողը, հյուրասիրողն ու ուղեկցողն եմ։
– Ինձ իրոք շատ ես նեղացնում։
– Շյուքրան մորքուր, հանգիստ թող։
– Գոնե նստիր։
– Շյուքրան մորքուր, աղաչում եմ, հանգի՛ստ թող։
Տեր իմ, ուր որ ես՝ դուրս արի։ Ասա նրանց՝ ինձ Ֆիդելի հետ չշփոթեն։ Ես հաշտվել գիտեմ։ Կուլ կտամ, թեյ կսարքեմ։ Կհետեւեմ՝ ոնց է բովվում հալվայի մանրաձավարը թավայում։ Երրորդ օրը կլվանամ ափսեները, յոթին կառնեմ փոշիները, քառասունքին սեղան կդնեմ։ Ֆիդելը չի կարող։ Ես կարող եմ։ Բայց հեշտությունից սարսռում եմ։ Ոտքս իրողությանը չի հասնում։ Չգիտի ոնց հասնի։ Ասենք՝ հասավ, ու ի՞նչ։ Անմիջապես կուչ կգամ, կողքին կպառկեմ։ Վերցրեք, կասեմ, թող ձեզ լինեն թափորները։ Վերցրե՛ք բոլորին։ Ձե՛զ լինեն։ Բայց չի հասնում։ Ինչ-որ բան պահում է ինձ։ Էստեղ։ Թեյնիկի գլխին։ Ու ափիս մեջ մի դանակ է մեծանում։
– Դե՛, մի քիչ հալվա կեր։
– Չեմ ուզում։
– Իմ խաթր, մի գդալ։
– Շյուքրան մորքուր, չեմ ուզում։
Գյուլին մենության գրկից պոկել բերել եմ։ Իրեն նոր-նոր չարչարանքի համը տեսած Հոբի տեղն է դրել։ Երբ պահը գա, ափիս մեջ հետզհետե մեծացող դանակը ձեռքը կտամ։ Ու՞մ առաջ ենք արդարանալու որ։
Գյուլնիգյարի՞։ Հա՛հ։ Հիմարի մեկն է։ Ոտնահետքերը դաջված կրծքին կարող է պատշգամբում տարիներով նստել ու թզենիների ծառուղուն, երկարուկ մարգագետնին նայել։ Ոչ գլխին խելք կա, ոչ բերանում՝ լեզու։ Գյուլնիգյարն էնքան է չռված նայել-նայել աշխարհին, որ աչքերը չորս են եղել։ Դրա համար էլ ոչ դանակը ձեռքը կտամ, ոչ էլ աչքերին կնայեմ։ Որովհետև հենց նայում եմ Գյուլնիգյարին, մի զույգ խոռոչ շրջվում ու չռվում են վրաս։
– Ուրեմն էս կարկանդակի՛ց կեր։ Իմ խաթր։
– Չէ։
Էն ժամանակ, երբ թաղի շները սպանեցին Տրոցկուն, ես էի, որ դռան շեմին գամված՝ մտմտում էի։ Փոքր էինք էդ ժամանակ։ Հասկանալը մեր հասակից վեր էր։ Բայց երբ տիրացանք էդ կարողությանն ու սկսեցինք տնտղել Տրոցկուց մնացած կատվանման դատարկությունը, հասկացա, թե մեզ եղբայր հռչակած, մեզ միավորող կարգն ինչքան փխրուն է։
Դե փոքր էինք, առանց հասկանալու նայում էինք շուրջներս պտտվող սփոփանքի ծլեպին, ձանձրալի ծերակույտին։ Մեր սրտերում անհայտ ծագումով շաղափ էր գործում։ Ձախ կրծքներիս տակ մեկական արնաշաղախ աչք էր բացվում։ Մինչ էդ օրը վեց աչքներումս էլ աշխարհը նույնն էր։ Էդ ժամանակ մեզ միավորող հումքը[6] աշխարհն էր։ Բայց մեր կրծքերի տակ բացված աչքերը երբեք, էլ երբեք էդ աշխարհը չտեսան։
Առաջին հարցը Գյուլինն էր․ Աստված ինչ տեսա՞կ է։ Հետո հոգին զայրույթով ու մերժումով լցվեց։ Իսկ Գյուլնիգյարն էդպես էլ հարց չտվեց։ Աջ ձեռքը դրեց ձախ կրծքին, սրտի ցավը չափեց ու չափեց։ Պարապ ձեռքով կատվի ամեն ինչը՝ կերն ու ջրի պնակը, էսկողմ-էնկողմ ընկած բեղերը, կարպետներին կուտակված մազերն ու բարձերին կպած քնահոտը տեղավորեց տրոցկիական դատարկությունից աղաղակող մի լուսանկարի մեջ։
Ըստ իս՝ Գյուլն իրավացի էր ու հիմար, իսկ Գյուլնիգյարը՝ պարզապես հիմար։ Աստված տարօրինակություններ ունի, հա՛։ Է, հետոո՞։ Պետք է հաշտվեինք եղած Աստծու հետ, աշխարհին համակերպվելու մի ճամփա գտնեինք, առանց պահը բաց թողելու համախմբվեինք ու գործի անցնեինք։ Մեզ կյանք տվող, ապրեցնող, մեզ մեկմեկու և կյանքին հետ միավորող հումք կար։ Վստահ էի։ Որովհետեւ աշխարհն ընկալում էինք, բայց ոչ աշխարհը, ոչ էլ ընկալումը չէին կարող մեզ սպանել։ Նշանակում է՝ էդ ամենից մի քիչ վեր էինք։
– Ջանս, ասա տեսնեմ ի՞նչ ես մտածում։
– Ոչինչ։
Եվ մինչդեռ Գյուլը ծածկոցի տակ զննում էր զայրույթով ու մերժմամբ լի հոգին, իսկ Գյուլնիգարը՝ մեռնելու վախը կորցրածի հիմար հանգստությամբ մտազբաղ բծի պես սենյակից սենյակ էր անցնում, ես կուտակվում էի դռան շեմին։ Գիտեի, որ ունակ էինք, գիտեի, որ պետք էր գործել, բայց չգիտեի ինչպես դա կոչել։ Ի՞նչ էինք անելու։ Տրոցկուց մնացած դատարկությունն ինչո՞վ էինք լցնելու։ Այդ էր խնդիրը։
– Ո՞նց թե ոչինչ։
– Շյուքրան մորքուր, աղաչում եմ, հերիք է, խնդրում եմ։
Հետզհետե, մտմտալով ես էլ եկա հասա էս օրվան։ Ողջ խնդիրը մեր մոտեցումն ի ցույց դնելն էր։ Խի-զա-խելը։ Հայտնի չէր, թե որ կողմին և ինչպես էինք խիզախելու դա ցույց տալ, բայց դանակը մեզ մոտ էր։ Բայց «խիզախե՞լ» որ, ախր ասում են՝ «հա՛հ, պարտության ալիբին է»։
Ո՜ւր էր ինձ էստեղ մոռանային։ Վարագույրները պինդ փակեին ու մի կողմ քաշվեին։ Դեմ առ դեմ մնայի քունքիս դեմ առած հրացանափողին։ Նստեի ինձ համար, մառ ու համառ փոս փորեի։ Մտնեի մեջն ու ննջեի։ Ննջելով մենանայի։ Հեռվում լինեի։
Որովհետև նրանք մորը՝ վաղ, հորը մահից առաջ են սիրում[7]։ Միակ բանն է, որ լավ գիտեն։ Իսկ հայրերը չեն ուզում սիրվել։ Հենց սիրվեն, կծկվում, մեռնում են։ Դրան սկզբում սգածես, ապա ծիսակարգ են ասում։ Էսպես է լինում․ երեխան հրացանը ձեռքն է առնում. փողի ծայրին՝ անվերծանելի հայր։ Հետո սոսկալի բաներ են լինում։ Ջարդուխուրդ ապակի, բեկոր ու բիծ։ Ախմախ կոտորակ ու մոխիր։ Ու հանկարծ տեսնում ես՝ հայրդ երկնքում խամրած խորհրդանիշ։ Շրջանառությունից դուրս եկած ծակ փող։
Ինձ էլ մի հայր էր պետք, որ պարտության մատնեի։ Կաթից կտրվելուն պես աչքիցս գցեի։ Հենց շեքս մազակալեր, անունն անգամ չտայի։ Ոտքը սայթաքե՞ց․ ոտնատակ տայի, ոտքի ելնեի։ Հետո հրացանս ձեռքս առնեի, ու բեղս բուսներ։ Շատ ու շատ հետո խաբվեցի աշխարհի գույներին[8], ա՛հ-ա՛հ-ա՛հ, բայց է՛լ ավելի հետո՝ էլի գլխացավանք, էս անգամ էլ մի ուրիշ հրացանափողի անիծված ծայրին․ ջահելության ավյունոտ և սարսափելի թևե՜րն էին[9]։ Ոչ կյանքը, ոչ էլ աշխարհը չէին կարող խաթարել իրավացիությունս․ ականջից կարճ եղջյուրն ինչի՞ է պետք որ։
Իսկ ես փամփուշտի անփութությունն եմ։ Արդեն իսկ խոցված հոր կոտրված եղջյուրն եմ։
– Գոնե քնիր։
Բայց այստեղ՝ ներսս, այնպիսի բան կա, որ անց է ցույցից[10]: Մնացյա՞լը։ Հա՛հ։ Տվայտանք, ա՜հ, ու բառեր, բառեր, բառեր[11]։
Արմեն Հայաստանցին և Բիրգյուլ Օղուզը
ԴԵ
ԵՍ ԷԼ ԵՄ «ՋՈՒՄՀՈՒՐԻՅԵԹ» ԹԵՐԹԻ վրա ծնվել: Հազարինըհարյուրսեպտեմբեր[12] թվին։
Համարյա ամեն ինչ, որ եղել է, ինձնից առաջ է եղել։ Լսելով գիտեմ։ Սեւ ու հաստլիկ տառանիշերի հետքը՝ հետույքիս։ Ծամելուց հա աճող գուղձը՝ բերանիս. մի հնար էլ կար, էն էլ ինչ հնար՝ շատ ու շատ սիրուն մի հնար։ Նրանք՝ պատմել, ես՝ ձեռքերս ծնկներիս դրած լսել եմ։ Հետույքիս դաջված հետքերից մրսել եմ։ Բերանիս գուղձից կաթնատամներս հատիկ-հատիկ ընկել են։ Բարձիս վրայով զրահամեքենա է անցել, իսկ ես ջերմել, հազացել եմ։ Ամենալավ հնարների մասին լսել, լսելով եմ մեծացել։
Օրեր էին, երբ ձվի սպիտակուցը դեռ կուլ տալ չգիտեի։ Վարագույրները միշտ փակ էին, քանի որ դրսում իժեր ու հազարոտնուկներ[13] կային։ Սնարիս վերևում կախված նկարից աղքատությունն է ինձ աչքով անում՝ երկար-բարակ, փսլնքոտ, ամեն առավոտ բոբիկ։ Ես էլ ծագող առավոտվա պես նոր եմ աչքերս բացել աշխարհին։ Դուրս եմ ցատկում վերմակի տակից ու սկսում վազել։ Երեք սենյակ, մի սրահ, չորսբոլորն եմ չափչփում: Ու՞ր է ամեն ինչ։ Տեղն է ամեն ինչ։ Ե՞ս էլ։ Ես էլ։ Ու լավ գիտեմ, որ մեծանամ՝ ինչեր պիտի դեռ սովորեմ։
Նրա՞նք։ Նրանք սրբություն ունեին[14]։ Իսկ մեր սրբությունն ուրիշ էր։ Ամեն առավոտ հավաքվում էինք հացի փշրանքների, ապակե աղամանի և պողպատե գդալների շուրջը։ «Տե՛ս,- ասում էր հայրիկը՝ ձեռքի կորիզը մեկնելով,- դեղձի մի կորիզը հազար է դառնում[15]»։ Հայրիկը սա ասում էր թե չէ՝ օդում կեռումեռ անող ոտքերս էի նկատում: Կարծես երազում հայտնվեի և փորիս մեջ խլթխլթացող կորիզների ձայնը լսեի։ Ավելի էի կառչում ձեռքիս գդալին և մենակ մնալով՝ գդալի պոչը զարկում սեղանին ու կրկնում. «Նրանք սրբություն ունեն, բայց դեղձի կորիզը մերն է»։
Սակայն էդ սիրուն, շա՜տ ու շատ սիրուն հնարը գործի չէին դնում։ Սրա մասին հիշելիս առաջացող դժժոցը հայտնի էր միայն ինձ նման հետույքին տառանիշների հետքեր ունեցողներին։ Ի վերջո, քիչ-քիչ մնացինք մենք ու մի կորիզ։ Էնքան քիչ էինք, էնքան քիչ, որ դեռ էն ժամանակ գիտեի՝ քչությունը պարտության պես էր: «Ոչինչ,- ասում էր հայրիկը,- դու պինդ երևա»։ Ես էլ այդուհետ դունդունում էի. Պինդ կերևաս։ Ավելի շատվոր, քան կաս։ Ու կարարես։ Ու չես մոռանա։
Պարզ է՞։
Պարզ է։
Արարելը հիմք է։ Արարելը հիմք է։ Ամեն ժամի, անգամ իրիկնաժամի արարելը հիմք է։ Սա էնքան լավ հասկացա, որ դեղձի կորիզն ափիս մեջ հայտնվելուն պես փողոց շպրտեցի, թեւերս տարածեցի, երեկոյի բերկրանքի գիրկն ընկնա՝ ծնկներս, արմունկներս կեղևակալած վերքեր, կալի՛ն, ասացի, շարունակեցի՝ կակալի՛ն, կակալի՛ն, կամայա [16]։
Եղանակները փոխվեցին, օրերն ու ժամերը հետզհետե ավելի խորունկ դարձան։ Ատամնանիվը չխկաց։ Արևը թեքվեց։ Սլաքը կեսօրի սահմանը հատեց։ Օրեր էին, երբ հասակս թիզերով էի չափում։
Տուն վերադարձա մանկան նման ոտքից գլուխ կեղտակոլոլ ու քրտնաթոր, ձախ բռունցքս սեղմած, աջ բռունցքիս մեջ՝ կրծոտած գրիչ, տետրի վրա թեքվեցի, փնչացրի, ճակատս՝ խազ-խազ, ճակատս՝ հոգնած ու ջարդված, առանց մի պահ անգամ մտածելու ամբողջը ջնջեցի, սկզբից գրեցի․ «Ալի՛, ասա արև։ Օյա՛, ասա բարև։ Այշե՛, կանաչ տերև»։ Բայց ականջիս բլթակի ցավը դեռ չէր մեղմանում․ իջավ սրտիս, ապա՝ փափուկ փորիս․ «Զեհրա՛, ասա նիշ։ Քայա՛, ասա չիշ»։ Գրելիս մազերս խառնվեցին թարթիչներիս, և աշխարհը ննջեց ճակատիս․ Հեղափոխություն չի, հեղաշրջում է։ Զեբրաի՞լ։ Հրեշտակապե՞տը։ Մեղա՜։
Որովհետև ամաչեցի։ Ականջիս բլթակից բռնած ինձ պատին զարկեցին․ չկարողացա խույս տալ ու փրկվել։
Էդ դասամիջոցին, երբ աշխարհից ականջիս բլթակով էի կախված, օդում տարուբերվող ոտքերիս էի նայում ու մտածում։ Նրանք միասին էին։ Միայն ես էի մենակ։ Նրանց համար մեկ էր լինելու։ Ես էի հիշելու։ Ես էի ամենալավ հնարների մասին լսել, լսելով մեծացել։ Բայց ի՞նչ էի դարձել։ Նրա՞նց ինչ։ Ա՜հ, ասացի, ու հոգուցս մի երկար հառաչ զատվեց։ Ու դասարանի բզզոցից զատվելուն պես ձվի, բլիթի և չիշիկի հոտին, հատակի աղբին ու զուգարանի կեղտին և լուսամուտների գոլորշուն խառնվելով՝ հանձնվեց, փը՜սս, ժամերի ծանրությանը տրվեց։ Տարիներ շարունակ դիմացի պատին կախված և աչքի տակով ինձ խեթ-խեթ նայող մեծն առաջնորդին հենց էդ պահին նկատեցի։ Ու հենց նկատեցի, աչքիս արցունքը քարացավ։ Երակներս քացախով լցվեցին։ Խնձորի սոսկալի համը կոկորդիս, ձայնս կերկերուն, աչքերս պսպղուն՝ ասացի․ «Դե փը՛շտ։ Դու է՞լ ես հեղափոխություն ասում»։
Օրեր էին, երբ բոյս գդալով էի չափում։
Կավճի միալար թափվող փոշին կոպերիս վրա հավաքվում, ծանրանում էր։ Տուն վերադառնալիս բոլորովին չէի խոսում։ Արևի թեքվելուն, խամրելուն պես մեկիկ-մեկիկ քանդվում էին ինձ էս աշխարհին կապող կարերը։ Մի կեսս՝ քնած, մյուս կեսս լուռ էր։
Իրիկնամուտին դուռը թակում էին, թը՛խկ-թը՛խկ․ կոպերիս նստած փոշին մաքրելով հարցնում էի՝ ո՞վ է։ Էդ պահին հայրիկը դռնից ներս էր գալիս։ Աշխարհի գվվոցն էր ներս գալիս։ Սեփ-սև հսկա տուրբինների հռնդյունը, թթվային հեղուկների բլթբլթոցը, խարտոցի ու մուրճի ձայները, վառված յուղի ու պոլիէսթերի հոտերն էին ներս գալիս։ Ոտքերը քարշ տալով էր մտնում։ Ճանաչելով էի մեծանում։ Պղպեղաղուհաց էի դնում սեղանին։
«Բարեփոխման ուղին» հաղորդումը սկսվում էր թե չէ՝ հա՛-հա՛, ցորենի հատիկներ էին սավառնում էկրանին, սեղանի վրայով կարտոֆիլ էր անցնում, փլավ, թթու և տրակտորներ (դասատուին «քաք» չեն ասում, աղջի՛կս), չորսբոլորը թափթված էր․ հացի փշրանքներ, աղ, թելեր, դատարկ խոսքեր (ի՞նչ տարբերություն՝ Զեբրաիլ, թե՞ Ջեբրաիլ, մի՛ նեղվիր, աղջիկս), ափսեները դափ-դատարկվելուն պես սեղանի վրայի փշուր-փշուր փշրանքներն էինք հավաքում, իրար աչքերի չէինք նայում, որովհետև կշտանալու ամոթն էր պատում մեզ (բայց էլ մի՛ թող քեզ պատին դեմ տան, թե պետք լինի հեղափոխությանը հեղաշրջում ասա, լա՞վ, աղջիկս), իսկ աջամետ շագանակների փորը վաղուց տռզել է[17] աշխատավորների արյունից, բայց արևի առումը մոտ է[18] (աշխարհի աղը դու ես, չմոռանաս), թեև մարդկանց հոսք չկար, ինձ նման տառանիշերը հետույքին դաջված ձախողակներ կային, սրա մասին հիշելուց առաջացող դժժոցն անտանելի էր և բոլորին գամել էր տանը, կարծես ձյուն գար, բայց ցորեն էր շուրջբոլորը (հիշելու համար մոռանալ է պետք, աղջի՛կս, դու հանկարծ չմոռանաս) ու էսպես երեք մատնաչափ մի բան կուտակվում էր սեղանի մեջտեղում, ու մեր աչքին մեկ էր՝ ձյո՞ւն է, թե՞ աղ, հարգալից լռում, սպասում էինք, և շատ չանցած՝ գալիս էր Լենինը՝ բոյն աղամանի չափ (աշխարհը ոչ հաղթանակած է, ոչ տանուլ տված, աղջիկս), միշտ հեղաշրջման ութսուներկուերորդ օրն էր գալիս, ձյան վրա ընկնել-ելնելով պարում էր, ուրախ-զվարթ անցնում մեր սեղանի մոտով, ամեն անգամ ուրախությունից աչքներս լցվում էին, բայց էդ ոտնահետքերում թախծալի ինչ-որ բան կար, թախծալի, ծանր ու մեզ լռեցնող (և մահը միայն մեռելի գործն է), քանի լռում էինք, ցորենահատիկներն օդում պտույտ էին բռնում, դառնություն կար և՛ ցորենի, և՛ ցորենին նայելու մեջ (ուստի յոթանասուն տարեկանում անգամ ձիթենի պիտի տնկես[19] և ավելի ուժեղ երևաս, քան կաս), մեր գլուխներն անկարող էինք բարձրացնել, ծանր էին, որովհետեւ իմանալն էր ծանր, որովհետեւ մի ցորենահատիկը հազար էր (և պիտի արարես, տես չմոռանաս․ նրանք քո մասնիկն են, բայց քոնը չեն), հատիկներն օդում շուռումուռ գալիս, պատեպատ էին խփվում, հսկա պատը ճոճվեց, ճոճվեց ու փուլ եկավ, հեռվում էր, ծանր էր, թիկունքներս ցուրտ առավ, ճակատներս խոժոռվեց (ինձնից ես, հոգուս շիրան ես, բայց իմը չես), թեյում էինք, երբ անդունդի մոտերքում նավթի պես կապույտ ավազ թափվեց․ ավազ չէր, ցորեն էր, ջրերի վրա թափվեց, մեզ՝ արդարներիս հանդեպ դարձանք անարդար[20], արդարներիս հանդեպ դարձանք անարդար, արդարներիս հանդեպ դարձանք անարդար, արդարներիս հանդեպ դարձանք անարդար։
Մենակ մնալուն պես գդալի պոչով սեղանին թխկացրի ու բացականչեցի՝ «լավ չի՛», որովհետեւ, եթե ցորենի հատիկը հողի մեջ ընկնելով չմեռնի[21], բոլորովին, բոլորովին, ախր բոլորովին լավ չի, և սեղանից պղպեղաղուհացը տարա։
Ոչ ոք չէր փոքրանում, ես էի մեծացողը։ Սեղանին գդալի պոչի ամեն թխկթխկոցի հետ մեծացողը միշտ ես էի։ Մեծանում էի, բոլորը գիտեին՝ հասակս տարիքիցս անցել էր։ Անդադար, անդուլ-անդադար մեծացա, մեծացա, ձգվեցի դեպի ինձ։ Թեյի բաժակներն ու մրգի ափսեները հավաքեցի, անկողին մտա։
Ասացի՝ ի՜նչ երկար օր է։ Ի՜նչ հեռու է գիշերը լուսաբացից։
Լորենու ճյուղերը տկտկում էին լուսամուտին։ Կոպերս ծանրանալիս քամին երկարուկ մարգագետնով անցավ, թեքվեց դեպի թզենիների ծառուղին և հեռացավ։ Էդ ընթացքում մի դուռ բացվեց ճռնչալով, միջանցքի մյուս ծայրին մի լույս վառվեց։ Սկզբում փորձեցի ոտքի ելնել, բայց վախից իրար գալ չկարողացա։ Հետո հայրիկին տեսա, մի աթոռակ էր քշում հրելով։ Ասացի՝ հա՛հ ու անկողնուց վեր կացա տեսնեմ տե՞ղն է ամեն ինչ։
Դուռը կիսաբաց էր։ Հայրիկն աթոռակը քաշել էր սենյակի մի խարխուլ անկյուն ու նստել։ Էդ պահին սրտումս մի չարաբաստիկ շաղափ գործի ընկավ։ Ինչ-որ բան էր մաղվում հայրիկի վրա, ինչ-որ բան՝ սև հացահատիկ, մեռած թիթեռներ կամ էլ հետկեսօրյա լռություն։ Հայրիկը կարծես կանգնած ժամացույց, խշշոցն ընդհատված ակացիա լիներ։ Ավելի թույլ էր, մթին ավելի, մեն ու մենավոր՝ ավելի, քան կար։
Ինչ էր մտածում հայրիկը՝ մառ ու համառ հայրիկը. մանրահատակին հանկարծ բուսնած վա՞րդն էր տեսել, կձգվի՞ դեպի վարդը, հայրիի՜կ, հայրիի՜կ։
Բայց չի ձգվում։ Աջ ձեռքը ձախ կրծքին է սեղմում, և տեսնում եմ. ձախ կրծքից մի բան հետզհետե օդին է խառնվում. փը՜սսսս. սեփ-սև հսկա տուրբինների հռնդյուն, թթվային հեղուկների բլթբլթոց, խարտոցի ու մուրճի ձայներ, վառված յուղի ու պոլիէսթերի հոտեր։
Հասկացա, բոլորովին, բոլորովին, ախր բոլորովին լավ չի. անխոս հասկացա։ Կյանքի պես թանկ մի դեպք է սա, մի խիզախում։ Հատուցվելու է աննկատ, հետզհետե։ Ու հենց պահը գա, հայրիկը «մի պայքար էլ կա» ասելով՝ կգնա։
Քարացա տեղում, բռնեցի պատուհանի գոգից։ Թուքս կուլ տվեցի, բայց կոկորդումս մեղքի նման տտիպ համ մնաց. մի քիչ պոլիէսթեր, մի քիչ ձվի սպիտակուց։ Կարծես հորս տեսել էի լալիս։
Եվ ահա այդ համը կոկորդիս՝ մի ելք ման եկա, մի հնար էլ կա, մի դուռ կբացվի ոչ թե հայրիկի, ոչ թե աշխարհի, այլ հենց իմ առաջ։ Դա էլ մա՞հն է՝ ասացի։ Գյուլնիգյարն եմ ես։
Յոթ օր անցավ, յոթ գիշեր։ Գնացի-եկա միջանցքում, երկու դուռ կար։ Փողոց տանող դուռը բազմիցս բացվեց։ Եղավ, որ քառասուն զույգ կոշիկ հաշվեցի, յոթ էլ, երեք էլ: Անթիվ-անհամար խոսքերի միջով անցա. համբերություն, ողորմի, ա՜խ, ժամանակ։ Ջուր խմեցի եւ լաց եղա։ Հոգեհացի հալվա բաժանեցի քսանութ ծխի։ Հին ու բարի, մանր ու արդար օրերը վերհիշեցի։ Հայրիկի ոտնահետքը կրծքիս սեղմեցի։ Բայց ոչինչ էլ չեղավ։ Հետո ձեռք բարձրացրի ու վեր կացա, սրտիս գրատախտակին մեծ-մեծ, մեծատառ
ՀԵ՜Յ,
ՔՈՆԸ ՉԵՄ
գրեցի։
Ինձ փոխանցված դրոշի մեջտեղը ծակ, գույնը սև էր։ Խիզախումի ու հորս սուգն էս դրոշով պիտի պահեի։ Հետո թափ կտայի վրայիս հողը և կխիզախեի։
[1] Յահյա Քեմալ Բեյաթլըի «Միստիկների երեկոն» բանաստեղծությունից է:
[2] Իսմեթ Օզելի «Աղերս» բանաստեղծությունից է:
[3] Օսման Նիհաթ Աքընի համանուն երգից է և միաժամանակ Համլետի «Լինե՞լ, թե՞ չլինել» մենախոսության՝ Ջան Յուջելի թուրքերեն թարգմանությունից («Դեռ մի հնար էլ կա, կասես՝ մեռնելն է դա»):
[4] Ու. Շեքսպիր, «Համլետ », III,1: Թարգմ.՝ Հովհաննես Մասեհյանի:
[5] Նիկոլայ Չեռնիշևսկու համանուն վեպի վերնագիրն է:
[6] Իսմեթ Օզել, «Աղերս»:
[7] Քեմալ Վարոլի «Երախտամոռություն» բանաստեղծությունից է:
[8] Նեշեթ Էրթաշի «Վերջս դու ես» բանաստեղծությունից է։
[9] Ջեյմս Ջոյս, «Երիտասարդ արվեստագետի դիմանկարը»։
[10] Ու. Շեքսպիր, «Համլետ», I, 2։ Թարգմ.՝ Հովհաննես Մասեհյանի:
[11] Ու. Շեքսպիր, «Համլետ», II, 2։ Թարգմ.՝ Հովհաննես Մասեհյանի:
[12] Հղում Օզգե Դիրիքի «Հեքիաթ» երգին, որի հեղինակիը ծնվել է 1980-ին՝ սեպտեմբերի 12-ին Թուրքիայում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման տարում:
[13] Ահմեթ Արիֆ, «Ադիլոշ բալիկի օրորոցայինը»:
[14] Ռուհի Սուի «Իմ սրբությունը մարդիկ են» թյուրքյուից (երգ):
[15] Սամեդ Բեհրանգի, «Մի դեղձը՝ հազար դեղձ»:
[16] «Калинка» հայտնի ռուսական երգի (հեղ.՝ Իվան Լարիոնով) աղավաղված տարբերակը:
[17] Օզգե Դիրիք, «Հեքիաթ»:
[18] Նազըմ Հիքմեթ, «Արևախումների թյուրքյուն»:
[19]Նազըմ Հիքմեթ, «Ապրելու մասին»:
[20] Հղում Դանտե Ալիգիերիի «Աստվածային կատակերգությանը», «Դժոխք», XIII.70, թարգմ.՝ Արբուն Տայանի:
[21] Ավետարան ըստ Հովհաննեսի, 12.24:
ՀԱՀ֊ի թարգմանության պատմության հաղորդումը Սիվիլնեթում
