«Հին» գրողներն ու գրականությունը ժամանակավրեպ էին: Գրական գործունեությունն այլևս հասանելի էր բոլորին. «Գրականությունն այլևս մի քանի «ընտրյալների» գործը չէ: Գրողներ ու արվեստագետներ են դառնում երեկվա հովիվներն ու բատրակները, որոնց համար կյանքն ստեղծել է ինտելեկտուալ աշխատանքի մարդիկ դառնալու բոլոր պայմանները: Զով լեռների ու բամբակի դաշտերի աշխատավորները պարզ ու անկեղծ բանաստեղծություններով, սրտառուչ ու ինքնաբուխ երգերով փառաբանում են մեծ Հոկտեմբերը, փառաբանում են նրա կազմակերպիչներին»: «Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը և նրա անմիջական ծնունդը հանդիսացող Հայաստանի Կարմիր Նոյեմբերին անմիջապես նախորդող շրջանում հայ բուրժուական և մանր բուրժուական գրականությունն արդեն սպառել էր իր կենսական բոլոր հյութերը և գնում էր դեպի անկում: Այդ գրականության խոշորագույն ներկայացուցիչները՝ Թումանյանը, Շիրվանզադեն, Իսահակյանը, Նար-Դոսը դադարել էին ակտիվ ստեղծագործական աշխատանքից: Հայ բուրժուական նացիոնալիզմը Րաֆֆուց և Գամառ Քաթիպայից հետո տվեց գրական անտաղանդ և անարյուն էպիգոնների մի գաճաճ սերունդ: (…) Պրոլետարիատի հեղափոխական շարժման հետ կապված հայ հեղինակները՝ հանձինս Հակոբ Հակոբյանի և Արազու, մնում էին իբրև խիզախ բացառություններ»:

«Գրական թերթ»֊-ի 1935-ի այս խմբագրականը[1] խոսում է արդեն տոտալիտար և մի միասնական գրական կազմակերպության պարտադրանքի մասին։

Բայց հեղափոխության առաջին տարիներին և մինչև 1920֊ական թվերի վերջը այդպես չէր։

1920-ին Հայաստանում Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո հայ գրողները սկսեցին միավորվել տարբեր գրական խմբավորումներում: 1922-23 թթ. ձևավորվեցին պրոլետարական գրողների առաջին խմբակները («Մուրճ»-ը՝ Երևանում, «Դարբնոց»-ը՝ Թիֆլիսում, «Քուրա»-ն՝ Մոսկվայում): 1922-ի հունիսին Չարենցը, Վշտունին ու Աբովը կազմեցին «Երեքի խմբակ»-ը, 1923 -ին Մկրտիչ Արմենը Լենինականում հիմնադրեց «Հոկտեմբեր» խմբակը: 1925-ին ստեղծվեց պրոլետարական նոր միություն՝  «Նոյեմբեր»-ը (1921-1925), որի առանցքային դեմքերն էին Չարենցը, Բակունցը, Մահարին, Մկրտիչ Արմենը, իսկ 1926 թ. դեկտեմբերին՝ Հայաստանի պրոլետարական գրողների միությունը։ Այդ միությանը զուգահեռ գործում էին «Հայ գրական ընկերությունը»՝ 1926 թվից, և  «Հայ աշխատավորական գրողների միություն»-ը՝ 1927 թվից ։ 1929 -ին ձևավորվեց Հայաստանի խորհրդային գրողների ֆեդերացիան:

1932 թվականին, ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի 1932-ի ապրիլի 23-ի որոշմամբ, արգելվեցին գրական բոլոր միավորումները, այդ թվում և Պրոլետարական գրողների ասոցիացիան: Բոլոր գրողները պետք է միավորվեին մեկ ընդհանուր ՝ Խորհրդային գրողների միության կազմում: Միությունն էլ իր վրա էր վերցնում գրողների համար ստեղծագործելու անհրաժեշտ պայմանների ապահովումը: Գրական մեկ միավորումը հեշտացնում էր վերահսկողությունը գրողների հանդեպ: Միության կազմում չլինելը նշանակում էր մեկուսացում գրականությունից, ընթերցողներից: Միայն ԽԳՄ անդամներն ունեին տպագրվելու, գրական աշխատանքով զբաղվելու ու վարձատրվելու, ստեղծագործական գործուղումների մեկնելու, հանգստյան տների արտոնություն: Մյուսները եթե այդպիսիք մնային, դատապարտված էին թշվառության:

Գրականության վրա գաղափարական համընդհանուր վերահսկողության հաջորդ քայլը կուսակցության կողմից մեկ ընդհանուր ստեղծագործական մեթոդի՝ սոցռեալիզմի հաստատումն էր խորհրդային ողջ գրականության վրա:

Սա կուսակցության պահանջն էր յուրաքանչյուր գրողից: Ցանկացած շեղում մեղադրանք էր դավաճանության մեջ, պատիժը՝ գնդակահարություն կամ աքսոր: Մնում էր պարզել թե ով է շեղվել, և գրողները սկսում էին կամ  միմյանց մեղադրել կամ էլ ջանք թափել ապացուցելու համար որ իրենք սոցռալիզմին ու Կոմկուսի գծին նվիրված են և անզիջում կերպով դատապարտում են այլ դրսևորումներ։

1930-ականների գրական միջավայրի մասին առայժմ ամբողջական ուսումնասիրություն չկա:

Մինչ օրս 20-30-40-ականներին ստալինյան բռնաճնշումներին զոհ գնացած գրողներին ընկալում ենք իբրև զոհեր, ողջ մնացածներին՝ նրանց դեպի մահ ճանապարհած դահիճներ: Սակայն արխիվային փաստաթղթերը, այդ տարիների մամուլը, գրողների անձնական նամակներն ու հուշերը ներկայացնում են ցավալի մի պատկեր՝ բազմաթիվ գրողներ այս կամ այն չափով մասնակցել են միմյանց գրական ասպարեզից մեկուսացնելու, հակախորհրդային ու ազգայնական գործունեության մեջ մեղադրելու գործին: Գուցե ոմանք ստիպված են եղել ցույց տալու իրենց շատ ավելի սոցիալիզմին նվիրված լինելը, գուցե հակառակ դեպքում՝ նույն մեղադրանքները կհնչեին իրենց հասցեին, իսկ գուցե ոմանց էլ գրական նախանձն է թելադրել:

30-ականների մամուլից, արխիվային փաստաթղթերից, հուշերից և ուսումնասիրություններից փորձել եմ առանձնացնել մի քանի հրապարակումներ, որոնք ինչ-որ չափով հնարավորություն կտան ավելի լավ պատկերացնել 30-ականների գրական մթնոլորտը:

Լարվածությունն ավելի սրվեց Աղասի Խանջյանի ինքնասպանությունից (սպանությունից) հետո(1936): Մինչ այդ գրողների ներքին անհամաձայնություններն ավելի շատ  գրական բանավեճի միտում ունեին՝ առանց միմյանց կառափնարան հրելու: Կոշտ գնահատականներ հնչում էին, սակայն առավելապես Սփյուռքում ստեղծագործող գրողների հասցեին:

Նաիրա Բալայանը գրում է.

«1930-ական թվականին արևելահայ մամուլում արդեն հայտնվում են Գ.Մահարու ստորագրությամբ անորակ, ընդամենը հանգերով կապակցված էպիգրամներ, որտեղ ծաղրվում է ոչ թե այս կամ այն գրողի գրական վաստակը, այլ անձը: Այսպես, «Արվեստի ֆրոնտում» հանդեսի N 1-ում և 3-ում զետեղվում են Կոստան Զարյանին, Ավետիք Իսահակյանին, Համաստեղին, Արշակ Չոպանյանին ուղղված էպիգրամներ»[2]:

Ահա Մահարու էպիգրամն՝ ուղղված Կոստան Զարյանին.

Կարդացի «Տատրագոմի հարսը»,
Ով դատարկ գոմի փեսա,
Երկար փնտրեցի իմաստը,
Բայց ոչ մի իմաստ չտեսա:
Է, գրիր, ի՞նչ ես մտածում,
Ի՞նչ մտքեր ունես հանճարեղ,
Պառնասյան փետրով տիրացու,
Բուրվառիդ որքա՞ն վճարեմ:

Սա էլ՝ Արշակ Չոպանյանին ուղղված էպիգրամը:

Կոստան Զարյանը
Իր ուղին ունի,
Նորենցը՝ իր,
Ալեհեր պատանի,
Դու էլ քո՛ ուղին:
Լավ է տգետ լինել,
Լինել անմիտ,
Անուս,
Քան փոթորկոտ մեր այս դարում՝
Գիտնական Յանուս [3]:

Բալայանը գրում է. «Սփյուռքահայ անվանի հեղինակներին քարկոծելու ձգտումը և հայհոյանքի տարրն առավել է ուժգնանում հետագա տարիներին: Առիթը չեն կորցնում Վահրամ Գաբուզյանը՝ Ալազանը, Գ. Մահարին, Զապել Եսայանը, Գ. Վանանդեցին և ուրիշներ: Այսպես, 1932 թվականին «Գրական թերթի» 27-րդ համարում Ալազանը Վազգեն Շուշանյանին համարում է դաշնակցական ցինիզմի հետևորդ: Նույն թերթում զետեղվում է Զ. Եսայանի դասախոսությունը սփյուռքահայ գրողների մասին, որտեղ հեղինակը գրում է, թե Շահնուրը քննադատում է անցած ազգայնական ուղեգիծը, իսկ Շուշանյանը ներբողում է ցոփությունը և զարկ տալիս պոռնոգրաֆիկ գրականությանը(«Գրական թերթ», 1933, N9 ): 1935 թ. Վանանդեցին «Վեմ» ամսագրի դեմ «Դաշնակցական հին արժեքների ժառանգի դերում» խորագիրը կրող հոդվածում Ահարոնյանին համարում է միստիկ, հիվանդոտ, իսկ Շանթին դրամատուրգիան՝ անասնային բնազդը սրբագործող: Ավելին, Մահարին անգամ արգելում է Աթենքում հրատարակվող «Այգեստան»-ին մեջբերում անել իր գործերից:

1932 թվականին իր վաստակի համար Չոպանյանը ռումինական կառավարությունից ստանում է շքանշան՝ իբրև երախտիքի առհավատչյա: Սա առիթ է դառնում Ալազանի համար. նա գրում է. «Այն Չոպանյանը, որը կուրծք էր ծեծում Խորհրդային հայաստանի անկեղծ բարեկամության համար, որը երբեմն փորձ էր անում դաշնակներին «կշտամբելու» իբր թե Խորհրդային Հայաստանը պաշտպանելու համար, այժմ հակախորհրդային ինտերվենցիայի հայրենիքում՝ ստորաքարշության և քծնանքի իր անմրցելի վարպետությամբ շքանշաններ և տիտղոսներ է վաստակում: Մոսիո Չոբանյան, զարդարեցեք ձեր սնափառ լանջը այդ արյունոտ ու գարշելի խաղալիքովը, ռումինական «հրամանատարի» ձեր կոչումովը՝ հավատարիմ շան նման հսկեցեք ֆաշիստների շքադռները, քծնանքով լիզեցեք համաշխարհային սպանդ կազմակերպողների, հակախորհրդային ինտերվենտների գարշապարը»[4]:

Դեռևս 1932 թ. սովետահայ գրողները միմյանց հանդեպ համեմատաբար հանդուրժող էին թվում: Այս առումով հետաքրքիր է Նաիրի Զարյանի բաց նամակը «ընկ.Յեղիշե Չարենցին»՝ գրած 1932֊ին. «Սիրելի Եղիշե, քո «Էպիքական լուսաբացով» դու նահանջի մի ուժգին ժեստ կատարեցիր: Անցել է երկու տարի և դու դեռ ոչինչ չես տվել: Ինչու՞: Արդյո՞ք հիմա քիչ են հերոսական ու վիթխարի գործերը: Արդյո՞ք դու ընդունակ չես ըմբռնելու և ապրելու վերակառուցման շրջանի հերոսական էպոխան: Արդյո՞ք դու այլևս ոչի՞նչ չունես ասելու, ինչպես բարբաջում են վերջերս դաշնակ գրչակներն իրենց բուլվարային թերթուկներում: Ոչ այս է և ոչ այն: (…) Քո նահանջի և լռության հիմնական պատճառն այն է, սիրելի Եղիշե, որ դու նույնպես մի շարք գրողների հետ միասին մասսաների հետ թույլ ես կապված: (…) Մի մոռանար, որ քո ստեղծագործական հախուռն էներգիան շոշափելի սնունդ չգտնելով՝ կսկսի ինքնիրեն լափել ու վերածվել ինդիվիդուալիստական ինքնահոշոտման (որպիսի սիմպտոմներ նկատվում են «Էպիքական լուսաբացում»)[5]:

Արդեն 1969-ին, ՀԿԿ կենտկոմի բյուրոյին գրած 30 էջանոց նամակում, Նաիրի Զարյանն անդրադառնում է իրեն ուղղված մեղադրանքներին, մասնավորապես, Չարենցի դեմ մատնագրեր գրելուն. «Ես համաձայն չեմ այդ անհոգի տրամաբանության հետ, ես չեմ կարող ապրել իմ դեմ հերյուրվող բանսարկությունների ծանրության տակ: (…) Ես չեմ գրել ոչ մի մատերիալ: (…) Ես նրանցից (Բակունց, Չարենց-Լ.Ա.) պաշտպանում էի իմ ստեղծագործությունը, ես նրանց հետ վիճում էի գրավոր ու բանավոր, հրապարակով, գրողների տանը, մամուլում, և մեր մտքով իսկ չէր անցնում, թե մեր գրական տեսակետների համար կարող են մեզ բանտարկել: Ես նրանց հետ վիճում էի հրապարակով, և իմ մտքով չի անցել նրանց դեմ պայքարել գաղտնի»[6]:

Սակայն Զարյանի՝ միայն մամուլում 1930֊ականներին հրապարակված հոդվածները վկայում են, որ խնդիրը միայն գրական պայքարը չէր. «Այժմ արդեն հասկանալի է, թե ինչու 1930 թվից հետո, երբ մեր երկրում հաղթանակում էր սոցիալիզմը և էլ ավելի էր ամրանում ժողովուրդների եղբայրությունը, իրար ետևից լույս տեսած նացիոնալիստական մի շարք գրքեր՝ Ա. Բակունցի «Սև ցելերի սերմնացանը», Մկրտիչ Արմենի «Երևանը», Թոթովենցի «Կյանքը հին հռոմեական ճանապարհի վրա»,  «Հրկիզված թղթեր», Ե. Չարենցի «Գիրք ճանապարհի», Գ. Վանանդեցու և ուրիշների «Հայ գրականության պատմությունը» և այլն: Այդ գրքում Բակունցի նացիոնալիստական տրոցկիստական խմբակը դնում էր Հայաստանի սահմանների հարցը և ատելություն էր հրահրում դեպի թյուրքերը (Բակունց), հին՝ կիսաֆեոդալական Երևանը հակադրում էր սոցիալիստական շինարարությանը (Արմեն), քարոզում էր հայերի և թյուրքերի թշնամության ռասսայական տեսությունը (Թոթովենց), հայ ժողովրդի ապագան համարում էր մութ և անհայտ (Չարենց), հայ անցյալ նացիոնալիստական գրական գործիչներին զարդարում էր դեմոկրատիզմի լուսապսակով (Վանանդեցի, Դ. Սիմոնյան) ձևով ազգային և բովանդակությամբ սոցիալիստական կուլտուրայի ստալինյան թեզը փոխարինում էր «ազգային ձևերի» խտացման նացիոնալիստական ֆորմուլայով, կատաղի կերպով պաշտպանում էր այն միտքը, թե ազգային հարցը չպետք է ենթարկվի պրոլետարական հեղափոխության ընդհանուր հարցին, մերժում էր մեր անցյալի կուլտուրական ժառանգության դեմոկրատական տարրերը և առաջնությունը տալիս բուրժուա-կղերական տարրերին»[7] :

1936-37 թթ. «խանջյանականության» դեմ պայքարը նոր թափ առավ՝ ՀԿ(բ)Կ ԿԿ առաջին քարտուղար Ամատունի Ամատունու , ՆԳ ժողկոմ Խաչիկ Մուղդուսու ջանքերով: Ե՛վ Ամատունին , և՛ Մուղդուսին 37-ին գնդակահարվեցին՝ որպես հայրենիքի դավաճաններ: Սկսվեց ամենաարյունոտ շրջանը։

Գևորգ Աբովը, որը Չարենցի և Ազատ Վշտունու հետ «Երեքի խմբակ»-ի անդամ էր, 1937 թ. գրում է. «Գրավելով Հայաստանի խորհրդային գրողների միության մեջ ղեկավար պոստեր և օգտվելով ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի նախկին քարտուղար՝ դավաճան տրոցկիստ -նացիոնալիստ Խանջյանի ամեն տեսակի օժանդակությունից, տրոցկիստ Սիմոնյանի գլխավորությամբ՝ մի շարք նացիոնալիստ-տրոցկիստ հակահեղափոխականներ՝ Բակունցը, Թոթովենցը, Ալազանը, Վանանդեցին, Նորենցը և Մահարին, մեծ վնաս հասցրին հայկական խորհրդային գրականությանը ոչ միայն իրենց գրական գործերով, այլև կազմակերպչական միջոցառումներով:(…) Նացիոնալիստ-դաշնակ Բակունցը իր «Ծիրանի փող» պատմվածքում հակադրում է, այսպես կոչված, Թուրքահայաստանը ներկա Խորհրդային Հայաստանին, կոչ է անում վերադառնալ այդ երկիրը, քանի որ, նրա կարծիքով, միայն այնտեղ կարելի է գտնել աշխատանքային հանգիստ կյանք, առանց շղթաների և բռնության: Նացիոնալիզմով է հագեցված նաև Թոթովենցի «Կյանքը հին Հռոմեական ճանապարհի վրա» գիրքը: Այդ գաղափարներով է հագեցված նաև Մահարու «Մանկություն» գիրքը: (…) Նրանք մեր գյուղը պատկերացնում էին որպես մթին ձոր, որն ապրում է նահապետական, նախահեղափոխական կենցաղով: Հաղթանակող սոցիալաիզմի դեմ մղած կատաղի դիմադրությամբ նրանք քարոզում էին բուրժուական ինդիվիդուալիզմ և հոռետեսություն: Նրանք ոռնոց էին բարձրացնում հայ ժողովրդի անցյալի թշվառության, Հայաստանի անցյալի՝ իբրև թե անելանելիության, հայ ժողովրդի ներկայի՝ իբրև թե անապագա դրության մասին»[8]:

Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի «ազգայնական» գրականությունը չնկատելու մեղադրանք էր ներկայացված նաև Դերենիկ Դեմիրճյանին, որն ընդունեց, որ կորցրել էր խորհրդային գրողի զգոնությունը. «Կանգ առնելով այն պայքարի վրա, որ տարվել է անցյալում գրական կազմակերպության մեջ, ընկ. Դեմիրճանն ասում է, որ ինքը խորհրդային գրողի զգոնություն չի ունեցել նկատելու և հասկանալու, որ Բակունցի, Ալազանի, Չարենցի և մյուսների պայքարը տարվում է ազգայնական դիրքերից և այդ է պատճառը, որ նա իր ժամանակին պաշտպանել է նրանց»[9]:

Լեռ Կամսարը Դեմիրճյանի մասին գրառել է իր տետրերում. «Դեմիրճյան Դերենիկը, որ ընդամենը հինգ տարի է գրեր իր կյանքին մեջ, և երեսուն տարի լռեր` այսօր Խորհրդային կառավարությունը փոխանակ անոր լռելու հոբելյանը կատարելու` գրելու երեսունհինգ ամյակը կտոնե։ Եվ շատ իրավունք ունի մեր կառավարությունը։ Մեզ մոտ բանաստեղծներու լռությունը շատ ավելի պետք է քաջալերել, քան խոսելը։ Ու եթե ես հարուստ ըլլայի` փառավոր հիսնամյակը կտոնեի մեր այն բանաստեղծին, որ խոստանար երբեք չգրել…»[10]:

1936 թվականին Փարիզից Խորհրդային Հայաստան վերադարձած Ավետիք Իսահակյանն արդեն 1937-ին, Բակունցի, Չարենցի, մյուսների ձերբակալությունից հետո, գրում է «Իմ ազատ և ստեղծագործ ժողովրդի հետ» գրությունը. «Ինձ շատ մեծ վիշտ պատճառեց նաև մի քանի գրողների ձերբակալությունները, որոնց մեջ ունեի անձնական ընկերներ, բայց երբ վերադարձա Երևան և հնար եղածի չափ ծանոթացա իրերի և իրադարձությունների հետ, տեսա, որ մեր կառավարությունը (որին անպայման վստահում ենք) և ժողովուրդը ուրիշ կերպ չէին կարող վարվել նրանց հետ: Որովհետև նրանք շեղվել են ուղիղ, տրամաբանական ճանապարհից և ընթացել են մի դատապարտելի ճանապարհով»[11]:

Գրողների մի մասը իրենց գործընկերների դեմ զրպարտեություններ էր գրում, որոնք ազդանշան էին դառնում ձերբակալությունների համար, մի ուրիշ մասն էլ ինքնապահովագրելու համար կումկուսի գծին հավատարմություն էր ցույց տալիս, բայց ոչ ուրիշներին զրպարտելու հաշվին։ Իմ կողմից դիտարկված նյութերում  մի քանի գրողներ կան, որոնք 1936-1937֊ին իննքաապահովագրելու համար մարտնչում էին «թշնամիների» դեմ և  Ստալինին էին փառաբանում, միևնույն ժամանակ գործընկերների անուններ չտալով։Այդպիսն էր Զապել Եսայանը, ահա  «խանջյանականությունն» արմատախիլ անելու մասին գրության մեջ նա ոչ մի որոշակի գրողի անուն չի տալիս. «Զզվանքով ու ցասումով լցվում է ամեն մի խորհրդային քաղաքացու սիրտը, երբ մանրամասն տեղեկանում է այն ոճրագործ դիտավորություններին, որ սնուցել են իրենց պժգալի ծոցում այն խմբակի մարդիկ, որոնք կոչվում են տրոցկիստական զուգահեռ կենտրոն: (…) Որպես արթուն պահակ՝ կհսկենք մեր մեծ երկրի ապահովության, կլարենք մեր բոլոր ուժերը և կցուցաբերենք աչալրջություն և զգաստություն և ի դերև կհանենք երկրից վտարված գարշելի ֆաշիզմի ավագ գործակալ՝ դավաճան Տրոցկու և նրա ներքին ու արտաքին համախոհների ոճրապարտ դիտավորությունները՝ մեծ մեծ ղեկավար, ժողովուրդների հանճարեղ առաջնորդ մեծ Ստալինի, նրա հավատարիմ զինակիցների կյանքերի և նրանց մեծ գործի, կոմունիզմի հաղթանակի դեմ»[12]:

Զապել Եսայանի՝ Խորհրդային Հայաստան վերադարձի մասին Լեռ Կամսարը 1926-ին, գրել է. «Հայ բոլշևիկները Զապել Եսայանին Փարիզեն Երևան բերին, որ լծեն իրենց «շինարարությանը»։ Լծված է հիմա։ Ի՞նչ կընե` խորհրդային մարագին առջև կուտ կուտե և իրենց փառաբանող օրական երկու հոդված կածե «Երևան» թերթին մեջ, այն ժամանակ, երբ բոլոր հավերը օրական մեկ ձու միայն կածեն։ Ահա ինչ կնշանակե «ռացիոնալ կերակրումը»։ Միայն բոլշևիկները մոռցեր են ածած ձվերը բեղմնավոր դարձնելու համար` աքաղաղ մը տրամադրել իրենց հավին…»[13]:

Այս ամենը չփրկեցին Զապել Եսայանին, նա էլ զոհ գնաց բռնաճնշումներին։

Ստեփան Զորյանն էլ անուններ չի տալիս, և իրեն ապահովագրում՝է «Իմ նողկանքը» վերնագրով գրությամբ. «Այս ամենը չի կարող խորին զզվանք ու ցասում չառաջացնել ժողովուրդների խաղաղ կյանքին նախանձախնդիր մարդկանց մեջ, և ես իմ նողկանքն եմ հայտնում ու պահանջում նրանց նկատմամբ ամենախիստ դատավճիռ»[14]:

Թերթի նույն համարում հոդված ուներ նաև Արազին՝ «Գարշանքի անդունդը» վերնագրով. «Մարդիկ, որոնք երեկ խոսում Էին սոցիալիզմի անունից, պարզվում է, որ խոսում էին դիմակներով, իսկ նրա տակ հրեշավոր հակահեղափոխական գործեր էին առաջ տանում: Այդ գործերից ամեն մեկը բավական է գարշանք առաջացնելու Խորհրդային Միության ամեն մի քաղաքացու մեջ: Դավաճանություն, լրտեսություն, վնասարարություն, բանակցություններ ֆաշիստական պետությունների հետ»:

Իսկ ահա, գործընկերների դեմ գործեր սարքելով էր զբաղված Հրաչյա Քոչարը։ Խաչիկ Դաշտենցի բանաստեղծությունների «Բոց» ժողովածուն՝ հրատարակված 1936-ին , արժանացավ Հրաչյա Քոչարի այս գրախոսականին՝ վերնագրված «Նացիոնալիստ տականքների հոգեորդին».«Խ. Դաշտենցի ապաշնորհ այս գիրքը տրոցկիստական-նացիոնալիստական գրական վիժվածք է: Հեղինակը չի ցանկացել թաքցնել տրոցկիստական իր երկար ականջները, որ ցցել է վեր և երգել իր իսկական ձայնով[15]:

Նացիոնալիզմի մեջ մեղադրելու պատճառները աբսուրդի էին հասնում: Ահա Հրաչյա Քոչարի հիմնավորումը՝ ինչու պետք է Վաղարշակ Նորենցին խիստ նկատողություն անել. «Նորենցն, իմ անկեղծ համոզմամբ, նացիոնալիստ է և նրա նացիոնալիզմը թափանցել է նույնիսկ նրա ընտանեկան կենցաղի մեջ: Պատահական չէ, որ սասունցի Վաղարշակ Նորենցի տղայի անունը Սասունիկ է : Վ. Նորենցն ու Ա.Բակունցի «Ծիրանի փող»-ի՝ Սասուն  վերադառնալ ցանկացող հերոսը հիշեցնում են իրար»[16]:

Եղիշե Չարենցը Ակսել Բակունցը ստալինյան բռնաճնշումների զոհ դարձան, այսուհանդերձ նրանք էլ են իրենց գործընկերների դեմ գործել, օրինակ, դեռ 1931֊ին, երբ տարբեր հիմնարկներից հեռացնում էին իրենց կարծիքով անցանկալի անձանց, որ կոչվում էր «զտումներ» նրանք մասնակցեցին Լեռ Կամսարին «զտելու»՝ «Պետհրատից»  աշխատանքից հեռացնելու գործին:

Կամսարի թոռնուհին՝ Վանուհի Թովմասյան գրում է, որ այդ մասին 1980-ականների սկզբին իրեն պատմել է «Սովետական գրականություն» հանդեսի գլխավոր խմբագիր Ստեփան Կուրտիկյանը. «Ես մասնակիցն եմ եղել երգիծաբանի ամոթալի, սարքովի «զտում»-դատավարությանը։ Հիմա սրանով ո՛չ ապրել եմ կարողանում, ո՛չ մեռնել։

Չարենցը չէր կարողանում ներել պապիդ գրած մեկ ֆելիետոնը իր մասին։ Հավաքելով գրողներին և մեզ`երիտասարդ աշխատակիցներիս, ասաց.

– Շատ է լեզուն երկարացրել էդ … խեղկատակը, չափը չի ճանաչում, դասեր է տալիս ողորմելի գրչակը, էն էլ ո՞ւմ, ինձ, պատկերացնո՞ւմ եք, ինձ՝ Չարենցիս, ես դրա… Կջնջեմ, փոշի կսարքեմ քեզ, ընկե՛ր Լեռ Կամսար…Էնպես ոչնչացնեմ քեզ, որ հետքդ անգամ չմնա աշխարհիս երեսին։ Չարենցի վրա կկոտրվի քո օձի ատամը, несщастный клоун, խաղ ես անում ինձ հետ, վիժվածք։

Հաջորդ օրը կայացավ մի եղկելի դատավարություն, որի լուռ մասնակիցն էի ես»[17]։

Այս մասին Լեռ Կամսարը 1955֊ին մի նամակում գրում է. «Իմ զտումը Չարենցի իմ դեմ պատրաստած մեքենայությունների արդյունք էր։Ես ու Չարենցը երկար տարիներ մտերիմ ընկերներ էինք եւ իբրեւ գրողներ փոխադարձաբար գնահատում էինք իրար ու հարգում։

Այդ այնքան ժամանակ, երբ դեռ չէր սկսել իր այլանդակ սեռական սանձարձակությունները։ Իսկ այն օրվանից, երբ սեռական կյանքում այլասերվեց, խտրություն չդնելով մարդկային երկու սեռերի միջեւ, օրիորդների հետ սկսեց ատրճանակի լեզվով խոսել եւ սրա- նրա վրա կրակել, հետո բանտարկվել` ես թողի նրա բարեկամությունը եւ մի ֆելիետոն գրեցի նրա մասին, որի պատճառով թշնամացանք, եւ նա ձեռքի տակի բոլոր միջոցներով աշխատեց իր վրեժը լուծել ինձանից։

Իմ զտումը կազմակերպեց եւ ինքը անձամբ դուրս գալով բազմամարդ դահլիճում, փրփուրը բերանին ինձ վրա հարձակվեց, անվանելով ինձ «դաշնակցական», «ողորմելի գրչակ» եւ այլն, ու դրա հետ մեկտեղ հայհոյանքի այնպիսի տարափ, որ ոչ մի պատվավոր հավաքույթի պատիվ բերել չէր կարող, եւ վերջում էլ նախագահողին հրամայեց զրկել ինձ վերջին խոսքից, պաշտպանվելու իմ անկապտելի իրավունքից։

Ահա ձեզ մի տաղանդավոր բանաստեղծ, որ իմ նկատմամբ դարձավ տաղանդավոր զրպարտող։ Լեռ Կամսար, 02.05. 1955թ.[18] :

Լեռ Կամսարը նկարագրել է Պետհրատից իրեն զտելու դատավարությունը՝ «Մի զտման պատմություն» գործում, որին մասնակցել են Չարենցը, Բակունցը, Սիմակը, յուրաքանչյուր դերը առանձին նկարագրում է։ Այսպես,  Ակսել Բակունցի մասին գրում է. «Միակն իմ մեղադրողներից, որ քիչ թե շատ կոռեկտ պահեց իրեն` Ակսել Բակունցն էր։ Բայց սա էլ օձիքես պինդ բռնած ուզում էր, որ ես անպայման մի աշխարհայացք ունենամ։ Ինչքան ասացի, թե չունեմ այդպիսին` ձեռքից չազատվեցի։ Ես էլ ստիպված, ինքզինքս անհատապաշտ հայտարարեցի։ Հայտարարեցի և մտածեցի` ծո անհատն ինչ է, որ մարդ նրան պաշտի։ Չէ որ ամառ ժամանակ երեք օրվա մեռած անհատին մոտենալիս, պետք է թաշկինակը սեղմել քթին։ Եվ միթե գրողին այդքան հարկավոր է այդ «աշխարհայացք» կոչված բանը։ Կամ կարելի՞ է աշխարհայացք ունենալ, առանց ճանաչելու, թե ինչ է «աշխարհը»։ Ճիշտ է, այս բոլոր պրոլետ գրողները, լցված ատրճանակի նման «աշխարհայացքը» պատրաստ-կապած ման կուգան, բայց չտեսա մի օր, որ այդ աշխարհայացքը իրենց գրվածքների մեջ կրակեին։ Օրինակ, ինչ աշխարհայացք կա Ակսելի այն գրվածքների մեջ, ուր Մթնաձորի արջերը «թոնթորալով» ման կուգան օրնիբուն։Չարենցն աշխարհայացք ունի՞։ Ոչ, իհարկե։ Նրա գլուխգործոցը «Ամբոխները խելագարվածն» է։ Եվ ինչ։ Նա 12 տարի առաջ ինչ հաջողությամբ, որ ամբոխները խելագարացրեց, նույն հաջողությամբ չկարողացավ հետագայում խելքի բերել նրանց և սոցիալիստական շինարարությանը լծել, ու բոլորը կատարվեցին իր գրվածքներից դուրս»[19]։

Այսուհանդերձ, պետք է տարանջատել 1931֊ի զտումները և 1936-1937 տեռորը, առաջին դեպքում գործըներոջը աշխատանքից էին հեռացնում, իսկ երկրորդում գնդակահարության կամ աքսորի մատնում։

Միայն այս գրության մեջ հիշատկված ու հալածանքի ենթարկված գրողների ճակատագրերը.

1937֊ին Ակսել Բակունցին գնդակահարեցին, Եղիշե Չարենցին,Գուրգեն Վանանդեցուն(Փորսուղյան) սպանեցին Երևանի բանտում։ Ձերբակալեցին Զապել Եսայանին, 1943-ին Բաքվի բանտից հասավ նրա մահվան լուրը՝ մինչ օրս անհայտ են մահվան հանգամանքները:

1938֊ին գնդակահարեցին Վահան Թոթովենցին։

Վահրամ Ալազանը (1903-1963) 1938-ին դատապարտվել է 10 տարվա բանտարկության, իսկ 1939-ին բանտարկությունը փոխարինել են աքսորով՝ ուղղիչ աշխատանքային ճամբարում. հանքավայր Բուդագիչակ-Կոլիմա: 1949 թ.-ին դարձյալ աքսորվում է, այս անգամ՝ Կրասնոյարսկ: Արդարացվել է 1954-ին:

Ազատ Վշտունին( Կարապետ Մամիկոնյան,1894-1958), 1937-1939 թթ. ազատազրկվել է:

Վաղարշակ Նորենցը (1903-1973), 1937-ին աքսորվում է, 17 տարի անց է կացրել աքսորավայրում,1954-ին արդարացվել է:

Լեռ Կամսարը (1888-1965) 1935- 1955 թթ. բռնադատվել է՝ կալանավորվելով սկզբում Երևանի բանտում, ապա աքսորվել Վորկուտա և Բասարգեչար (ներկայիս ՝ Վարդենիս): 1955 թ. համաներմամբ վերադարձել է Երևան:

Գուրգեն Մահարուն (1903-1969) ձերբակալել են 1936-ին: 1938-ին  դատապարտում են 10 տարվա աքսորի: 1947 թ. աքսորից վերադառնում է և երկու տարի անց կրկին աքսորում են, վերադառնում է 1954֊ին

Խաչիկ Դաշտենցը (1910-1974) «Բոց» ժողովածուից բարձրացված աղմուկից հետո ստիպված հեռացավ Մոսկվա և սովորեց Օտար լեզուների ինստիտուտի անգլերեն բաժնում, այսպիսով խուսափելով բռնաճնշումներից:

1930-ականների գրական մթնոլորտի մասին նյութերը շատ են, չափազանց շատ, որոնք անհարժեշտ է ուսումնասիրել միմյանց մեղադրելու դրդապատճառները, զատել համոզմունքը զրպարտությունից, վախը մատնագրությունից, նկարագրել դրանց քաղաքական արմատները,  արդյո՞ք պիտակավորումների և հայոհայնքների շարան էին, թե՞ ինչ որ մոտեցում ունեին, օրինակ թե ինչո՞ւ էին մեկին պիտակավորում և տրոցկիստ և նացիոնալիստ,  երկու անհամատեղելի գաղափարներ վերագրելը բանսարկություն և հայհոյա՞նք էին միաժամանակ։ Ապա նաև յուրաքանչյուր գրողի մասնակցության չափը, թե ովքեր են գործընկերներին գիտակցված կառափնարան ուղարկել, և ովքեր սեփական անձը փրկելով զբաղվել, գտնել այնպիսիներին ովքեր լռել են և արժանացնել Լեռ Կամսարի մրցանակին:

Առայժմ փոքր դրվագներով, հուշերով ու արխիվային նյութերով արված եզրակացությունը սա է՝ 1930-ականների ստալինյան տեռորին այս կամ այն չափով մասնակցել են բոլոր գրողները մեկ երկու բացառությամբ, մի մասը գործընկերների դեմ անձնական ու քաղաքական հաշվեհարդար է տեսել, մի մասն էլ իրենց ապահովագրելու համար կամ վախից է մասնակցել: Հետևանքը՝ 30-ականների վերջից թերևս մինչև 60-ականների սկիզբ, գրական ամլացման շրջանն էր:

---

[1] 1935 թ., նոյեբերի 10֊, հ.27: Խմբագրականի հեղինակը հավանաբար Վահրամ Ալազանն է, քանի որ 1935-37 թթ. նա «Գրական թերթ»-ի խմբագիրն էր:

[2] Նաիրա Բալայան, « 30-ական թթ. արևելահայ գրական-հասարակական կյանքը. բացասական դրսևորումների արձագանքը Ա. Չոպանյանի «Անահիտ» հանդեսում», «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», Երևան, 2011, թ. 4(632), էջ 195-201 :

[3] Գ.Մահարի, ԵԼԺ, հ.2, Երևան, Անտարես, 2014 թ.

[4] Նաիրա Բալայան, « 30-ական թթ. արևելահայ գրական-հասարակական կյանքը. բացասական դրսևորումների արձագանքը Ա. Չոպանյանի «Անահիտ» հանդեսում»

[5] «Գրական թերթ», 1932 թ., հ. 2:

[6] ՀԱԱ, Մ.Արմենի ֆոնդ, 972, ց.1, գ.3:

[7] Ն.Զարյան, «Ընդդեմ նացիոնալիզմի և տրոցկիզմի, հանուն սոցիալիստական մեծ գրականության»,«Գրական սերունդ», 1936 թ., հուլիսի 17:

[8] «Գրական թերթ», 1937 թ.,մարտի 20

[9] «Գրական թերթ», 1937 թ., մայիսի 1:

[10] «Մահապուրծի օրագիր», 1925-1935, սկզբնական վերնագիրը՝ «Խորհրդային քաղաքացու օրագիր», Երևան, «Լուսաբաց գրատուն», 2008 թ.:

[11] «Գրական թերթ», 1937,ապրիլի 23:

[12] «Գրական թերթ», 1937թ., հունվարի 31:

[13] Լեռ Կամսար «Մահապուրծի օրագիր» http://www.lerkamsar.com/writings/writings.html

[14] ՙ«Գրական թերթ», 1937թ., հունվարի 31

[15] «Գրական թերթ», 1937, մարտի 10:

[16] Դավիթ Գասպարյան, «Փակ դռների գաղտնիքը», Երևան, 1994, էջ 574:

[17] https://elenasargsyan.wordpress.com/2013/03/13/%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB-%D5%A9%D5%B8%D5%BE%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%A5%D5%BC-%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AB-%D5%A9%D5%B8%D5%BC%D5%B6%D5%B8%D6%82-2/:

[18] Առաջին անգամ հրապարակվել է Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթում 2009-ի Մարտի 8-ին, ապա Վահան Իշխանյանի tert.am֊ի սյունյակում, որ հասանելի է այժմ նրա բլոգում

https://vahanishkhanyan.wordpress.com/2012/11/07/lerkamsar/

Լեռ Կամսարի թոռնուհու՝ Վանուհի Թովմասյանի տվյալներով՝ բնագիրը ՊԱԿ-ի արխիվում է:  ներկայացնում է 1931թ.-ին Կամսարի   զտումը գրողների շարքերից՝ Գրողների միությունից: Գործը կազմված է առանձին մասերից. Կամսարը զտման արարողությունը բնորոշել է իբրև միջնադարյան հավատաքննություն, և իր դատավարությունը համեմատելով Հիսուսի դատավարության հետ՝ անդրադառնալով իր դատավորիներին՝ Սիմակ, Բակունց, Չարենց:

[19] Նույն տեղում: