1993 թուականի յունուարի չորսի առաւօտը ամպամած էր։ Դուրսը, զօրամաս դարձած հիւրատան բակին մէջ ես ետ ու առաջ կը քալէի ժամանակ սպաննելու համար։ Մոխրագոյն շէնքը շրջապատող մշտադալար եղեւնիներուն ճիւղերը կքած էին նոր տեղացած ձիւնին բեռան տակ։ Արեւելեան կողմի լեռները ապահովութեան զգացում չէին առթեր։ Թշնամիին դիրքերը հիւրատան բակէն երեւցող գագաթներուն ետին էին։ Բլուրէն վար` քաղաքը անբնական լռութեամբ մը կը քնանար։

Հեռուն, ամայացած դաշտէն անդին, լուսաբացին կը խառնուէին անբարեկամ քաղաքի մը լոյսերը։ Թշնամի բնակավայր մըն էր։ Սեւ բրդեայ շալս սեղմ կը փաթթեմ ուսերուս։ Ռատիոկապի նկուղային սենեակէն ալիքներու խշշոցը կը լսուի։ Կ՚երկիւղիմ ունկնդրելու, թէ ի՛նչ կը կատարուի մարտադաշտին վրայ։ Արեւածագէն շատ առաջ, շրջանի ռազմական հրամանատար ամուսինս` Մոնթէն, տեղացիներուն համար Աւոն, առաջնորդած էր իր կռուողները դէպի մօտիկ գիւղ մը։ Գործողութեան նպատակն էր կրակակէտերը լռեցնել։ Վերջին շաբաթներու ընթացքին այդ վայրէն նետուած ռումբեր գրեթէ ամէն գիշեր կ՚արթնցնէին քաղաքը։ Քանի մը օր առաջ թշնամի ուժերը գրաւած էին զօրամասին ետին գտնուող բլուրին միւս կողմի հայկական դիրքերը։ Զօրամասին չորս կողմը տեղացող ռումբերէն կէս գիշերին վեր ցատկած էինք։

Հեռուն, թնդանօթներու ձայնը կը շարունակուի։ Սառած` ականջս կը լարեմ։ Մէկը կ՚երգէր։ Ծննդավայրս` Այնճարը կը յիշեցնէ ինծի այդ երգը, երբ ամառը, մեր տան պատուհանէն մշակներուն երգը կ՚ունկնդրէի։ Լսուող ձայնը անոյշ էր։ Գիտէի, որ մօտակայ ականապատ դաշտերուն մէջ մշակներ չէին կրնար ըլլալ։ Զրահապատ մեքենայի մը ձայնը կը մօտենար զօրամասի մուտքին։ Անոր հետ կը մօտենար նաեւ երգը անոյշ։ Վերէն, իմ տեղէս, կարելի էր կարդալ ՊՄԲ 2-ին լայնքով մէկ գրուած` «Կոմիսար»։ Սարիբէկն էր։ Հետախուզութեան պետը։ Պէտք էր գիտնայի։ Պատերազմէն դուրս ան ճանչցուած երգիչ էր։

Վերջին քանի մը տարիներուն տղամարդոց մեծ մասը դադրած էր երգիչ, շինարար կամ որեւէ այլ մասնագէտ ըլլալէ։ Ազատամարտիկ ըլլալէ զատ ուիրշ ընտրութիւն չունէին։ Լսած էի, որ Սարիբէկը պատերազմէն առաջ թէ՛ հայկական եւ թէ՛ ազերիական միջոցառումներու ժամանակ երգած էր։ Հիւսիսային Կովկասի մէջ ան հարսանիքներու համար փնտռուած երգիչ էր։ Բայց հիմա, ազգային պատկանելիութիւնը երբեմնի դրացիներու եւ ընկերնեու միջեւ սեպ մը խրած էր Հարաւային Կովկասի այս փոքրիկ շրջանին մէջ։ Ժողովուրդին յանցանքը չէր։ Պատմական յանցանք մըն էր։ Տիրակալի մը կողմէ լաւ մտածուած, դիտաւորեալ «սխալ» մը, որը ներ-ենթակայութեան անել մը ստեղծած էր։ Ստալինը ազգային տարբեր խումբերու պատկանող հսկայ շրջաններ «նուիրած» էր այլ հանրապետութիւններու` ստեղծելով պզտիկ ազգային կղզիներ Խորհրդային տարբեր հանրապետութիւններու մէջ։ 1980-ականներու վերջը, յոյս դնելով «հրապարակայնութիւն» եւ «վերակառուցում» կոչուող ժողովրդավարութեան նոր տեսակի մը վրայ, շարք մը ազգային փոքրամասնութիւններ խաղաղ ցոյցի ելած էին։ Դժբախտաբար, աս ցոյցերուն մեծ մասը տարբեր ազգութիւններու միջեւ պատերազմի պատճառ դարձած էր։ Իսկ անարդարութիւնը մնացած էր անփոփոխ։

Եւ ահա, ինքնակազմակերպմամբ գոյացած վաշտերով անոնք կռուի գացած էին իրենց երբեմնի դրացիներուն ու ընկերներուն դէմ, քանի որ անոնց կողմէ արձակուած ռումբերը իրենց քաղաքի բնակչութիւնը սարսափի կը մատնէին։ Հեռուստատեսութեամբ տուած հարցազրոյցի մը ընթացքին Մոնթէն յոյս յայտնած էր, որ թշնամին հասկնար Ստալինին գործած պատմական սխալը եւ հայերու ցանկութիւնը` արդարութիւնը վերականգնելու։ Ան կը յուսար, որ ազերիները հասկնային կացութեան լրջութիւնը եւ հրաժարէին իրենց չպատկանող հողատարածքները պահանջելէ։ Ան գիտէր, որ իր զինուորները չէին ուզեր սպաննել իրենց նախկին ընկերները, որոնք թշնամի կռուող դարձած էին։ Բայց նաեւ չէին ուզեր մատնուիլ պատմականօրէն հայկական յարակից Նախիջեւանի հայաթափման ու ոչնչացման ճակատագրին։ Իրավիճակը հունէն դուրս ելած էր։ Ներկայիս, Մոնթէն խաղաղ ելք չէր տեսներ։

Աչքերով հետեւեցայ մօտեցող ՊՄԲ 2-ին։ Թափքի կլոր անցքէն Սարիբէկին գլուխը միայն կ՚երեւէր։ Խորհրդային զինուորի գլխարկին երկար ականջները վեր-վար կը ցատկէին։ Ժպտեցայ։ ՊՄԲ 2-ը կեցուց բակին մէջ։ Այտերը կարմրած էին քամիէն։ Արագ ցատկեց դուրս ու մօտեցաւ իր մշտական լայն ժպիտով։

-Ու՞ր է,- հարցուցի։

-Դեռ այնտեղ է։ Ստուգում է, թէ բոլորը յաջող դո՞ւրս են եկել,- ըսաւ։

Սարոն` Մոնթէին տեղակալը ՊՄԲ 2-էն դուրս եկաւ։

-Երեւի շուտով կը գայ։ Յարձակումը վերջացել է,- ըսաւ։

Խորունկ շունչ մը քաշեցի։ Դեռ քանի մը ժամ եւս պէտք է սպաննէի մինչեւ ամուսինս վերադառնար մարտէն։

Զգացած էի, որ Սարիբէկը կը սիրէր իր նոր հրամանատարը եւ հետս կը վարուէր հին ընկերոջ մը պէս։ Ան գիտէր, որ մենք կը մտահոգուէինք երկու կողմերուն ալ խաղաղ բնակչութեամբ։ Գիտէր, որ վրիժառութեան ու առեւանգման տեղական բարքերը անընդունելի էին մեզի համար։ Ռազմաճակատ իմ այցելութիւններուս ընթացքին Մոնթէին հետ ես կ՚երթայի հիւանդանոցներ` Եւրոպայի մեր ընկերներուն ղրկած բժշկական օգնութիւնը առաքելու եւ վիրաւոր զինուորները այցելելու։ Նաեւ այցելած էի ռազմագերիներու եւ ականատես եղած, թէ ինչպէս Մոնթէն կը պահանջէր, որ պատանդներուն լաւ սնունդ տային եւ արտօնէին լոգնալ։ Երբ Մոնթէն ժողովի կ՚ըլլար, ես կ՚այցելէի պատերազմի այրիներու, կ՚ունկնդրէի անոնց պատմութիւնները լաւ ու խաղաղասէր դրացիներու մասին, որոնք հիմա դարձած էին այսպէս կոչուած թշնամիներ։ Շատ կը սիրէի զրուցել խառն ամուսնութեններէ ծնած երեխաներուն հետ։ Կ՚ըսէի իրենց, որ պէտք չունին փնովելու իրենց ծնողը եւ որ ազգային պատկանելիութիւնը անձ մը անպայմանօրէն գէշ մէկը չէր ըներ։

Սարիբէկն ու Սարոն ուղղուեցան դէպի ճաշարանը։ Ես շարունակեցի ճեմել բակին մէջ։ Նախքան բակին ծայրը հասնիլս լսեցի Սարիբէկին ձայնը. «Սեդա՜, Աւոն հեսա կը գայ։ Արի, քեզ պատմելու բան ունեմ։ Հաստատ հաւանելու ես»։

Մտայ ճաշարան։ Նոր պատրաստուած թէյի թափանցիկ գաւաթներէն գոլորշին կը բարձրանար։ Մօտեցայ փայտեայ երկար սեղանին, ուր Սարիբէկն ու Սարոն նստած էին։

-Պատանդը տեսա՞ր,- Սարիբէկը հարցուց Սարոյին ու չսպասելով պատասխանի դարձաւ ինծի։

-Մտել եմ սենեակ, տեսել տղաները հաւաքուել են մի պատանդի շուրջ։ Մօտեցել եմ նայեմ ի՞նչ են ասում, մէկ էլ էս մարդը ասում է` «Սարիբէ՞կ» ու հօ չի փաթաթուել, պաչում։ Հօրս ընկերն էր։ Հարցնում է` ո՞նց է հերս, ո՞նց են մերոնք, ես էլ իրեն եմ հարցնում։ Մի պահ մոռացել ենք որտեղ ենք։ Նայել եմ տղաներին, նայել իրեն ու ասել. «Մի՛ վախեցի, բան չկայ։ Քեզ կը փոխանակեն»։

-Երեւի տարօրինակ էր այդպէս հանդիպիլը։

-Հա, տարօրինակ էր։ Բայց ես ուրիշ բան եմ ուզում քեզ պատմել,- Սարիբէկ ոգեւորուեցաւ։

– Գիտես, էսօրուայ գործողութիւնը էն էր, որ մտնենք, խփենք ու դուրս գանք։ Կրակակէտերը պիտի լռեցնէինք ու հետ քաշուէինք։ Ուրեմն իմ ՊՄԲ-ով մտել ենք գիւղ, ահագին առաջացել, մէկ էլ տեսել եմ մայթի վրայ մի հատ մուտքի մօտ զինուորներ կան կանգնած։ Խառնուել են իրար ու սկսել աջ ու ձախ վազել։ Նկատել եմ մի հատ զինուոր մի երեխայի ձեռքը բռնած։ Մի փոքր աղջիկ, երեւի մի հինգ-վեց տարեկան։ Զինուորները սկսել են մեր վրայ կրակել ու թաքնուել։ Մէկ էլ տեսնեմ էդ երեխայի ձեռքը բռնած զինուորը չկայ, երեխան էլ մենակ կանգնած մուտքի մօտ լացում է։ Աւոն ռացիայով գոռում է`«յետ քաշուել»։ ՊՄԲ-ն կանգնացրել եմ ճանապարհի մէջտեղը ու երեխային կանչել։ Էս երեխան վախենում է, չի գալիս։ Ձեռքով ասում եմ` արի, իրենց լեզուով եմ խօսում, չի գալիս։ Սարոյին ասում եմ, գնա երեխուն վերցրու։ Սարոն գնում է բերի, երեխան աւելի է լացում։ Սարոն բերում է երեխուն, նստում ՊՄԲ-ի վրայ, երեխէն գիրկը։ Գիտե՛ս, ես հինգ երեխայ ունեմ, ինչ արել եմ էդ երեխուն չեմ կարողացել դենց անել, որ չլացի։ Իրեն ասել եմ. «Մի՛ վախեցի, քեզ մամայիդ մօտ ենք տանելու։ Ո՞րտեղ է մամադ»։ Մատով ցոյց է տուել։ Քշել եմ ցոյց տուած կողմը, լացը դադարեցրել է։ Կանգնել ենք մի հատ շէնքի մօտ, մուտքի մէջ պատի տակ մի հատ կին է եղել պպզած, մի «տասթա» էլ երեխայ կողքին, ոնց որ հաւը ճտերի հետ։ Էնտեղից «ռացիան» գոռում է. «Քաշուե՛լ։ Հակայարձակում է գալիս, անմիջապէս պէտք է դուրս գալ»։ Երեխուն հարցրել եմ` «էս քո մամա՞ն է»։ Երեխան գլխով ասել է թէ` այո։ Սեդա, էնքան սիրուն երեխայ էր։ Էդ կնոջը կանչել եմ դուրս։ Սարոն երեխուն իջեցրել է ՊՄԲ-ից։ Էդ կնոջը հարցրել եմ` «էս քո երեխա՞ն է»։ Ասել է` «Հա»։ Դուրս է եկել կուչ եկած տեղից։ Էնքան վախեցել էր։ Գոռացել եմ. «Սրանից յետոյ ոչ մի դէպքում երեխուն մենակ չթողնե՛ս»։ Երեխան վազել է մօր փէշից բռնել։ Ռացիան էնտեղ գոռում է` քաշուել։ Էնքան արագ դուրս ենք եկել էլ ասելու չի»։

Սարիբեկը նայեցաւ աչքերուս ու երեխայի գոհունակութեամբ ժպտաց։