…ես գժվել եմ, ուրեմն եղել եմ…
Քայլում էինք ծուռ մի արահետով, որն իմ գիշերային պատկերացումների համաձայն տանում էր դեպի դժոխքի դուռը, բայց օրը ցերեկով, էդ՝ կյանքի կանչող եղանակին, ու նրա ներկայությամբ դա մի այլ տեղ պետք է տաներ:
Մեզ ուղարկել էին դեղձ հավաքելու, մինչ իրենք սեղանի պատրաստություններն էին տեսնում, իսկ մենք կանգնեցինք մորու թփերի մոտ, ու մի քանի մորի բերանի մեջ դնելով, ուտում էինք առանց կծելու՝ լեզվով ճզմելով մինչև հալվի, ու վերադարձանք արահետի գծանշած ուղին: Քայլելիս դիտմամբ հետ եմ ընկնում, որ նայեմ նրա քայլերի նազանքը տարածության մեջ: Նա կարծում է, թե հետ ընկնելուս պատճառը ճամփեն չիմանալն է, նա ոգևորվում է ու կարծում, թե առաջնորդում է ինձ, նա չգիտի, որ էն ժամանակ, երբ ինքը ռուսաստաններում դասի է լինում, ես քարտեզագրում եմ բոլոր էս տեղերը, էնքան որ անգիր գիտեմ իր պապի բաղի ցանկապատի բոլոր ծակ տեղերը, գիտեմ նաև, որ էստեղ ոչ մի դեղձ չի մնացել, որովհետև պապը բոլորը քաղել է օղու համար, իսկ մնացածը խակ են, էնպես որ մեր առաքելությունը ի սկզբանե ձախողված էր, բայց ոչինչ. ես հետ եմ ընկնում մինչ էն պահը, երբ շեղվում ենք արահետից, որ բարձունքից նայենք ներքևում փռված քաղաքին:
Չգիտեմ էլ էս խնջույքն ինչի համար է՝ նրա գալստյա՞ն, թե՞ հրաժեշտի առիթով: Նա միայն ամռանն է էստեղ գալիս ու ոչ ավել, քան երկու շաբաթով: Ու մինչ պապն ուզում է սրա պես կարգին մի քեֆ կազմակերպել, օրերն անցնում են, նրա մեկնելու ժամն է գալիս:
– Նրանք ի՞նչ շենքեր են,- հարցնում է իր կիսառուսական քաղցր առոգանությամբ, ցույց տալով անդունդում փռված հարյուրավոր շենքերից ամենամոտը:
– Չգիտեմ,- ասում եմ, ու դրանից հետո հիմար լռություն է սկսվում: Հետո հասկանում եմ, որ հարցը տրվել էր ոչ թե հետաքրքրությունից, այլ որ խոսելու բան լինի։ Ցույց եմ տալիս դրա կողքի շենքերը ու ասում, որ դա գժանոցի թաղն է:
– Ուրիշ անուն չկա՞ր,- հարցնում է դեմքին զարմանքի ու ձանձրույթի խառն արտահայտությամբ:
– Գժանոցն էստեղ է եղել մինչև Սևան տեղափոխելը:
– Հա՜,- ծորում է նրա շուրթերից կարճ, օդային բառը:
– Ասում են տեղափոխել են, որովհետև խելագարներն էստեղ գժվել էին,- ասում եմ՝ վախենալով, թե արդեն կորցնում եմ խոսակցության թելը:
– Հիմար բան է:
– Դե հա:
Լռում ենք: Նայում եմ նրան ու զգում, որ Ռուսաստանը՝ ռուսական ամենաէժան ձևով ամեն տարի ավելի է փչացնում նրան: Պապն ասում է, որ նա իսկական հայուհի է: Նա չգիտի, որ հայուհուց նրա մեջ միայն տպատառ ու-ի երկրորդ պոչն է մնացել. բայց ես սիրում եմ նրան: Չէի ուզի, որ էդ սիրուն ու հետաքրքիր խառնվածքը հայ կնոջ հին բախտին արժանանար: Չգիտեմ ինչ կուզեի: Բայց զգում եմ, որ արդեն էնքան ենք լռել, որ շուտով պետք է հետ դառնանք, ու գիտեմ, որ լռությունն ինչքան ձգվում է, հետո էնքան դժվար է դառնում առաջին բառն ասելը, ու զգում եմ, որ ողջ ճանապարհը պիտի էդ անպտուղ լռության մեջ անցկացնենք:
– Էնտեղ պատերից մեկին մի գրություն է մնացել, շատ հին ու հազիվ ընթեռնելի, գրված է՝ «Ես գժվել եմ, ուրեմն եղել եմ—Միքայել, շիզոֆրենիա»: Դա պետք է որ Միքայել Սարուխանյանը լինի, հայտնի ֆիզիկոս էր էս կողմերում, դասախոս էր մինչև գժվելը;
– Որտեղի՞ց քեզ էդ բաները,- հարցնում է ընդհատելով ինձ:
– Պապդ է պատմել: Ես եմ ուսումնասիրել: Արխիվներում շատ թղթեր կան հոգեբուժարանի մասին: Հետո մեծերը շատ պատմություններ գիտեն Միքայելի մասին:
– Ես հարցնում եմ՝ ինչի՞դ է պետք քեզ էդ բաները:
Մի քիչ տատանվում եմ, հետո ասում, որ էստեղ առանձնապես շատ բան չկա զբաղվելու:
Շարունակում ենք քայլել, մինչև հասնում ենք դեղձի ծառերին: Մի երկու-երեք դեղձ ենք պեղում, փորձում, որ մի բան արած լինենք, թքում ու դեն նետում: Ետդարձի ճամփին կանգնում ենք նույն բարձունքի մոտ: Նա նայում է ներքև, ես նայում եմ նրան: Նրա՝ սովորաբար ուրախ, վառվռուն դեմքը տխրում է ձանձրույթից, ու ես հասկանում եմ, որ դա իմ լռակյաց, ձանձրալի էությունից է փոխանցվում նրան. բայց ոչինչ չեմ կարողանում անել դրա հետ:
– Դե լավ, պատմիր էդ պատմություններից մեկը ֆիզիկոսի մասին,- ասում է նա:
Մտածում եմ, որ չեղած տեղը կաղամբն էլ է դեղձ, ու սկսում եմ պատմել նրան հիսուն տարի առաջ ապրած մի խելագարի մասին:
Նա երիտասարդ էր, իր ուժերի ծաղկման շրջանում, երբ հեռացրին համալսարանից ուղարկելով պարտադիր բուժման, իսկ հետո տեղափոխեցին հոգեբուժարան:
Նա ընդհատում է ինձ, հարցնելով, թե որտեղ եմ լսել էդ պատմությունը: Ասացի, որ ինչ-որ քեֆի ժամանակ, երբ պապերն ու քեռիները արդեն լավ հարբել էին ու իրենց ջահելության դրվագներն էին հիշում: Ամենքն էլ մի բան գիտեր Միքայելի մասին, հետո լուրջ ժամանակ նրանց հարցախեղդ էի անում, մինչև նրանց պատմած առանձին կտորներն իրար վրա դնելով քիչ թե շատ մի բան հասկացա:
Միքայելի գժությունն էն էր, որ բոլորին անխտիր հարցնում էր, թե կուզեի՞ն արդյոք կատու լինել: Համալսարանից հեռացրին, որովհետև ուսանողներին էլ նույն բանն էր հարցնում, գժանոցում բժիշկներին ամեն օր նույն հարցն էր տալիս: Իսկ նրանք, քաղաքավարի մերժում էին պատասխանել, ու երբ նա բացատրություններ էր պահանջում, ասում էին, թե կատու լինելը հարմար չի. դու ինչ-որ բան ես ուզում ասել, բայց չես կարողանում, կամ նստած ես քեզ համար, ու ինչ-որ մեկը վերցնում, քեզ ուրիշ տեղ է դնում. չէ, չէինք ուզի, ասում էին նրան: Իսկ նա հաջորդ օրն էլի նույն հարցն էր տալիս ու նույն պատասխանները ստանում, որ նյարդայնացնում էր նրան, առավոտյան հանգստացած նույն բանն էր ասում, մինչև մի օր փակվեց իր սպիտակ սենյակում, ու մի երկու ամիս ոչ ոք չլսեց նրա մասին:
Հետո, բացեց սենյակի դուռը, ասաց, որ ինքն ընդամենը հետազոտություն էր անում, այժմ հետազոտությունն ավարտված է, և պատրաստ է հրապարակել արդյունքները: Հավաքեց բոլոր խելագարներին ու բժիշկներին իր սենյակ, որ էլ սպիտակ չէր, ներկված էր սև մատիտներով, որոնք բանաձևերի ու գծագրերի էին նմանվում: Հանդիսավոր կանգնեց մահճակալին ու շնորհակալություն հայտնեց բժիշկներին, որ իր վարկածի ապացուցման համար անհրաժեշտ հիմքեր են տրամադրել ու կարդաց արդյունքները: Ասաց, որ մենք բոլորս կատու ենք, որ երեքչափանի մեր աշխարհում մենք նույնքան անզոր ու անօգնական ենք, որքան կատուները, ովքեր շատ քիչ բան են հասկանում, նույնքան անհասկացող, նույնքան մոռացկոտ: Կատուները տեսնում են մեզ ու ընկալում իրենց կատվային ընկալմամբ, բայց նրանք չգիտեն, թե մարդն ինչ է, ոչինչ չգիտեն: Նրանք կարող են միայն մլավել ու վերջ: Իսկ մենք գիտենք, որ կա սեր, կա կարոտ, կան ինչ-որ բաներ, զանազան զգացմունքներ ու երևույթներ, որ մենք տեսնում ու զգում ենք: Չորրորդ, հինգերորդ չափումները (որոնք գծագրված են պատին), մեզ վերցնում են ու դնում մի ուրիշ տեղ, ինչպես մենք կատվին, մենք անընդհատ փորձում ենք ինչ-որ բան ասել, բայց երբեք չենք դիպչում նշանակետին, ինչ-որ անտեսանելի կամ կիսատեսանելի երևույթներ մեզ քշում են չգիտես թե ուր և այդքանից հետո ես ձեզ միայն մի բան կասեմ։
– Ի՞նչ:
– Մյաաու:
Հետո բոլորը ցրվեցին, քանի որ Միքայելն գետնին փռվեց ու մլավելուց բացի ուրիշ ոչ մի բան չէր անում: Հաջորդ օրը երկու հիվանդ ևս սկսեցին մլավել, մի քանի օրից արդեն ապա բոլոր հիվանդները մլավում էին: Բժիշկն այցելում էր Միքայելին, խոսում էր հետը տրամաբանորեն, որովհետև նախկին դասախոսը չնայած բոլոր խելագարություններին դեռ հասկանում էր տրամաբանական խոսքը: Հարցնում էր, թե ինչո՞ւ հենց կատու և ոչ շուն կամ աղվես կամ ուրիշ մի բան, չէ՞ որ նույն տրամաբանությունը կարող էր տարածվել նաև մյուս կենդանիների վրա։ Ի պատասխան Միքայելը միայն մռլտոցներ էր արձակում.
– Մյա՜ու:
Ապա հետևից կրկնում էր մի ուրիշ հիվանդ։
– Մըռռռ:
Ապա էն մյուսը.
– Միյաու՜:
Ու կրկին ամբողջ հիվանդանոցը լցվում էր մլավոցներով։
Ասում են բժիշկներից ոմանց էլ էր նա համոզել իր տեսությունը:
Մի բժիշկ հեռացել էր աշխատանքից, որովհետև զգում էր, թե ինչպես է խոսելիս լեզուն կապ ընկնում, անցնելով այդ ավելի պարզ լեզվին, որը զարմանալիորեն ընդգրկում էր այն ամենը, ինչ ցանկանում էր ասել:
Նա լսում էր ինձ անտարբերությամբ, միայն երբեմն գլխով էր անում կամ աննշան հարցեր տալիս, մինչև հասանք առանձնատուն։ Բակում դեռ սեղանի պատրաստություներն էին տեսնում: Նստեցինք սեղանի տարբեր ծայրերին, ու նա ձևացնում էր, թե ներկա է խնջույքին: Միայն երբեմն ձանձրանալով տարեց մարդկանց զրույցներից, նայում էր իմ կողմն ու հաճելի ժպիտներ փոխանցում։ Հաջորդ օրը երեկոյան նույն ծուռ արահետում գրկեց ինձ ու հրաժեշտ տվեց։ Ես հետևից նայում էի նրա քայլերին, որ վերանամ էն անօդ տաղտկությունից, որ մնալու էր նրա գնալուց հետո։ Ուզում էի կանչել, ինչ-որ բան ասել, բայց չգիտեի, թե ինչ։ Հետո վերադարձա տաղավար, որ լսեմ տարեցների զրույցները։ Վաղ առավոտյան բացօթյա միջանցքի թախտին հազիվ քնեցի կատվիս մլավոցների տակ:
ճակատի լուսանկարը Ռաֆայել Իշխանյանի
