Ինքնագիր գրական ակումբը լոյս է ընծայել մէկ գրքով «ՖՐԻԴՐԻԽ ՆԻՑՉԷ Դերաքրիստոսը Անէծք քրիստոնէութեան դէմ» թարգմանութեամբ Մարկ Նշանեանի(բնագրով Friedrich Nietzsche Der Antichrist) և «ՄԱՐԿ ՆՇԱՆԵԱՆ Ֆրիդրիխ Նիցչէ՝ վասն ինքնիշխանութեան» գրութիւնները։
Գրքի շնորհանդեսը կլինի Հոկտեմբերի 23֊ին ժամը 18:30 Նոյյան տապան գրախանութում(Երևան, Աբովեան 8)։
Մարկ Նշանեանի աշխատութիւնը բաղկացած է 7 գլուխներից` 1 Անժամանակեայ Նիցչէն, 2 Վագների պարագան, 3 Երրորդ հանգրուանը, 4 Դերաքրիստոսէն առաջ՝ Ծննդաբանութիւն, 5 Դերաքրիստոսէն առաջ՝ Վախճանաբանութիւն, 6 Երկու հիմնադիրները 7 Փրկիչին կերպարը եւ տիպարը։ Ինքնագիրը ներկայացնում է Դերաքրիստոս բառի բացատրության և Անժամանակեայ Նիցչէն գլխից հատուածները ։
Կողքի ձևավորումը Միսաք Խոստիկեանի։ Դրուագ՝ ԺԹ.-Ի. դարերի տապանաքարի, Հին Գորիս, Մելիքական եկեղեցուն կից գերեզմանատուն
Դերաքրիստոսը որպէս վերնագիր
Եւ հիմա ժամանակը եկաւ, կարծեմ, բացատրելու թէ ինչո՛ւ «Դերաքրիստոս» բառը կը գործածեմ ո՛չ միայն յունական άντίχριστος-ը թարգմանելու համար հայերէն, այլեւ
Նիցչէի Antichristին որպէս համարժէքը: Առաջին կէտը առարկութիւն չի վերցներ: «Նեռ» բառը կը պատկանի դասական հայերէնի պաշարին: Իսկ «Հակաքրիստոս» եւ «ՀակաՔրիստոս» որպէս թարգմանութիւն յանձնարարելի չեն: Յունարէն «άντί» «հակա» չի նշանակեր, լատիներէն anti-ն չէ՛: Զանազան ձեւերով կը գործածուի, յաճախ՝ «փոխ»ի իմաստով: Յունարէն բառին իմաստն է ուրեմն՝ Քրիստոսը փոխարինող, անոր տեղը գրաւող, ինքզինք որպէս Քրիստոս ձեւացնող: Ատկէ՝ «սուտ Մեսիա»ի իմաստը, քանի որ յունական «Քրիստոս» բառը նախ տիտղոս մըն էր, եբրայերէն «Մեսիա»ին համապատասխանը: Իսկ մեր նախնիքները, որոնք անկասկած յունարէն գիտէին, գոնէ մինչեւ ԺԲ. դար, եւ ենթադրաբար նաեւ հայերէն ալ գիտէին, երբեք չեն գործածած «Հակաքրիստոս» ձեւը: Երբ որ պէտք եղած է, ըսած են կա՛մ «Նեռ», կա՛մ «Դերաքրիստոս»: Օրինակ Նարեկացին, Մատեանին ՂԱ. բանին մէջ.
Պնդին ի մետաղս ահեղ հրամանիդ՝
այսականացն գումարք,
Պապանձին կարկեալ ընդդիմաբանիցըն դասակցութիւնք,
Պարաւանդին հիւծմամբ կորստեան՝
աներեւութիցըն ժողովք,
Անլոյծ շղթայիւք նեղին՝ առաքելութիւնք
դերաքրիստոսին։
Գարեգին Տրաբիզոնցիի (թոյլ) թարգմանութեամբ՝
Հրամանովդ ահեղ՝ ջոկերն այսերուն
մետաղներու մէջ պինդ կը պրկուին,
Դասերը բոլոր դիմախօսներուն
կը համրանան ու կը պապանձեն,
Ժողովները անտեսներուն կորստաբեր հիւծով կը պարաւանդուին,
Դերաքրիստոսին դեսպանութիւններն
անլոյծ շղթայով նեղը կը դրուին։
Իսկ Նիցչէի վերնագիրը տարբեր հարցեր կր ծագեցնէ: Գերմաներէն՝ Der Antichrist: Նիցչէի բոլոր մեկնաբանները եւ թարգմանիչները գիտեն որ երկիմաստ է բառը: Կրնայ յղուիլ Յովհաննու Աւետարանի «Նեռ»ին, ուրեմն՝ աւանդութեան մէջ որպէս Նեռ կամ որպէս Դերաքրիս- տոս ճանչցուած սարսափազդու եւ աղէտաբեր կերպարին: Կրնայ նաեւ պարզապէս նշանակել «հակա- քրիստոնեայ»: Տեսանք արդէն իսկ, թէ Նիցչէ այդ իմաստով կը գործածէ երբեմն բառը, օրինակ երբ կ՚ըսէ՝ «Wir, Antichristen», այսինքն՝ «Մենք՝ հակաքրիստոնեաներս»: Բայց ինծի ծանօթ թարգմանութիւնները կը նախընտրեն պահել առաջին իմաստը, ուրեմն կը թարգմանեն օրինակ ֆրանսերէն՝ L’Antéchrist, անգլերէն՝ The Antichrist: Ուրեմն կրկին՝ Դերաքրիստոսը: Այդ անունը կրող գիր- քին մէջ ի դէպ՝ Նիցչէ առաջին կամ երրորդ դէմքով չի խօսեցներ «Դերաքրիստոս»ը որպէս կերպար: Հետեւաբար որոշ մեկնաբաններ եզրակացուցած են որ «Դերաքրիստոս»ը Նիցչէի մտքին մէջ այս պարագային գոնէ՝ գի՛րքն է, եւ ո՛չ թէ անձնականացած կերպար մը, մինչդեռ քրիստոնէական աւանդութեան մէջ՝ միշտ կերպարի մը մասին է խօսքը20: Այս ամբողջը պիտի չարգիլէր սակայն որ Նիցչէի վերնագիրը թարգմանուի «Հակաքրիստոս», եթէ հիմա միայն գերմաներէնին յղուէինք, եւ ո՛չ թէ յունա- րէնին, քանի որ «Anti» գերմաներէն յստակօրէն «հակա» կը նշանակէ: Պիտի չարգիլէր, այո, պայմանաւ որ «Քրիստոս»ը հասկցուի որպէս տիտղոս, անգամ մը եւս՝ «Մեսիա»ի իմաստով, «Օծեալ»ի իմաստով: Բայց եթէ
հասկցուի որպէս անձի մը «մականուն»ը, «ՀակաՔրիստոս» թարգմանութիւնը կը թելադրէ որ այդ անձին դէմ է խօսքը: Մինչդեռ կը բաւէ գիրքը կարդալ մինչեւ իսկ թե- թեւակի եւ անցողակի հայեացքով, անդրադառնալու համար որ այդպիսի բան չկայ գիրքին մէջ: Նիցչէ ոգի ի բռին կը հակառակի Պօղոսի մեկնաբանութեան, երբեւիցէ չի խօսիր Յիսուսին դէմ, որպէս անձ, կամ ինքը կ՚ըսէ՝ որպէս «տիպար»: Ընդհակառակը, ամբողջ գիրքը գրուած է «տիպար»ը փրկելու համար Պօղոսի մեկնաբանութենէն ու գործածութենէն: Հետեւաբար՝ «ՀակաՔրիստոս» լուծումը (վերնագիրը թարգմանելու համար) յոյժ անպատեհ պիտի ըլլար: Antichrist բառին յունական յղոյթին պիտի չհամապատասխանէր բնաւ, ու գերմանական իմաստով՝ կարծել պիտի տար որ Նիցչէին խօսքը «Քրիստոս» տիտղոսին արժանացած անձին դէմ կ՚ուղղուի: Աւելին ալ կայ, քանի որ գիրքին մէջ մէկ կամ երկու պարագաներու՝ Նիցչէ կը գործածէ «Քրիստոս»ը որպէս անուն անձին համար, առանց ո՛չ մէկ ժխտական երանգի: Ո՛չ թէ որովհետեւ կը սխալի, ո՛չ թէ որովհետեւ անփոյթ կը գտնուի, այլ որովհետեւ ինչպէս բացատրեցինք վերը մէկ անգամ (ու առիթը պիտի ունենանք կրկնելու) իր ծրագիրը ենթարկուած է կրկնալեզուութեան երեւոյթին. նոյն բառերը, նոյն անունները շրջածիր փոխելով՝ իմաստ ու արժէք կը փոխեն, նոր կը մեկնաբանուին, ժխտականէն՝ կը դառնան դրական (ինչ որ կարգ մը բողոքական աստուածաբաններու ըսել տուած է, մեծ գոհունակութեամբ, որ Նիցչէին մօտ կար տակաւին սէրն ու յարգանքը Յիսուսին նկատմամբ, կարծէք՝ Նիցչէին կողմէ որպէս «տիպար» վերակազմուած Յիսուսը քրիստոնէութեան Յիսուսը ըլլար, մինչդեռ կատարելապէս ապաքրիստոնեայ, մինչեւ իսկ՝ հակաքրիստոնեայ Յիսուս մըն է): Ամէն պարագայի՝ ահաւասիկ ինչո՛ւ «ՀակաՔրիստոսը» ձեւով չթարգմանեցի վերնագիրը, Der Antichrist, հակառակ անոր որ այդպիսի թարգմանութիւն մը ցնցիչ հանգամանք պիտի կրէր, շատ աւելի ցնցիչ քան մեր «Դերաքրիստոսը» (որ յարաբերաբար անծանօթ բառ մը ըլլալով՝ չի վիրաւորեր մեր «քրիստոնէական» զգացումները), ու փաստօրէն՝ Նիցչէն կ՚ուզէ՛ր ցնցել իր ընթերցողները, կ՚ուզէր վիրաւորել, կ՚ուզէր անազնիւ ըլլալ։ Մնաց որ Նիցչէ բազմիցս կը գործածէ անձնականացած ձեւը այս գիրքէն դուրս: Օրինակ 1883ին Մալվիդա ֆոն Մէյզենբուրգին ուղղուած նամակի մը մէջ. «Նոր անուն մը կ՚ուզէ՞ք ինծի համար: Եկեղեցական լեզուն ունի հատ մը. ես — — — — — — — — Դերաքրիստոսն եմ», գերմաներէն՝ der Antichrist: Իսկ Ecce homo-ի մէջ ինքզինքը կը գովէ ամենէն կարճ ականջները ունենալուն համար (բնանիւթ մը, որ պիտի վերադառնայ Դիոնիսոսի եւ Արիադնէի երկխօսութեան ընթացքին), ու կ՚ըսէ՝ «Ես գերազանց հակաէշն եմ, եւ այդ իսկ պատճառով՝ համաշխարհային իմաստով պատմական հրէշ մը, — եթէ յունարէն խօսինք, ու ոչ միայն յունարէն, ես Դերաքրիստոսն եմ», կրկին՝ der Antichrist: «Ո՛չ միայն յունարէն» կը նշանակէ՝ նաե՛ւ գերմաներէն: Ուրեմն նոյնքան հակաքրիստոնեայ եւ նոյնիսկ «Հակաքրիստոս», որքան՝ Դերաքրիստոս, պայմանաւ (կը կրկնեմ) որ «Քրիստոս» անունը լսենք որպէս տիտղոս, կամ քրիստոնէական խեղաթիւրումին կեդրոնական կերպարին անունը: Երկու խօսք եւս պէտք է ըսել սակայն Antichrist բառին շուրջ, երկուքն ալ՝ Նիցչէի ֆրանսերէն լեզուով ընթերցումներուն հետ առնչուած: Ըսի որ ֆրանսերէն լեզուով այդ սարսափազդու վախճանաբանական կերպարին անունն է՝ l’Antéchrist: Այդ անունին հանդիպած էր Նիցչէ Էռնեստ Ռընանի եօթը հատորէ բաղկացած Histoire des origines du christianisme [Քրիստոնէութեան առաջին շրջանի պատմութիւն] ձեռնարկին մէջ, որուն չորրորդ հատորը L’Antéchrist վերնագիրը կը կրէր, իսկ առաջին հատորը հռչակաւոր Vie de Jésus [Յիսուսի կեանքը] կոչուածն էր: Ինչո՞ւ հռչակաւոր: Որովհետեւ այդ գիրքը ամենէն շատ կարդացուած գիրքերէն մէկը եղած է Եւրոպայի մէջ ԺԹ. դարու վերջին տասնամեակներուն (Պոլիս նստած մեր հայ մտաւորականները, որոնք բոլորն ալ՝ կատարեալ ֆրանսախօս էին ու ֆրանսական մշակոյթին իրադարձութիւններուն կը հետեւէին ուշի ուշով, եւ անոնց մէջ առաջին հերթին՝ Եղիա Տէմիրճիպաշեանը, զայն յափշտակութեամբ կարդացած են): Այդ գիրքը Նիցչէի տետրակներուն մէջ ո՛չ միայն երկար նօթագրումներու արժանացած էր, այլեւ՝ իր Դերաքրիստոսը պարսաւագիրին մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ ան, որպէս հակապատկեր: Բնական է ուրեմն որ Նիցչէ զայն գործածէր որպէս թիրախ երբ պահը պիտի գար Յիսուսի պատմականութեան շուրջ վիճարկելու եւ մանաւանդ՝ «Փրկիչ»ի տիպարը ուրուագծելու:
Պատմութեան ենթական
Ինչո՞ւ դժուար է Նիցչէի մասին գրել, ու գրելէ առաջ՝ զինք իր — ու մեր — աշխարհին մէջ տեղաւորել, մօտեցումի ճիշդ անկիւնը գտնել։ Նախ եւ առաջ՝ որովհետեւ Նիցչէն մեր ժամանակակիցը չէ՛։ Մեր տարածքին չի՛ պատկանիր։ Իր մտածողութիւնը կը դիմադրէ պատմականացումի փորձերուն, չի հպատակիր կարծէք՝ պատմական ճշմարտութեան։ Ի՞նչ պէտք է ընել ուրեմն։ Զինքը կարդալ որպէս փիլիսոփա՞յ, վերակազմել իր մտածողութեան հանգրուաննե՞րը։ Թէ՞ արդեօք արկածախնդրութիւն մը նկարագրել, ողբերգական տեսակէն, Ժորժ Բատայլի յորջորջումով՝ “ներքին փորձընկալում”ի քայլերը պատմել։ Մեր ժամանակակիցը չէ՛, ըսի։ Քրիստոնէութեան դէմ իր մղած մահացու կռիւը նոյքան օտարոտի է, որքան՝ “արդի գաղափարներ”ուն նկատմամբ իր հակակրութիւնը։ Իր հռչակած “Աստուծոյ մահ”ը նոյնքան այլայլութիւն եւ անհասկացողութիւն կը պատճառէ, որքան՝ ժողովրդավարութեան հանդէպ իր սնուցած կասկածանքը եւ նուիրապետական հասարակութեան մը ի նպաստ իր ջատագովականները։ Եւ քանի որ մեր ժամանակակիցը չէ ո՛չ մէկ ձեւով, քանի որ իր ձայնը չի յարմարիր մեր մտածումի ստորոգութիւններուն, քանի որ մեր ականջը պատրաստ չէ զայն ընկալելու, ստիպուած ենք զինքը թարգմանելու, մեր բառերուն մէջ մտցնելու իր ըսածները։ Տարօրինակ փորձառութիւն մըն է, զոր չեմ ունեցած — այո, ես՝ ստորագրեալս չեմ ունեցած — ուրիշ որեւէ հեղինակի հետ։
Մեր բառերով ըսուած ուրեմն՝ երկու բան հետապնդած է Նիցչէն, անդադար, երկու գլխաւոր մտահոգութիւն ունեցած է, ու վերջին տարիներուն՝ զգալիօրէն աւելի շեշտուած կերպով։ Առաջինը այն է, որ քրիստոնէութեան պատմութեան կը պատկանինք։ Մեր ձեւն է, պատմական էակներ ըլլալու։ Եւ ահաւասիկ հարցումը, որ հետզհետէ աւելի սուր կերպով Նիցչէին առջեւ ցցուած է, անյաղթահարելի հարցում, մտասեւեռում դարձած հարցում, մինչեւ վերջին հետեւանքները. ինչպէ՞ս ազատիլ քրիստոնէութենէն եթէ չդադրինք պատմական էակներ ըլլալէ, եթէ միեւնոյն ատեն չազատինք պատմութենէն։ Բայց մարդ ինչպէ՞ս կ՚ազատի պատմութենէն։ Քրիստոնէութիւնը գլխիվայր ընել, այո՛, այդ էր Նիցչէին նպատակը։ Բայց իր գիտակից գործունէութեան վերջին տարին՝ դանդաղ ու դժնդակ կերպով յստակ դարձած է իր աչքին, որ այդ նպատակին պիտի չհասնէր երբեք եթէ պատմութի՛ւնը գլխաիվայր չընէր։ Եւ այդ մէկը այլեւս փիլիսոփայական հարց մը չէր, թեր ու դէմ գաղափարներ յայտնելու խնդիր մը չէր, մինչեւ իսկ մտային աշխարհ մը — լման արեւմտեան մտային աշխարհը — արմատական քննադատութեան մը ենթարկելու հարցը չէր։ Քննադատելը բաւարար չէր։ Կատարել պէտք էր։ “Ուժանիւթ”ի վերածուիլ պէտք էր (Նիցչէին գործածած բառն է)։ Բայց “ուժանիւթ”ի վերածուիլ կը նշանակէր սեփական կեանքը աղէտի ենթարկել։ Ահաւասիկ արկածախնդրութիւնը։ Ահաւասիկ ներքին փորձընկալումը։ Ա՛յդ է որ կ՚ուզեմ բացատրել ներկայ վերջաբանով։
Իսկ Նիցչէին հետապնդած երկրորդ հարցը ո՞րն էր։ Կարճ բանաձեւումով ու պարտադրաբար Նիցչէին խօսքը եւ փորձառութիւնը ընկալելով մեր բառերուն մէջ՝ երկրորդ հարցը ինքնիշխանութեան եւ գերիշխանութեան հարցն էր։ Ուրիշ ձեւով ըսեմ, որ կարծեմ նախորդին համահաւասար է. արդի ինքնակայ-ենթակային կազմաւորումը վերայցելելու, եւ վերայցելելով՝ կրկին անգամ արեւմտեան աշխարհի պատմութիւնը նոր հունի մէջ մտցնելու անհրաժեշտութեան հարցն էր։ Ահա՛ կարճ բացատրութիւն մը։ Ո՞վ է ինքնակայ ենթական։ Այն մէկն է, զոր եւրոպական լեզուներով (եւ հրաշք՝ նաեւ հայաստանեան հայերէնով) կը կոչեն “սուպյեկտ”ը։ Ինչո՞ւ ենթակայ է։ Որովհետեւ կ՚ենթարկուի։ Կ՚ենթարկուի օրէնքին։ Եւ ինչո՞ւ ինքնակայ է։ Որովհետեւ կ՚ենթարկուի ի՛ր իսկ հռչակած օրէնքին։ Ուրեմն՝ նաեւ գերիշխան է եւ ինքնիշխան, երկուքը միաժամանակ։ Եւրոպական լեզուներուն մէջ՝ “ենթակայ” բառին այդ իմաստային շրջումը կատարուած է ԺԸ. դարու վերջաւորութեան, Ֆրանսայի եւ Գերմանիոյ միջեւ երթուդարձով մը, Ռուսոյի եւ Կանտի միջամտութեամբ, կամ կատարուած է միս-մինակը եւ Ռուսոն ու Կանդը այդ յեղաշրջումի հաւասարող շրջումը պարզապէս արձանագրած են իրենց մտածողութեան եւ իրենց գործերուն մէջ։
1939ին գրուած “Նիցչէի խելագարութիւնը” վերնագիրը կրող գրուածքի մը մէջ, Ժորժ Բատայլ Նիցչէի փորձառութիւնը կը սահմանէր ինքնիշխանութեան ծիրէն ներս։ Կը գրէր հետեւեալը.
… Եթէ ճիշդ է որ մարդ պէտք է դառնայ ինքն իր օրէնքներուն զոհը, եթէ ճիշդ է, որ իր ճակատագիրին իրագործումը իր անկումը կը պահանջէ — ու հետեւաբար եթէ խելագարութիւնը կամ մահը իր աչքին տօնակատութեան մը շքեղութիւնն ունի — կեանքի եւ ճակատագրի սէրն իսկ կը պահանջէ որ նախ եւ առաջ ինքն իր մէջ գործէ հեղինակութիւն ցուցաբերելու յանցագործութիւնը, զոր ետքը պիտի քաւէ անշուշտ։[1]
Խորքին մէջ՝ Բատայլ հոս կը մէջբերէր Զրադաշտի բերնով արտասանուած Նիցչէին խօսքերը (Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը, Բ. բաժին, “Վասն յաղթահարման” կոչուած գլուխին մէջ).
Ապրողը հետապնդեցի, անոր մեծագոյն ու փոքրագոյն ճանապարհներէն անցայ, որպէսզի ճամչնամ իր եղանակը։ (…)
Բայց հոն ուր գտայ ապրողը, լսեցի նաեւ հպատակութեան խօսքը։ Ինչ որ կ՚ապրի կը հնազանդի։
Եւ երկրորդ բան մըն ալ իմացայ. ո՛վ որ չի կրնար ինքն իրեն հնազանդիլ՝ կը հրամայուի։ Ա՛յդ է ապրողին եղանակը։
Բայց ահաւասիկ երրորդ իմացածս. որ հրամայելը աւելի դժուար է քան հնազանդիլը։ Եւ ո՛չ միայն որովհետեւ հրամայողը բոլոր հնազանդողներուն ծանրութիւնը կը կրէ, ու այդ բեռը կրնայ զինքը դիւրութեամբ ճզմել։—
Ամէն հրամանի մէջ տեսայ փորձութիւն մը ու վտանգ մը. ու միշտ երբ կը հրամայէ՝ ապրողը ինքզինք է որ կը վտանգէ։
Բայց ա՛լ աւելի երբ ինքն իրեն կը հրամայէ. այդ պարագային՝ իր հրամայելն ալ պէտք է քաւէ։ Պէտք է դառնայ ինքն իր օրէնքին դատաւորը, վրիժառուն եւ զոհը։[2]
Այսպէս ուրեմն՝ ինքնակայ ենթակայութենէն անցանք ինքնիշխանութեան։ Ինքնիշխան է ա՛ն, որ ինքն իրմէ կը քաղէ իր օրէնքը եւ իր հրամանը, ու կը հպատակի իր իսկ հռչակած օրէնքին եւ իր իսկ արտաբերած հրամանին։ Օրէնքը եւ հրամանը հոս կը զուգադիպին։ Այդ զուգադիպութեան հետեւանքով է, որ Զրադաշտի ֆրանսերէն թարգմանիչը 1903ին, հանճարեղ որոշումով մը, “expie son autorité” թարգմանած է, հոն ուր Նիցչէ կ՚ըսէր “es muss sein Befehlen büssen”, այսինքն՝ իր հրամայելը պէտք է քաւէ։ “Հրամայել”ը թարգմաներ է “autorité” եւ այդ ըրեր է ճիշդ հոն՝ ուր Նիցչէ կը խօսի ենթակային կողմէ ենթակային ուղղուած հրամանի մը մասին։ Հոս Նիցչէին համար, ինչպէս իրմէ ետք՝ նոյն այս տողերէն ներշնչուող ու զանոնք կրկնող Ժորժ Բատայլին համար, գրաւարկը եւ գրաւականը գերիշխանութիւն կամ ինքնիշխանութիւնն է, որ կը պարունակէ ե՛ւ ենթակային կողմէ հռչակուած օրէնքն ու հրամանը, ե՛ւ ենթակային “զոհագործում”ը, անոր կործանումի հնարաւորութիւնը։ ԺԸ. դարուն պատահած յեղափոխութեամբ՝ ենթական ենթադրաբար միայն դարձած է ուրեմն ինքնիշխան եւ գերիշխան, կամ դարձած է մէկն ու միւսը կեղծիքով, այսինքն գրաւելով դիրք մը որ իրեն համար նախասահմանուած չէր։ Այդ կեղծիքին արդիւնքը եղած է ի միջի այլոց Ռուսոյի մօտ՝ գերիշխան (կամ թերեւս նախընտրելի ըլլայ ըսել այլեւս “ինքնիշխան”) դարձող ժողովուրդը, եւ անոր հետքերուն վրայ՝ եւրոպական ժողովրդավարութիւնը։ Ահաւասիկ ինչո՛ւ Նիցչէ կ՚ատէր ժողովրդավարութիւնը, կ՚ատէր “արդիական գաղափարները”, ֆրանսական Յեղափոխութեան արդիւնքները, ու Ռուսոյին մօտ կատարուած յեղաշրջումը իր փիլիսոփայութեան մէջ արձանագրող Կանտը։
Ինչո՞ւ վերը ծայրէ ծայր վարանեցայ “գերիշխան”ին եւ “ինքնիշխան”ին միջեւ։ Որովհետեւ եւրոպական բառն է՝ souverain, sovereign, sovrano, souverän, այսինքն՝ մէկ բառ, մէկ յղացք, մէկ հասկացութիւն, հո՛ն ուր հայերէնը ունի երկու բառ, երկու հասկացութիւն, որոնք բացարձակապէս համարժէք չեն։ Ո՞ւր եւ ինչպէ՞ս պատահած է այդ հրաշքը։ Պատահած է նոյնպէս ԺԸ. դարուն, այն վայրկեանէն սկսեալ երբ Ժան-Ժակ Ռուսոն գործածած է souverain բառը նշելու համար “հասարակական պայմանագրութեան” կամ “հասարակական դաշինք”ին արդիւնքը։ Ա՛յն որ մինչեւ այդ պահը կը նկատուէր գերիշխանին ենթական՝ յանկարծ ինքը կը դառնար գերիշխան։ Բայց քանի որ թագաւորի մը ենթական չէր այլեւս, այլ ինքն իր ենթական, այդ գերիշխանութիւնը ինքնիշխանութիւն էր։ Ռուսոյէն առաջ՝ souverain բառը երբեւիցէ այդ իմաստով չէր գործածուած։ Հայերէն լեզուն չէ արձանագրած անշուշտ այդ յեղաշրջումը այն պահուն, երբ պատահած է։ Խորքին մէջ՝ “ինքնիշխանութիւն” բառը նորաբանութիւն մըն է հայերէնի մէջ։ Ուրեմն ինչպէ՞ս պիտի թարգմանենք Ռուսոյին “souverain”ը երբ կը միջամտէ ան առաջին անգամ ըլլալով Հասարակական պայմանագրութիւնը գիրքին մէջ, երբ գիտենք որ Ռուսոյին կողմէ գործածութիւնն է, որ գերիշխանը կը վերածէ ինքնիշխանի։ Ահաւասիկ հատուածը, ուր բառը իր հին-նոր իմաստով կիրարկուած առաջին անգամ ըլլալով.
Նոյն պահուն, պայմանագրութեան մասնակցող ամէն մէկ մասնաւոր անձի փոխարէն, ընկերակցութեան այդ դաշինքը կ՚արտադրէ բարոյական եւ հաւաքական մարմին մը, բաղկացած այնքան անդամներէ որքան ձայն ունի հաւաքոյթը, եւ սոյն հաւաքոյթը նոյն այդ դաշինքէն կը ստանայ իր միութիւնը, իր հասարակաց եսը, իր կեանքը եւ իր կամեցողութիւնը։ Այդ հանրային անձը, որ կազմուած է հիմա միւս բոլոր անձերու միաւորումով, ատենօք կը կոչուէր քաղաք, ու այսօր կը ստանայ հանրապետութիւն կամ քաղաքական մարմին անունները։ Իր անդամները զայն կը կոչեն պետութիւն երբ կրաւորական է, գերիշխան–ինքնիշխան (souverain) երբ ներգործօն է, զօրութիւն երբ զայն համեմատենք իր նմաններուն։ Ինչ կը վերաբերի ընկերակիցներուն, անոնք հաւաքապէս կը ստանան ժողովուրդ անունը, կը կոչուին ի մասնաւորի քաղաքացի որպէս գերիշխան ուժին մասնակիցները, հպատակ որպէս պետութեան օրէնքներուն ենթարկուած։ Բայց այդ եզրերը յաճախ կը շփոթուին մէկը միւսին հետ։ Կը բաւէ որ գիտնանք զանոնք զատորոշել երբ գործածուած են իրենց լման ճշգրտութեամբ։[3]
Կը կրկնեմ ուրեմն. այդ վայրկեանէն սկսեալ երբ souverain բառը կը գործածուի դաշինքով միաւորուած ժողովուրդին իշխանութիւնը ըսելու համար, կը ստանայ “ինքնիշխան”ի իմաստը։ Այսնպէս որ ըստ էութեան՝ անկարելի է այդտեղ թարգմանութիւն մը ընտրել։ Եթէ “ինքնիշխան” ըսեմ այդ պահուն՝ կորսնցուցած կ՚ըլլամ Ռուսոյին դիտաւորութիւնը, որ մէկ բառով՝ ցուցաբերել է թագաւորին, ուրեմն գերիշխանին պաշտօնը։
Այսքանը բաւական է, կարծեմ, առաջին մօտեցումով ընդգծելու համար թէ ո՛ւր կը գտնուի Նիցչէի թիրախը, երբ այդքան բուռն կերպով կը հակառակի Ռուսոյին։ Որովհետեւ այո՝ Նիցչէն յարձակողական կերպով, յաճախանքի վերածուած ատելութեամբ, հակա-ժողովրդավարական էր, այսինքն՝ հակա-ռուսոյական։ Բայց հակա-ժողովրդավարական էր յանուն ինքնիշխանութեան։ Եւ այստեղ բառը յանկարծ կը գործածեմ Ժորժ Բատայլին տուած իմաստով՝ Ժոժ Բատայլի souveraineté-ին իմաստով։ Նիցչէին ինչպէս իր հետքերուն վրայ քալող Բատայլին համար՝ գերիշխան-ինքնիշխանութիւն չկայ այնքան ատեն որ հրաման-օրէնք հռչակողը եւ ինքն իր հրամանին-օրէնքին հպատակողը իր էութիւնը նժարին վրայ չի դներ, չի քաւեր իր կրկնակի արարքը, եւ այդ արարքով՝ ինքն իր զոհը չի դառնար։ Նիցչէին մտասեւեռումը եղած է ուրեմն Ռուսոյով ծնած “ինքիշխանութիւն”ը ազատագրել իր ռուսոյական ոլորտէն։ Դժուար գործողութիւն, ի հարկէ, որ մեր կողմէ պիտի պահանջէ նորանոր բանաձեւումներ[4]։
Ուրեմն ահաւասիկ Նիցչէի մօտ երկու հիմնական կեցուածքներ, որոնք իրապէս բնազդային կեցուածքներ են, արտայայտուելէ առաջ գաղափարային ոլորտին մէջ։ Առաջինը իր հակա-քրիստոնէութիւնն է։ Երկրորդը՝ իր հակա-ժողովրդավարութիւնը։ Հակա-ժողովրդավարութիւն յանուն ինքնիշխանութեան։ Իսկ առաջինը, յանուն ինչի՞։ Հարցումը պիտի ղեկավարէ որպէս վերջաբան հրամցուած ներկայ աշխատասիրութիւնը։
[1] Georges Bataille, Oeuvres Complètes, հատոր 1, էջ 548-549։ Այս մասին տե՛ս իմ Պատկեր, պատում, պատմութիւն գիրքին առաջին հատորը՝ “Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը”, էջ 331։
[2] KSA 4, էջ 147։ ԱԽԶ, էջ 194։ Ժորժ Բատայլ Նիցչէի Զրադաշտը կը կարդար Հանրի Ալբերի (Henri Albert) թարգմանութեամբ։ Տե՛ս Oeuvres Complètes de Nietzsche, հատոր 9, 1903, էջ 161, ուր մէջբերուած հատուածի վերջին տողերուն ֆրանսերէնը հետեւեալ ձեւով կը հնչէ. “Et quand ce qui est vivant se commande à soi-même, il faut que ce qui est vivant expie son autorité et soit juge, vengeur, et victime de ses propres lois.” Մինչդեռ գերմաներէնը կ՚ըսէ պարզապէս՝ “Ja noch, wenn es sich selber befiehlt: auch da noch muss es sein Befehlen büssen. Seinem eignen Gesetze muss es Richter und Rächer und Opfer werden”։ Ֆրանսացի թարգմանիչը “ինքն իր օրէնքին”ը դարձուցեր է յոգնակի, գրեր է՝ “ինքն իր օրէնքներուն”, բայց մանաւանդ “հրամայելը” դարձուցեր է “son autorité”, այսինքն՝ “իր հեղինակութիւնը”, պարզապէս որովհետեւ բայական Befehlenի համար ուրիշ յարմար համապատասխան չէ գտեր։ Ինչ որ կը բացատրէ Բատայլին նախադասութիւնը. “S’il est vrai qu’il doit devenir la victime de ses propres lois (…) l’amour même de la vie et du destin veut qu’il commette d’abord en lui-même le crime d’autorité qu’il expiera”։ Պատկեր, պատում, պատմութիւն գիրքիս Բատայլին նուիրուած փորձագրութեան մէջ, թարգմաներ էի՝ “հեղինակութիւն հռչակուելու յանցագործութիւնը”, որ սխալ էր։ Հարցը ինքնիշխանութիւնն է, ինքն իրեն հրամայելն է։ Ուրեմն պէտք է ըլլայ “հեղինակութիւն ցուցաբերելու յանցագործութիւնը”։ Գիտենք որ Բատայլ նոյն բառերով պիտի արտայայտուէր չորս տարի վերջը, 1943ին, Ներքին փորձընկալումը գիրքին մէջ, այս անգամ խօսքը եւ գաղափարը իր բարեկամին՝ Բլանշոյին վերագրելով։ Այդտեղ autorité բառը կը գործածուէր փորձընկալումին մասին։ Ինքն իր հեղինակութիւնն էր։ Ո՛չ ոքէ, ո՛չ մէկ աստուծմէ, ո՛չ մէկ աւանդութենէ կը քաղէր իր իրաւասութիւնը։
[3] Jean-Jacques Rousseau, Le Contrat social, Ա. մաս, 6րդ գլուխի վերջաւորութեան։ Ի դէպ՝ կայ Ժան-Ժակ Ռուսոյի Le Contrat social գիրքին հայերէն թարգմանութիւն մը, 2000 թուականին Երեւանի մէջ լոյս տեսած, “Հասարակական դաշինքի մասին” վերնագրով, թարգմանիչ՝ Աշօտ Բլբուլեան (այդ գիրքին հետ ծանօթացումս կը պարտիմ Նարէ Արիստին)։ Դժբախտաբար՝ վստահելի թարգմանութիւն մը չէ։ Բայց վստահելի չըլլալէն անդին, խափուսիկ է։ Կը հաւատայ ու կը հաւատացնէ որ բառերը միանշանակ են, որ լեզուները ժամանակակից են։ Օրինակ երբ Ռուսոյի souverain բառը կը թարգմանէ “սուվերեն”, այսինքն չի թարգմաներ, ու անկարելի կը դարձնէ հարցականի ենթարկել “սուվերեն” բառին պատմութիւնը եւ բազմիմաստութիւնը եւրոպական լեզուներուն մէջ։
[4] “Ինքնիշխանութիւն”ը փրկելու այս հարցին պիտի վերադառնամ հոս նախ ներկայ գլուխին ընթացքին, այս անգամ՝ ուղղակի Նիցչէի մօտ “ժողովրդի ինքնիշխանութիւն”ը արտայայտութեան քննադատութիւնը կարդալով, յետոյ երրորդ գլուխի վերջաւորութեան, “Վասն ինքնիշխանութեան” վերնագրուած պարբերութեան մէջ։
