Անցյալ տարի Սարգիս Խաչենց – Փրինթինֆո – Անտարես հրատարակչությունները հրատարակեցին «Յառաջ. միտք եւ արուեստ 1976-1987» գիրքը ուր ներառված են Յառաջ օրաթերթի «միտք և արուեստ» ամսական հավելվածի այդ տարիների նյութերը։ Ինքնագիրը հատորից հրատարկում է մի քանի օրինակելի գրախոսականներ։

Գրիգոր Պըլտեանի «Սիրահարը ըստ Տիւրասի» հրապարկվել է հենց այն նույն տարում 1984֊ին, երբ տպվեց Մարգըրիտ Դյուրասի հանրահայտ l’Amant վեպը։

1995֊ին Մարգըրիտ Դյուրասի այս վեպը «Սիրեկանը» վերնագրով ԱևՄ հրատրակչությունը հրատրակել է հայերեն Աննա Հակոբյանի թարգմանությամբ։

Այս հատորը գրեթէ best seller մը եղաւ այն օրէն երբ Մ. Տիւրաս «անցաւ» հեռատեսիլէն։ Ի հարկէ Տիկինը հեռու է ըլլալէ մէկ արտադրանքը լսա-տեսողական հաղորդումներուն. ան իր ետին ունի քառասնամեայ արտադրութիւն մը վէպերու, թատերգութիւններու, ֆիլմերու, որոնց գաղտնի ընթերցողներուն թիւը յանկարծ կը բազմապատկուի Սիրահարով։ Տիւրաս մէկէն կը դառնայ մատչելի և «նորարարութեան» համբաւը կը դադրի համարժէքը ըլլալէ խրթնութեան կամ նորոյթին։

Սիրահարը վէպ մը չէ[1], ինչպէս են Տիւրասի նախկին վէպերը, Barrage sur le Pacifique-էն մինչեւ Détruire dit-elle, նոյնիսկ եթէ գրքին մէջ կը վերագտնենք գրելակերպի նմանութիւններ, հնարանքներ կամ թիքեր։ Սիրահարը աւելի մօտիկն է յուշագրութեան, մանկութեան ու պատանութեան աշխարհին, ան բոլորին, որոնք այս կամ այն չափով ներկայ նախապէս, կը կազմեն գրողի մը յետնաշխարհը, անոր հարստութիւնը, սահմանափակումն ու առեղծուածը։ Գրողը զայն կը վերածէ առասպելի, ինչպէս է պարագան մեր մօտ Զ. Եսայեանի Սիլիհտարի պարտէզներուն, ուր Պոլիսն ու Զապէլին մանկութիւնը կը դառնան հրաշապատում առասպել։

Տիկին Տիւրասի Հնդկաչինը կար իր վէպերուն մէջ, ինչպէս կար ընտանիքը։ Կը գրէ. «Շատ գրած եմ ընտանիքիս մարդոց մասին, բայց երբ կը գրէի, անոնք կ՚ապրէին տակաւին, մայր ու եղբայրներ, եւ ես կը գրէի անոնց շուրջ, առանց երթալու դէպի անոնք։ Կեանքիս պատմութիւնը գոյութիւն չունի։ Չկայ։ Կեդրոն չունի բնաւ։ Ոչ ճամբայ, ոչ ուղեգիծ։ Ընդարձակութիւններ կան, ուր մարդ կրնայ մտածել թէ մէկը կար. ճիշդ չէ, ո՛չ ոք կար… Ինչ որ կը գրեմ հոս տարբեր է եւ նման։ Առաջ կը խօսէի պայծառ շրջաններէ, անոնցմէ, որոնք լուսաւորուած էին։ Հոս՝ երիտասարդութեան այն ծածկուած շրջաններէն, որոշ քօղարկումներէն, որ ըրած եմ կարգ մը պատահարներու, որոշ զգացումներու, որոշ դէպքերու վրայ» (էջ 14)։

Խոստովանութիւն՝ թերեւս, բայց նոյնքան ալ ցնորային ուշադրութիւն ու յօրինում։ Սիրահարը նախ՝ պատմութիւնն է ֆրանսական նախկին Հնդկաչին հաստատուած ընտանիքի մը, որուն վրայ սկիզբէն կը սաւառնի աղէտի մը հեռաւոր շուքը. Հայրը մեռած է, ձգելով կինն ու երեք զաւակները՝ երկու տղաք ու աղջիկ մը։ Շրջապատը գաղթականութեան աշխարհն է, ուր կ՚իշխեն աղքատութիւն ու սով, հիւանդութիւն ու կիրքեր, բնութեան մը մէջ որուն զեղխութիւնը, գետերուն ու անտառներուն տամկութիւնը -Մեքոնկի ընթացքին- հեղձուցիչ տաքն ու արտասովոր լոյսերը մարդոց շուրջ կը ստեղծեն տեսակ մը աղէտալի շրջանակ, անելանելի։ Տիկին Տիւրաս չի նկարագրեր այն բոլորը որոնց ծանօթ է ընթերցողը իր նախկին վէպերէն, պարզապէս կը թելադրէ տարօրինակ ու միակ սիրոյ մը պատումի կիզակէտին։

Նախ՝ արտաքին պատրուակը, որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ պատանութեան սահմաններուն աղջկան մը վայելքին ու հաճոյքին յայտնութիւնը։ Ասիկա կրնայ նորոյթ թեմա մը թուիլ, սանկ կնոջ ազատագրումին բովին մէջէն տեսնուած։ Բայց անցնինք։ Սիրահարը չինացի երիտասարդ մըն է, վէպին մէջ անանուն, հազիւ շուք մը, իր սեւ լիմուզին կառքով։ Առաջին իսկ հանդիպումը կը յանգի սիրոյ իսկական ծէսի մը, բոլորովին զուրկ սրբապիղծի ձգտումէն կամ զգացումէն. ծէս ըսի, հակառակ անոր որ տեսարանը կը սկսի հզօր սովորականութեամբ մը եւ կ՚աւարտի կնոջ մը համար վայելքի ամբողջական ճանաչումով։ Ինչ որ սկսեր էր իբրեւ «պարտականութիւն» ու անհրաժեշտութիւն, կը դառնայ սրբազան արարք։ Անշուշտ անել յարաբերութիւն մըն է ասիկա, որովհետեւ Չինացիին մեծահարուստ հայրը կ՚արգիլէ տղուն ամուսնութիւնը։

Գրքին խորագիրը տուող այս դէպքը —որ կրնայ բացատրել ի դէպ գրութեան անհարկի փառքը— պատրուակն է, որուն շուրջ կը գրուի ուրիշ բան։ Գիրքը կը պատմէ «անապրելի հաւաքականութիւն» մը, ինչպէս կը գրէ Տիւրաս եւ կ՚ըսէր Պլանշօ[2]։ Հաւաքականութիւն մը, ուր կան խենթութեան ու խելօքութեան սահմանին կեցող մայրը, կիրքէն անդին, դաժան ու նոյն ատեն խանդաղատանքով լեցուն։ Կայ անդրանիկ որդին, աւազակ ու ոճրագործ, որ պիտի մսխէ մօր հարստութիւնն ու մարդկային արժանապատուութիւնը։ Կան «միւսներ»ը. կրտսեր տղան, նիհար ու վիրաւոր, որ պիտի մեռնի։ Եւ աղջիկը, որ կը ծրագրէ բեկանել այս ընտանեկան աղէտին գոց շրջանակը, դառնալ գրող։ Եւ որ ի վերջոյ կը մեկնի Ֆրանսա։ Սէրը, կամ ինչ որ կարելի է կոչել սեռայնութեան յայտնութիւնը, այդ ելքն է մասամբ։ Սիրահարն ու կինը առանձին են իրենք իրենց մէջ եւ անոնց միջեւ չկայ սիրային յարաբերութիուններու քլիշէ խառնուրդը։ Ամէն պարագայի, ո՛չ մէկ վերլուծում, այս կապը հոգեբանականով մեկնաբանելու ճիգ։ Սիրողները, կարելի է ըսել, որ անհաղորդ են իրարու, ամէն մէկը տարուած գերիվեր պատկերէ մը, պատուէրէ մը։ Կնոջ համար այս կապը ելքն է, կ՚ըսէի ընտանիքի հեղձուցիչ, ատելութեամբ ու անսիրութեամբ լեցուն մթնոլորտէն։ Անո՛ր շնորհիւ ան պիտի գտնէ դուրսը, կամ այլութիւնը։

Ընտանիքին պատմութիւնը արդարեւ կնիքը կը կրէ ամէն գաղթականութիւն յատկանշող ու հերձատող փակութեամբ[3]։ Հօր մահով մայրը ընդմիշտ կը զրկուի հաճոյքի աշխարհէն, կ՚արձակուի ամուլ աշխատանքի մեքենային մէջ։ Մայրը հաճոյքը չի գիտեր, գոնէ այդպէս կը թուի աղջկան։ Եւ կը յայտնուի բրտութիւնը ընտանիքի անդամներուն միջեւ, ձրի, կարծես անիմաստ ու ամէնօրեայ բզկտուքը։ Տարօրինակ է որ օտարութեան մէջ յանկարծ ընտանիքը իր հիմերէն դառնայ խնդրական։ Չինացիին ժխտումը (անմոռանալի է տեսարանը ճաշարանին, ուր սիրահարը այպանուած, չէզոքապէս արհամարհուած, պարզապէս դադրած է գոյութիւն ունենալէ ու վերածուած վճարողի) այլութեան հերքումն իսկ է, որով մարդկային յարաբերութիւնները կը խցուին։ Չկայ դրսութիւն, դէմք ու յղման կէտ։ Ամէն յարաբերութիւն մնալով ընտանեկան, կ՚առնէ արենակցականի ճամբան. մայրը կը սիրէ որդին, քոյրը՝ եղբայրը եւ բոլորը զիրար կը սիրեն ու կ՚ատեն։ Եւ բրտութեան միակ հակադիր եզրը կը դառնայ հաճոյքը, վայելքը որ ինքնացումի, ըլլալու կերպ մըն է այլեւս, մահուան դէմ գրոհ մը։

Այս իմաստով կարելի է անվարան ըսել թէ գրքին առանցքը մայրն է եւ ոչ սիրահարը, որ կը խաղայ մատնանիշի դեր։ Ան է որ կ՚իշխէ զաւակներու հորիզոնին իր ամբողջ բռնութեամբ ու քնքշութեամբ, ըսել կ՚ուզեմ սիրով։ Եւ անսպասելի չէ որ վայելքը չճանչցած մօր պատկերն է որ անցնի յիշողութեան բեմէն, սիրոյ ծէսին մէջ, հոն ուր «վայր է անձկութեան, նաւաբեկում»։ Եւ այրը «կը հարցնէ ինծի թէ ի՞նչ բանի մասին կը մտածեմ. կ՚ըսեմ թէ կը մտածեմ մօրս, թէ ան կը սպաննէ զիս եթէ ճշմարտութիւնը գիտնայ… Իրեն կ՚ըսեմ որ մանկութեանս մօրս դժբախտութիւնը գրաւած է երազին վայրը։ Եթէ երազը մա՛յրս էր եւ երբեք կաղանդի ծառերը, միայն ու միշտ ա՛ն էր, մերթ իբրեւ խեղճութեամբ կենդանի ու մորթազերծ մայր, մերթ անապատի մէջ բարբառող…»։ Ուրիշ տեղ՝ «կարկտանուած գուլպաներով մօր պատկերը անցաւ սենեակէն։ Մայրը կը յայտնուի մանուկին պէս։ Տղաքը գիտէին արդէն։ Աղջիկը՝ դեռ ո՛չ։ Բնաւ պիտի չխօսէին միասին մօր մասին, ոչ ալ գիտութենէն որ ունին, որ զիրենք կը բաժնէ մօրմէն, մանկութեան վճռական գիտութենէն։ Մայրը վայելքը չէր գիտեր» (էջ 50)։

Ինչպէս այս քանի մը նախադասութիւնները կը թելադրեն, հարցը կը վերաբերի մօր ճանաչումին… «Երազին վայրը» կը գտնուի մայրը եւ անոր պատկերն է որ կ՚ազատագրուի անկողինին վրայ։ Աղջկան համար սէրը կը տանի մօր եւ անապատի եւ անձկութեան եւ տագնապի դիմագրաւումին իբրեւ մօր վայելքէ զուրկ մարմնին հատումը։ Սիրահարը այդ հատումն է որ կ՚առթէ եւ խորքին մէջ գրքի տնտեսութեան մէջ, ինչպէս ցանկութեան, ինք միւս անունն է մօր ցանկութեան։ Սիրահարը ուրեմն չի յղուիր միայն այրին, այլեւ կնոջ. այսինքն՝ անդին է ան իգական-արական սեռերու երկփեղկումէն, եւ կը յղուի չէզոքութեան, ինչպէս կը թելադրէ լեզուին հայերէնը։ Կը հասկցուի ինչո՛ւ գրքին ուղեգիծը -եթէ ունի- ըլլայ մայր-աղջիկ կառոյցը։

Հատորին մասնաւոր հմայքը կը բխի ըստ իս այս շատ քիչ անգամ խնդրոյ առարկայ եղած փորձառութեան տարազումէն։ Կը գրուի առանց ակնային հաճոյքի, առանց ցուցամոլութեան, եւ կը պահպանուի անոր խորհուրդը։ Խորհուրդը այն փոխումին, ուր գրող, բայց միշտ վաղեմի աղջնակը ծնունդ կու տայ մօրը իր կարգին։

Գրելով Տիկին Տիւրաս կը ձեռնարկէ մօր կախարդանքի ու թերեւս անսպառ առքի գովքին ու ազատագրումին։

1984 Նոյեմբեր 4

ճակատի լուսանկարը կադր 1991֊ին նկարհանաված «Սիրեկանը» ֆիլմից

[1] Marguerite Duras, l’Amant, les Editions de Minuit, Paris 1984.

[2] M. Blanchot, La Communauté Inavouable, les Editions de Minuit, Paris 1983.

[3] Հատորին մէջ այլութեան հերքումը,, արենակցականի վիհին բացումը, ներընտանեկան բրտութիւնը մօտիկ են մեզի.,ըսել կ՚ուզեմ՝ տարօրինակ մօտիկութեամբ մը կը թելադրեն սփիւռքեան վէպերու հրացադրութիւնը, մանաւանդ արեւմտեան թեւի։ Պատահական այս հանգիտութիւնը կ՚արտօնէ՞ արդեօք ընթերցողը երթալու աւելի բարձր, ընդարձակ տիպաբանութեան մը. հարց մըն է, որ այստեղ դժուար է քննել։