Լեզուի եւ վէպի շուրջ Արամ Պաչեանի հարցազրոյցը Գրիգոր Պըլտեանի հետ

(մաս 1)

 ԱրամՊաչեան. Եթէ վէպերի, բանաստեղծութիւնների լեզուն գրքերի շրջանակից դուրս չի գալիս, զուրկ է ներգործութեան կարողութիւնից այդ դէպքում, ո՞րն է նրա գործառոյթը: Արդեօք գրականութեան լեզուն չի? վերածւում մեծ արխիւի, որին պարզապէս թերթում ես, ուսումնասիրում, թղթատում:

Գ. Պ. Գրականութեան լեզուն, կամ ինչ որ կրնանք այդպէս որակել, բանաւորէն, խօսակցականէն կը մեկնի։ Մեռած լեզուով կարելի է գրել բայց ոչ երբեք ստեղծել նորը։ Իսկ այդ գրականութեան լեզուն կը կասկածիմ որ հասարակաց բնոյթ ունի, ըսել կ’ուզեմ գրականութեան մաս կազմող գրողներու, բանաստեղծներու կամ քննադատներու լեզուն տարբեր լեզուներ են, լեզուի տարբեր ստանձնումներ, langage ըսել կ’ուզեմ եւ ոչ langue։ Հայերէնի մէջ մենք չունինք հնարաւորութիւնը զանազանելու այս երկուքը, բացի երբ թեքնիք բարբառին կը յղուին, այս պարագային լանկաժը լեզուախօսութիւնն է, այսինքն՝ լեզուի ստանձնումը, անոր խօսուիլը մէկու մը կողմէ, հոս՝ գրագէտի մը։ Ուստի՝ գրականութեան մէջ կան լեզուախօսութիւններ, չկայ մէ՛կ գրական լեզու։ Որքան բանաստեղծ, այնքան բանաստեղծական լեզուախօսութիւն։ Որքան վիպասան այնքան վէպի լեզուախօսութիւն։ Ի հարկէ կրկնութիւնը գրական երեւոյթ մըն է, քանզի նմանակելը, միմելը, արտագրելը բնական է —Արիստոտէլի օրերէն իսկ…—։ Իսկ կրկնութիւնը լեզուախօսութիւն մը կ՚օգտագործէ, զայն չի ստեղծեր։ Որով գրական լեզու կոչուածը ասոր կամ անոր կողմէ հնարուածն է, որ մտած է հասարակաց միջոց։ Բոլոր արդէն կատարուած լեզուախօսութիւնները բերուած են նոյնին։ Հարցը այն է, ըստ իս, գրողի հիմնական խնդիրներէն մէկը, ստեղծել է իր իսկ լեզուն։ Ասոր համար մեկնակէտը նշեցի. բանաւորն է, ըլլայ բարբառային, ըլլայ փողոցային, ըլլայ տնային, մէկ խօսքով՝ բնական լեզու կամ մայրենի լեզուն։ Արդ գրողին համար նոյնքան զօրաւոր կերպով ներկայ են միւս լեզուախօսութիւնները, անոնք որ կը կարդայ։ Կ’ենթադրեմ որ գրող մը կը կարդայ, այլապէս ուրկէ՞ կրնայ գիտնալ որ գրականութիւն կայ։ Բանաւորի եւ արդէն գրուածի արանքին է որ կը բացուի ուրիշ լեզուախօսութեան մը միջոցը։ Քանի գրողը կը փնտռէ երկրորդ լեզու մը, իրը։  Սակայն անմիջապէս որ լեզու մը կը գրուի, նախ կը մտնէ միւսներու շարքին, յետոյ կը քարանայ, կ’անշարժանայ։ Գրական երկերը ունին այս յատկութիւնը կայուն դարձնելու բանաւորէն եկողը, նոյնիսկ բանաւորը։ Ժարկոն, շաբլոն, գաղտնալեզու, եւ բոլոր լեզուախօսութիւնները որոնք կը պատկանին խաւի մը կամ կը գործածուին միայն որոշ փակ կամ կէս-փակ խումբերու կողմէ, կը փոխուին շատ արագ մինչ գիրը կը դանդաղեցնէ այս բնական ընթացքը։ Այս դանդաղեցումի արդիւնք է «գրական լեզուն», որուն դէմ կը պայքարի գրող մը, պարզ է։ Պէտք չունիմ ըսելու որ կայունացման այս փուլը գրական աշխատանքի արդիւնք է։ Անգամ մը կատարուած, անհատական բնոյթ ստացած, գրագէտի լեզուն կը մտնէ գրականութիւն, կը դառնայ գրականութեան բաղկացուցիչ մէկ մասը։ Կարո՞ղ է իր կարգին վերադառնալ հասարակութեան։ Ինչպէս թելադրեցի արդէն՝ այո, երբ ընթերցող հասարակութեան մէջ կը կրկնուի։ Միայն թէ այլեւս գրուած է, այսինքն՝ որոշ իմաստով դարձած է «մեռեալ լեզու», այլ խօսքով՝ լեզուախօսութիւնը, ըսենք կենդանի, անմիջական, բնականօրէն բխողը եղած է կայուն, վերջնական թուող շերտ, գրեթէ նորմաթիֆ, արժեչափային։ Ես կը խորհիմ որ ինչ ճիգ ալ ընենք որպէսզի գրուածքին մէջ մտնէ ու մնայ բանաւորը, լեզուի անհատական, անձնական ստանձնումը, ուրկէ կու գայ ոճը, որքան ալ ջանանք ձայնով պայքարիլ գրուածին դէմ, այս վերջինը կը տնօրինէ կացութեան։ Սելինի վէպերը կը բանին այս պարատոքսին մէջ։ Երբեմն ընդարձակ մենախօսութիւններ են ուր կը միջամտեն արկոն, ժարկոնը, աւազակայինը, եւայլն, բայց որոնք բոլորն ալ կ՚ենթարկուին գրուածքի օրէնքին։

Ա.Պաչեան. Բեկէտի օրինակը եւս, երբ անգլերէնից անցաւ ֆրանսերէնի, ի սպառ ոճազրկեց իր առաջին շրջանի վէպերի լեզուն՝ նախադասութիւններն ու վէպի յատակային, (ոչ տեսանելի, բայց առկայ պատմութիւնը) ուրիշ ձայնով դուրս բերելով բացարձակ մակերես եւ հեռահար շփուելով բանաւորի հետ:

Գ.Պ. Բեկէտի  Մոլլոյ-ին կամ Ինչպէս է-ին մէջ, մենախօսութիւնը անդադար կը «սիրաբանի» բանաւորին հետ, առանց բոլորովին անհաստատ, անկայուն բանաւորին մէջ իյնալու, քանի պահպանուած է ուղիղ շարահիւսութեան կանոնը։ Սակայն ինչ ալ ըլլայ ձայնին տեղը գրութեան մը մէջ, թանգարանային անշարժութիւնը հեռու չէ։ Թանգարան ըսելով կը հասկնանք այն տեղը ուր սովորական առարկան իսկ կը կորսնցնէ իր օգտակարութիւնը, կ’առանձնանայ, կը դառնայ դիտելի, տեսանելի։ Թանգարանի գաղափարը անշուշտ ներկայիս իր կարգին փոփոխուած է, մանաւանդ որ նկարիչներ շատ անգամ իրենց պաստառները կամ կերպուածքները —ինստալլատիոն — կը մտածեն արդէն թանգարանի մէջ զետեղելի, ըսենք զետեղուածքներ։ Ըսել կ՚ուզեմ որ “թանգարան”ի գաղափարը վերատեսութեան ենթարկելու է։ Ի հարկէ գրականութեան մէջ որոշ գործեր, օրինակ Ինտրայի Ներաշխարհը կամ Նոճեստանը, ասոնց լեզուախօսութիւնը երբեք պիտի չդառնայ նորմալ արեւմտահայերէն, ինչպէս որ ատենին՝ Նարեկացիի Մատեանը ուշ շրջանի գրաբար, երբեք չմտաւ խօսակցական միջին հայերէնին մէջ։ Հարցը այն չէ որ այս իւրայատուկ, առանձնայատուկ լեզուախօսութիւնները կը մտնեն բանաւոր լեզուին մէջ, կը շրջագայի՞ն կամ ո՞չ։ Հարցը այն է. արդեօ՞ք այս կամ ուրիշ գիրքեր կը փոխեն մեր հայեցակէտը, մեր աշխարհիմացութիւնը, կամ ըսենք պարզապէս միթէ՞ անոնք կը փոխեն մեր աշխարհը տեսնելու կերպը։ Անտրէ Մալրոն էր որ կ՚ըսէր թէ մեծ նկարիչի մը գործերը կը միջամտեն մեր տեսողութեան։ Աշխարհը կը սկսինք տեսնել ըստ Պիքասոյի, ըստ Վեր-Մերի կամ ըստ Մատիսի, անոնց աչքերով։ Գրական երկերը, այն չափով որ արուեստի գործեր են, ասիկա էական է անշուշտ, քանի շատ մը գրուած բաներ արուեստի երկեր չեն, ըստ իս, ճիշդ ասոր համար— անշուշտ կը փոխեն լեզուախօսութիւնները, բայց մանաւանդ փառասիրութիւնն ունին շրջելու մեր տեսածը —անոնց շնորհիւ մեր տեսածը, զգացածը, մտածածը—։ Անգամ մը երբ Մելվիլ կը կարդաս, երբեք այլեւս ծովն ու մրրիկները չես տեսներ այնպէս ինչպէս կը մտածէիր տեսած ըլլալ։ Նոյնը՝ Պրուստին, նոյնը պիտի ըսէի Բալզաքին։ Մոռնալու չէ, որ լեզու կոչուածը միայն փոխանակութեան միջոցը չէ, այլ է տեղը ուր կայ մարդուն մարմինն ու միտքը։

Ա. Պաչեան. Ձեր «Վայրեր» հատորը (Փարիզ, 1983) սկսւում է հէնց Տեղի սահմանումով՝ «Ստեղծել վայրը ուր ըլլալ»: Ուրեմն լեզուական միջոցներով գծել մի տարածութիւն՝ որտեղ մարդկային մարմնին ու մտքին լինելու երկրորդ հնարաւորութիւն է տրուած: Դիմել այդ հնարաւորութիւնների թանգարանին, եւ ի հարկէ յոյս ունենալ, որ կը գտնես ու կը միաւորես քեզ:

Գ.Պ. Գործը հարկ է ստեղծէ ինքն իր տարածքը, այս ձեւով կարելի է տարազել անգամ եւս խօսքով, լեզուով վայր ստեղծելու խնդիրը։ Լեզուին մէջ՝ լեզու, որ ընդհանուր լեզուին մէկ պոթենացիալ կամ վիրտուալ կերպն է, գործի մը մէջ յայտնաբերուած։ Անշուշտ, ասկէ անդին միշտ ալ պիտի ըլլան գործեր որ մեզ պիտի թանգարան-հնադարան առաջնորդեն, աւելի ճիշդ ասոր մառանները, իրենց հետ պիտի բերեն բառերու բրածոները։ Մեր մէջ չեն պակսիր բառապաշտները, մաքրապաշտները, այսինքն՝ մանրուքի վարպետները։ Սակայն միւս կողմէն՝ մտածել որ մեր ստեղծած կամ ստեղծելիք լեզուն պիտի մտնէ լեզուին մէջ, պիտի դառնայ հասարակաց փոխանակութեան միջոցի մէկ մասը կամ պիտի նպաստէ անոր աճին, ասիկա գրագէտէն կախեալ բան չէ։ Չեմ ըսեր ցանկալի է թէ ոչ։ Ըսեր եմ ուրիշ առթիւ ալ, գրականութեան նպատակը լեզու մը փրկելը չէ, այլ այդ լեզուին մէջ ստեղծել արտայայտութեան, խօսքի նոր հնարաւորութիւններ։ Եւ լեզու մը կայ այնքան ատեն երբ կարող է ըսել աշխարհի ամբողջը առանց որեւէ զեղչի։ Գրագէտ մը ասկէ չի կրնար հրաժարիլ, կը խորհիմ։

Գրիգոր Պըլտեան եւ Արամ Պաչեան

Ա. Պաչեան. Ե՞րբ են միատեղւում լեզուն եւ գրականութիւնը: Սերվանտէսի, Դոստոյեւսկու, Կալվինոյի, վէպերում յանուն սիւժէտային գծի, տեղեկատուութեան ու պարզութեան լեզուն մի փոքր արտաքսւում է, յետ քաշւում, իսկ Պրուստի, Ջօյսի, Հէրման Բրոխի, Կլոդ Սիմոնի, Գրիգոր Պըլտեանի դէպքում առաջ է բերւում, ամէն քայլափոխի ստեղծւում է, քայքայւում: Մի՞թէ լեզուի ակնյայտ գերազանցութիւնը հիմնաւորապէս չի փոխում արձակի նախնական բնոյթը՝ զրկելով նրան ասենք պատմելու ունակութիւնից:

Գ. Պ. Շատ բարդ խնդիր։ Որուն համար միանշանակ լուծում չեմ խորհիր որ կայ։ Ես պիտի մեկնիմ գրողական արարքէն եւ ասոր յարաբերութենէն լեզուին հետ։ Նովալիսէն ի վեր տարածուած կարծիք դարձած է թէ լեզուն ինք կը բանի, ինք կայ միայն, ինք կը մենախօսէ մեր մէջէն։ Ասիկա երբեմն գռեհիկ կերպով կը յայտնուի երբ մարդիկ կը մտածեն որ լեզուն է բանողը, գրողը հոն ենթարկուողի դիրքին մէջ է։ Հանրածանօթ իրողութիւն է, որ կայ գրողի ենթակայութիւն, ըսենք գրող-ենթական, արեւելահայ՝ սուբեկտը։ Ա՛ն է վէպին, բանաստեղծութեան «հեղինակը», ինչպէս կ՚ըսենք։ Ան է տնօրինողը։ Եթէ կը նախընտրէ պատմողականն ու տեղեկատւութիւնը, արդիւնքը կրնայ հասնիլ մինչեւ ոստիկանական վէպը։ Նման վէպի մէջ, գիտէք, ամբողջ պատմութիւնը տեղեկութեան տնտեսումն է այնպէս որ էականը չտրուի սկիզբէն։ Ոստիկականական վէպը տեղեկութիւն կու տայ այնքան որքան պէտք է։ Միայն թէ պատմողականը արձակի մէջ ունի իր կողքին նկարագրականն ու վերլուծականը։ Գրելու արուեստին յատկացուած հին գիրքերը կը սորվեցնէին, միայն թէ անոնք պատմողական ըսելով կը հասկնային առասպելաբանականը։ Նոյնիսկ երբ տեղեկութիւնը մաքսիմում է, միշտ ալ կայ գրութենականը, այսինքն՝ գրուած լեզուն, գրուածքը։ Ասով կու գայ շատ անգամ նկարագրականը։ Հիներու մօտ նկարագրականը դեկորատիւ հանգամանք ունի շատ անգամ, զարդ կը թուի կամ décor մինդեռ Սիմոնի կամ Պրուստի մօտ աւելի ուժական է, կը ձգտի նշանակութեան մը բացայայտումին։ Ստենտալի մօտ պատմողականը մեծ դեր ունի, բայց վիպասանը շատ անգամ երբեմն երեք-չորս տողնոց զուտ «բանաստեղծական» հատուածներ կը զետեղէ, որոնք կ՚ընդհատեն պատումի արագ ընթացքը։ Կարդացէք Բալզաքի նկարագրութիւնները կամ Րաֆֆիի նման երկար էջերը, որոնց վրայէն պատմութիւնը սիրող ընթերցողները կը ցատկեն, քանի կը նկատեն որ ատոնք «աւելորդ» են, հակառակ անոր որ վիպասանին համար անոնք երեւակայական չեն, ունին ճանաչողական նշանակութիւն։ Պէտք չէ մոռնալ որ մարդ արարածը պատմութիւն սիրող էակ մըն է, հեքիաթ, առասպել կամ փորձանք-արկած վէպ։ Թերեւս նոյնիսկ պատմելը ոչ թէ մտածելուն մէկ տեսակն է, այլ անոր ըլլալու կերպը…։ Հարցը դոզաժի հարց է։ Նայեցէք ինչպէ՞ս Դեկարթ իր մտածումին պատմութիւնը կը գրէ Մեթոտի տրամասութիւն գրքին մէջ։ Ֆլոպերէն ասդին վէպի աւանդութիւն մը ստեղծուած է —աւանդութիւն մը ըսի, հոսանք մը, որ ամբողջ վէպը չէ անշուշտ— որ կը ջանայ պատումը դանդաղեցնել, նուազեցնել անոր տեղը, ջանալ նոյնիսկ զայն ջնջել։ Ֆլոպեր կ՚ուզէր վէպ մը գրել «ոչինչի» վրայ հիմնուած։ Ըսել կ՚ուզէր միայն լեզուով ու ոճով։ Ճիշդ ըլլալու համար ըսեմ որ պատումի դանդաղեցման փորձեր եղած էին արդէն անգլիական վէպին մէջ, նկատի ունիմ Ֆիլդինկի Թոմ Ճոնզը, որուն ամեն մէկ գլուխը կը սկսի վիպասանի կամ մենախօսող պատմասանի մը խորհրդածութիւններով, յաճախ պատումի մասին կամ ընթերցողի եւ պատումի, եւայլն։ Որքան վէպը սկսաւ դառնալ հիմնական ժանր, գրական լիարժէք սեռ, այնքան սկսան յայտնուիլ խախտումներ —յատկանշական երեւոյթ մըն է ասիկա, գրական սեռ մը կ՚արտադրէ շատ անգամ, գրեթէ իր ծնունդի իսկ օրերուն, զինք հերքող, խախտող կամ խեղկատակող հակասեռը, հակաթոյնի դեր կատարող։ Ասկէ կը բխին գրեթէ բոլոր փորձերը պատումը սահմանափակելու, զայն ձեռնելու, բարդացնելու, մասերը շրջելու, ժամանակագրական կարգը խախտելու եւ ասիկա շնորհիւ արձակի միւս երեսներուն. նկարագրութիւն, վերլուծութիւն, խոհագրութիւն։ Երբ կը նկարագրես, յստակ է, գործողութիւնը կը դանդաղի, եթէ կանգ չ՚առներ։ Օշական աս է որ կ՚ընէ յաճախ իր մեծ վէպերուն մէջ, երբ ներքին մենախօսութեան կերպին տակ նկարագրականն ու վերլուծականը կը խառնէ։ Ինքն ալ կը նկատէ որ գործողութիւնը կը դանդաղի։ Ուզուածն ալ այդ է։ Պրուստէն ետք, Հենրի Ճէյմսի գործողութիւնը կը բերէ նուազագոյնին եւ կեանքի ամենայետին պահերն են որոնք կը դառնան սեւեռումի առարկայ։ Մինիմալ գործողութիւնը, որ դրուագ կը կոչենք, պահի մը մէջ ամփոփուող, ուստի՝ ժամանակը։ Իսկ նոր վէպի վիպասանները, ոչ միայն անոնք՝ նաեւ Բեքէթ, ինչպէս Բլանշօ, գործողութեան կը վերածեն պատմելն իսկ, վիպելը։ Որով աշխարհը որուն կը յղուէր վիպասանը շատ անգամ կ՚անհետանայ կամ կը վերածուի ուրուանկարի։ Նման արձակ, ուր խոհականը, բանաստեղծականը կ՚իշխեն, իր անունն անգամ ունի, գոնէ իր մէկ այլակերպումին մէջ, կը կոչուի «բանաստեղծական» պատում։ Զապէլ Եսայեանի վիպակները ատ են։ Ասոր մէջ կարելի է զետեղել նոյնիսկ Չարենցի այնքան գովաբանուած Երկիր Նայիրին։ Արձակ՝ ուր գործողութիւն, կերպարներ, հոգեբանութիւն, դէպքերու խաղածիր բերուած են իրենց նուազագոյնին, ինչո՞վ կ՚ուզէք որ ապրի, եթէ ոչ իր իսկ ստեղծելիք լեզուախօսութեամբ։ Բայց ես կը խորհիմ որ նոյնիսկ նման պարագաներու պատումը ներկայ է, վէպի մէջ տեղաբաշխուած դրուագները կամ ասոնց մնացորդները, մենախօսական կառոյցը, ներքին կապերով կը հետեւին ընթածիրի մը։ Գիրքին մէջ անոնց դիրքը, տեղը բոլորովին անկարեւոր չէ, քանի կառոյցին մաս կը կազմէ։ Եւ կառոյցն է որ կը պարտադրէ պատումի որոշ ձեւ։ Կը յիշեմ Որբունին, որ իր Ասֆալթը վէպի մուտքին որպէս նոր վէպի պատկերցման մօտէլ կու տար «պծծըլ» — puzzle— խաղը։ Ըստ այս մոտէլին, գրութիւնը կու տայ բոլոր դրուագները որոնք անհրաժեշտ են պատկերը կազմելու, իսկ այդ դրուագները չեն կազմակերպուած ժամանակի ուղղընթացով։ Ընթեցողն է որ պիտի վերակազմէ ամբողջը։ Ասով հանդերձ դրուագները չեն գար բոլորովին պատահական կերպով, ընդհակառակը չափազանց որոշ, կազմակերպուած կերպով կը յաջորդեն իրարու։ Որքան ալ ամբողջը վերակազմելի թուի, խորքին մէջ ամբողջը կայ իր յայտնուելու կերպին մէջ։ Իսկ այդ ամբողջական պատկերը ի վերջոյ շատ ալ շահեկան չէ, քանի վէպը կարդալէ ետք ընթերցողը կարող է «պատմութիւնը» վերակազմել մտովի։ Նման վէպեր շատ անգամ կը պահանջեն ընթերցողին ուժական, գործօն, ակտիւ մասնակցութիւնը։ Գործողութեան խցկումին պատճառով է որ յաճախ վէպը կ՚ապաստանի «բանաստեղծականի» ոլորտին մէջ։ Ինչպէս կարծեմ Բոդլեր ըսած է. «Միշտ բանաստեղծ մնա՝ նոյնիսկ արձակի մէջ»։ Ակնյայտ է, չէ՞, որ վէպը չափազանց առաձգական, պլաստիք սեռ է, ամեն տեսակ ձեռնածումի կ՚ենթարկուի եւ փիւնիկի նման կը յայտնուի։ Ի զուր չէ որ յունա-հռովմէական վէպերը կը սիրէին «կերպարանափոխութիւններու» թեման։ Վէպին մէջ կարելի է զետեղել գրեթէ ամեն ինչ, փաստաթուղթ, արխիւ, վկայութիւն, ընկերային ու քաղաքական տեսութիւն, նոյնիսկ փիլիսոփայութիւն. տես Հերման Բրոխ, Մուզիլ, Թոմաս Մանն, Սոլժենիցին, եւայլն։ Վէպին այս պլասթիք կողմը, պատումի միուղի ընթացքէն հեռանալու, ըսենք շեղելու ջանքերը նոյն ատեն պատճառ կրնան դառնալ ձախողութեան։ Մեծագոյն ազատութիւնը կը յարուցանէ մեծագոյն դժուարութիւնները։

Ա. Պաչեան. Ի՞նչպէս կազմաւորուեց «Գիշերադարձ» պատումների շարքի լեզուն։

Գ. Պ. Երկար ընթացքով մը։ Ծրագիրը յղացուած է 70ական թուականներուն սկիզբը, առաջին փորձ մըն ալ եղած է 1971ին, յետոյ ընդմիջումներով մինչեւ 1988, «լուսանկարներու մասին» գրելիք ու չգրած գիրքս։ Բայց ասիկա կանխահաս էր կարծեմ։ Կ՚ուզէի գրել արձակ մը որուն աշխարհը ըլլլար ինծի ծանօթ 1945-65 շրջանը, Պէյրութի արուարձաններէն մէկուն մէջ խմբուած մարդոց, հայեր անշուշտ, պատմական Հայաստանէն հոն ապաստանած, 15ի դէպքերէն ետք։ Ասիկա ընդհանուր նիւթն է, իմ գիտցած-ապրածս, ինծի հասածը՝ ատաղձը։ Նպատակս պատմութիւն գրել չէր, ըսենք գաղութի մը պատմութիւնը, այլ այդ մարդկային խլեակներու կեանքը, մարդոց որոնք շուրջս եղած էին մանկութեան եւ պատանութեան տարիներուս։ Քիչ մը ամեն ինչ, արտաքին աշխարհ, ներքին աշխարհ, եւայլն։ Միայն թէ բոլոր փորձերս կը մատնուէին ձախողութեան։ Պատումը ղեկավարելու դժուարութիւնը կար, կար մանաւանդ անոր հանդէպ մեծ վերապահութիւն մը, որ քիչ մը ժառանգեր էի այդ ժամանակին տիրող Նոր վէպէն, թեքստի աւանդութենէն։ Ակնյայտ էր որ պատումի լեզուն պէտք էր նուաճել։ Բայց ասիկա այնքան ալ բացայայտ կերպով չէր ձեւաւորուեր մտքիս մէջ։ Կ՚անդրադառնայի որ վերլուծումի, գրական ուսումնասիրութեան մը յատուկ լեզուն գեղարուեստական արձակի լեզուն չէր կրնար ըլլալ։ Գիտէք, մեր մէջ լրագրողներ կամ պարզ խմբագիրներ, նոյնիսկ վաւերական բանաստեղծներ թերթի լեզուով վէպ կը գրէին կամ կը շարունակեն գրել —անունները զանց կ՚առնեմ— որովհետեւ անոնց համար արձակի լեզուն պարզ փոխանակութեան միջոց է, ատով «կ՚արտայայտեն» իրենց ապրածն ու տեսածը, նոյնիսկ չգիտցածը։ Ոտանաւոր, բանաստեղծութիւն գրող մէկը, որ նոյն ատեն գրականութիւն կը վերլուծէ, չի կրնար չնկատել, չգիտակցիլ որ ինչ ալ ըլլայ գրելիքը, երկրորդ լեզուով մը պիտի ըլլայ ատիկա։ Արձակը չի վրիպիր այս կանոնէն։ Վերը խօսեցանք այդ մասին, չէ՞։ Ուստի՝ պէտք էր աշխատիլ այդ ուղղութեամբ։ Շատ կանուխէն վերապահ եղած եմ բանաստեղծութիւն-արձակ երկփեղկումին հանդէպ։ Զանազան առիթներով փորձած եմ ատոնք խառնել իրարու, կամ ստեղծել «անվստահութեան» մթնոլորտ։ Հետզհետէ շահեկան գտայ բանաստեղծութիւն կոչուածին մէջ մտցնել ոչ-բանաստեղծական, եթէ ոչ բոլորովին արձակունակ տարրեր, տեղեկութիւն ըսենք, սեռային, քաղաքական, գաղափարախօսական։ Ասիկա ըրած էի արդէն Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համարին մէջ։ Ատոր հետեւող բոլոր գիրքերուս մէջ այս շերտը կար, առօրեական, սովորական, նոյնիսկ գռեհիկ շեշտով—ինչ որ գռեհիկ կը նկատուի—, պարզապէս որովհետեւ գրականութիւնն ու իրականութիւնը անջատող խրամատը պէտք էր թէ՛ քանդել թէ ալ տեղափոխել։ Ատիկա միշտ կայ, ամեն տեղ, բոլոր լեզուներուն մէջ կամ ներքեւ։ Յետոյ կայ նաեւ ձեւի խնդիրը։ Քերթողութիւն կոչուածին մէջ ատիկա ակնյայտ է։ Իսկ արձակի մէջ շատ յաճախ բոլորովին երկրորդական կը թուի, գոնէ հայ գրականութեան սահմաններուն մէջ։ Արդէն ձեւէ խօսիլ կը նշանակէ շատերու համար տուրք տալ…արուեստը արուեստին կոչուած եւ ընթերցողներու մեծ մասին համար անհասկնալի բանի մը։ Ուրեմն՝ լեզուի խնդիրը նոյն ատեն ձեւի հարց մըն էր։ Սկիզբը, ըսենք մինչեւ 1988ի փորձերս ասոր կը բախէին։ Հասկնալի է որ բազմաթիւ անգամներ քիչ մը յուսահատ դադրեցայ այս գեղարուեստական արձակին ուղղութեամբ աշխատելէ։ Որոշեցի նոյնիսկ մեկնիլ արձակ բանաստեղծութիւն կոչուածէն, պզտիկ, կարճ, խիտ կտորներէն, որոնց ընդլայնումին վրայ միտքը կրնայ հսկել։ Արդէն փորձ մը ըրած էի Հատուածներ հօր-ով 1976-77 թուականներուն։ Եւ այսպէս է որ «Անթիքա»-յի մէկ էջը սկսաւ ծաւալիլ, նոյն ատեն ենթարկուիլ ներքին խիստ կանոններու, որպէսզի խօսքը տնտեսուի այնպէս ինչպէս կը մտածէի որ պէտք էր ըլլար։ Գիտես, ես շատ չեմ հաւատար ներշնչումի, յեղաստեղծական, յանկարծակի բռնկումներու։ Գրելը եթէ չի ղեկավարուիր հսկող մտքէն զիս շատ չի հետաքրքրեր։ Արդէն շա՜տ վերապահ եղած եմ դէպի գերիրապաշտներու օթոմաթիք գրուածքը, իբր թէ անգիտակից աշխարհէն եկող, առանց իմացականութեան միջամտութեան։ Արդէն երբ արձակը կը գլէ կ՚անցնի քանի մը էջը, կը յայտնուի տագնապը. ինչպէ՞ս ասիկա պիտի ընթանայ, մինչեւ ո՞ւր։ Նման հարց ունէի արդէն Մանտրաները գրած ատենս։ Չեմ ուզեր երկար դանդաղիլ այս անցեալ փուլին վրայ, բայց ո՞վ —եթէ կարդացած է— չ՚անդրադառնար որ գոնէ առաջին շարքի կտորները մինչեւ երեսուն էջերու սահմանը կը հասնին։ Իսկ առանց պատումի քերթուած մը ինչպէ՞ս ոտքի պահել, երբ չես ուզեր գրել Թումանեանի պէս բալլադ կամ Վարուժանի պէս դիւցազնավէպ, կամ մենախօսական ընդարձակ քերթուած-պոէմա ինչպէս Վալերիի «Երիտասարդ Պարկան»։ Լիբանանի պատերազմի ընթացքին՝ հակառակ այն ատեն տիրող մտաւորական հասարակաց կարծիքին —նկատի ունիմ ստրուկտուրալիզմի այն փուլը երբ դարձաւ գաղափարախօսութիւն եւ պատմութեան հերքում— պատմութիւնը կար։ Այսինքն՝ խլեակները դուրս նետուած էին անկէ, անոր զոհերն էին ըսենք։ Այլ խօսքով՝ կարելի չէր շրջանցել պատմութիւն կոչուածը։ Եւ ասոր արդիւնքը եղաւ նշած Տեղագրութիւնս, որ պատմութեան «վերադարձն» էր։ Որով պատմութիւնը մասամբ «ընկալելի» կը դառնար։

Խորքին մէջ արձակի մէջ յայտնուող հարցերը քիչ մը տարբեր ձեւով կը յայտնուէին ոտանաւորի կալուածին մէջ։ Միայն թէ գեղարուեստական արձակը, իմ ծրագրիս ծիրին մէջ, հարկին տակն էր ներառնել իր մէջ պատումը, անոր հանդէպ ունեցած ամբողջ վերապահութեամբս։ Միայն թէ խնդիրը պատմական վէպ գրելու չէր վերաբերեր, պէտք է ըսեմ որ անթափանց եմ այդ տեսակ վէպի հմայքներուն հանդէպ։ Ատիկա կասկածելի կը գտնեմ, որովհետեւ գաղափարախօսական զօրաւոր ճնշումներու կ՚ենթարկուի, ըսել կ՚ուզեմ, ազգային, ցեղային, «քրոմոզոմային» նկատողութիւններու եւ ուրեմն պատմութեան ձեռնածում կը թուի ինծի։ Անշուշտ, պատմավէպը խնդրական դարձնել ինքնին շահեկան է եւ առիթը պիտի չփախցնեմ օր մը ատիկա ընելու —քիչ մը ըրած եմ արդէն Կրկնագիր մարդըին մէջ—։

Սեմերէն առաջ եղաւ խարխափումի շրջան մը, իսկ անկէ ետք կարծես հորիզոնը պարզուեցաւ, թէեւ ամեն հատոր իր խնդիրները ունէր։ Երբեք մէկուն փորձառութիւնը յաջորդին յաջողութեան գրաւականը չէ, քանի կարծես նորէն զերոյէն կը սկսիմ։ Նոյնը պիտի ըսէի՝ ուրիշ գրագէտներու փորձառութեան մասին։ Ուրիշի կատարածը կրնայ քեզ օգնել, պայմանաւ որ դուն քեզ օգնես, այսինքն՝ աշխատիս, մտածես, փորձարկես։ Ասիկա այսպէս՝ որովհետեւ չեմ որդեգրած ծաւալուն, տարիներու վրայ երկարող մենախօսական ընթացք մը —Պրուստեան եղանակը կամ Մուզիլի կերպը—։ Ամեն մէկ հատոր սկիզբ մը ունի, վերջ մը ունի, ինչպէս մասեր։ Առանձին միաւոր մըն է։ Հոգս չէ թէ երբեմն նոյն երեւոյթը կամ նոյն կերպարը վերադառնայ, քանի երբեք նոյնը չէ։ Սկիզբը երբեք վստահ չէի որ մէկ-երկու հատորէ անդին պիտի կարողանամ գրել, այսինքն՝ պիտի դիմանամ գրելու հսկայ ճնշումին, կեանքի լուսանցքին ապրելու-տեւելու մտավախութեան, հազար տեսակ մտահոգութեան —գրողական գործողութեան էմպիրիք կողմը—, տրուած ըլլալով որ բազմաշերտ, բազմաձայն խօսքն էր զիս գրաւողը, ինչպէս շատոնց, առաջին շրջանի գիրքերուս մէջ իսկ։ Որով գրելը երկար գործողութիւն մըն էր։ Նորութիւն չէ ըսածս։ Գրելու տաժանքին մասին գրուած են այնպիսի էջեր որ ոչինչ պիտի կարենամ աւելցնել այդ դէզին։ Հասկնալի է որ լեզուն, ասոր խնդիրները էական տեղ կը գրաւեն, կարծես կը բեմականանան, բայց կը խոստովանիմ որ ատոնցմով չեմ ուզեր բաւարարուիլ։ Ինծի համար արտաքին աշխարհը գոյութիւն ունի, պատմութիւնը՝ նոյնպէս, մարդիկը՝ կերպարի ձեւին տակ՝ կան, բայց լեզուին մէջ, հոն է անոնց տեղը։ Ոեւէ կերպար կամ կերպարի անուն կամ կերպարի ձայն կը թուի թէ քեզմէ կը պահանջէ որ լեզուին մէջ տեղ ու վայր տաս իրեն, ըսենք «լեզուաւորես», ժամանակաւորես կամ ժամանակախառնես։

Ա.Պաչեան. Ինչո՞վ է պայմանաւորուած գրականութեամբ աղէտը պատմելու անկարելիութեան հարցը…  Չի գտնւում լեզո՞ւն, թէ պատճառը՝ պատմելիքը վերապրելու հոգեվախն է: Կարծիքներ կան, թէ աղէտի վերաբերեալ ստեղծուած գրականութիւնը ձախողուել է։ Ինձ միշտ հետաքրքիր է մի հարցադրում՝ իսկ ո՞ր դէպքում մենք այն «յաջողուած» պիտի համարէինք… «Մնացորդացի» չորրորդ հատորը չգրելը, գուցէ անկարելիութիւն էր զուտ Օշականի գրողական խնդիրների համատեքստում, որի մէջ ինչու չէ կարելի է տեղաւորել նաեւ նրա անձնական կեանքը, առողջական վիճակը, եւ այլ տարատեսակ դրութիւններ։

Գ.Պ. Ընդարձակ խնդիր է սա, որ յատուկ չէ միայն մեզի՝ հայերուս։ Հրէական ողջակէզէն ասդին եւրոպական, ամերիկեան գրականութիւններուն մէջ հարցը արծարծուած է շատ մը գրողներու, մտածողներու, գրականութեան տեսաբաններու կողմէ։ Վերջերս լոյս տեսան Սորպոնի դասախօս Ք. Քոքիոյի երկու հատորները Շոայի գրականութեան մասին, ուր այս թեմայի բազմաթիւ երեսները քննուած են կարելի լրջութեամբ, գրականութիւն-փիլիսոփայութիւն ծիրին մէջ։ (Ուրիշ հատոր մը որ նոյնպէս պէտք է կարդալ, նկատի ունիմ Մարկ Նշանեանի ֆրանսերէն նոր հատորը՝ Պատմութեան ենթական, Դէպի վերապրողի երեւութաբանութիւն մը^[1], որ իր շատ մը մասերուն մէջ գրականութեան եւ հայ գրականութեան կը վերաբերի)։ Մեր մօտ ալ կան Օշականի փորձը եւ խնդրին մասին դիտողութիւնները, նկատի ունիմ Մայրիներու շուքին տակ հարցազրոյցին մէջ նշումները, յետոյ այլուր։ Նիւթը բաւական մօտէն քննուած է։ Պատահած է որ ես ալ գրած ըլլամ այլազան առիթներով, Մարտ-ին մէջ, նաեւ ֆրանսերէն լեզուով, առանց հարցը սպառած ըլլալու յաւակնութեան։ Դժբախտաբար ուրիշ լեզուով եղած այս գրականութիւնը մատչելի չէ «մեր» հիմնարկային աշխատաւորներուն, զանց կ՚առնեմ գրողները։ Հիմնական կէտ մը կայ. Աղէտը, ցեղասպանութիւնը կամ եղեռնը կամ ողջակէզը —ինչ անուն ալ տաք ասոր— գրականութեան, մտածողութեան համար տագնապ կը ստեղծէ. ո՛չ գրական արդէն գոյ սեռերը, ժանրերը, ոչ ալ մտածողական աւանդական կաղապարները յարմար կը թուին։ Կարելի է նոյնիսկ ըսել որ աղէտը խորհիլ-ըսելու, լեզուի սահմաններու խնդիրները կը դնէ անմիջապէս, վերապրողին թէ գրագէտին համար։ Ասկէ ձեր կոչած «անկարելիութեան» հարցը։ Հոգեբանները, հոգեվերլուծողները անդադար կը խօսին հոգեխոցէ, հոգեբանական խանգարումէ, որոնք վկան, վերապրողը կը մղեն լռութեան կամ խօսքի տագնապին, ուստի՝ նաեւ գրողը։ Ինչպէ՞ս ըսել այն ինչ որ խնդրոյ առարկայ դարձուցած է քու, համայնքիդ, ազգիդ ու «ցեղիդ» գոյութիւնը։ Կը յայտնուի վկայութեան հարցը, վերկայացման կամ պատկերացման դժուարութիւնը, քանի սկիզբէն աղէտը պապանձում կը ստեղծէ, խօսքի խորտակում նախքան խօսքին լեզուի գալը։ Հոս տեղը չէ անշուշտ խնդրին պատմութիւնը պատմելու, թէեւ այնքա՜ն անհրաժեշտ է։ Միայն ըսեմ որ աղէտի ստեղծած դժուարութիւնները բոլորովին նոր երեւոթներ չեն։ Կը բաւէ կարդալ մեր հին պատմիչները, սկսեցէք Եղիշէէն, անցէք Ղեւոնդին, Լաստիվերցիին, հին պատմական պոէմներուն, Առաքել Դաւիրիժեցիին։ Խնդիրը ներկայ է եւ կը յայտնուի ամեն անգամ երբ մեր ժողովուրդը կը գտնուի մահուան սպառնալիքին տակ։ Այսինքն բազմաթիւ անգամներ, երբեմն քանի մը անգամներ նոյն դարու երկայնքին։ Այո, 1915ի աղէտը կը գլէ կ՚անցնի թագաւորութիւններու անկումը եւ դեռ ուրիշ դէպքեր, ներառեալ 1895-96ի, ապա Կիլիկիոյ ջարդերը։ Կարելի է ըսել որ աղէտը շատ մտերիմ խնդիր մըն է, որուն մասին շատ խորհուած է։ Երբ կը խօսինք Օշականէն, գրեթէ առանձնաշնորհեալ կարգավիճակ վերապահելով այս մեծ գրագէտին, պատճառը այն է նախ՝ որ առաջինն է նման հարցերով զբաղող, ապա՝ անոր մօտ կիրառական աշխատանքին կ՚ընկերանայ մտածողականը, որ մեր առջեւ կը դնէ աղէտի պատկերացման հիմնահարցը եւ ասոր յարակից խնդիրներ։ Օշականի «ձախողութիւնը» մտածումի առիթ է։ Կը նշանակէ, ի միջի այլոց, որ կարելի չէ նիւթին մօտենալ, զայն վիպել կամ ճշմարտել ջանալ, առանց մտածողական աշխատանքի, առանց հեռաւորացման։ Մեր գրականութեան մէջ կան աղէտին վերաբերող գործեր որոնք արժանի են մեր ուշադրութեան։ Չեմ կարծեր որ անպայման «յաջողութեան» խնդիրը կը դրուի։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ անոնք «աւետարան» չեն եղած, աղէտի «սուրբ գրքի» դեր չեն կատարեր։ Օտեանի Անիծեալ տարիները, Անտոնեանի գրութիւնները, Եսայեանի Աւերակներու մէջը թեման լայնօրէն եւ անհատական ընկալումով բերած են գրականութեան։ Հարցը այն է որ մեր գրողներուն մեծ մասը, քսանական, երեսնական թուականներուն, նկատի ունիմ Սփիւռքի գրողները, քանի նոյն թուականներուն նիւթը քաղաքականօրէն եւ անշուշտ գեղարուեստականօրէն արգիլուած էր Սովետական Հայաստանի մէջ —Չարենցի Դանթէական առասպելը գրեթէ հեռաւոր յուշ էր այն ատեն—, աղէտը կը մտածեն իբրեւ պատկերացման առարկայ, երբ աղէտը ո՛չ առարկայ է, ոչ ալ պատկերելի։ Օշականի Մնացորդացի չգրուիլը կը բխի այս տեղէն, ըստ իս։ Աղէտը չապրողը -Օշական թաքստոցի մէջ ապաստանած է 1915-1917 եւ նոյնիսկ այդ թաքստականի կեանքը չէ գրած…- կը մտածէ պատկերացնել կամ ալ վկաներու աներեւակայելիօրէն մեծ թիւ մը խօսեցնել, կարծէք թէ խօսողներու մեծ ամբոխ մը աւելի շատ բան պիտի ըսէր։ Օտեան սպառիչ երգիծանք ունի այս մասին։ Բոլոր վերապրողները կը կարծեն իւրայատուկ բաներ ապրած ըլլալ եւ երբ կը խօսին, կ՚ըսեն նոյնը։ Չեմ մանրամասներ։ Կարելի չէ ըսել որ Գալշոյեանի, Դաշտենցի «էրկիրը» պատմող վէպերը կամ Վահագն Գրիգորեանի Ժամանակի յորձանքը շահեկան չեն։ Խորքին մէջ լաւ գրուած են։ Միայն թէ երբ կը խօսին դէպքերէն, տեղերէն կամ կերպար-վկաներէն, չեն յաջողիր մեզի փոխանցել «անասելիին» տանգապը, այսինքն՝ այն ամբողջը որ դուրս կը մնայ գրքի ընդգրկումէն։ Բոլորին համար աղէտը իբր թէ դէպքեր են, իրողութիւններ, կոնկրետ տուեալներ, երբ դէպք, իրողութիւն, տուեալ, փաստ հաւանական ճշմարտութեան մը բոլոր տարրերը շատոնց ենթակայ են ջնջումի կամ անհետացումի։ Վէպը մտածումի չափազանց պլասթիք կաղապար մըն է, ըսուեցաւ արդէն, որ բոլոր հնարաւորութիւնները ունի մտածման գետին մը եւ միջոց մը ըլլալու։ Փորձառական հիանալի դաշտ մը։ Ձեւ մը՝ որ ձեւ չունի եւ որ դուն պիտի ձեւաւորես, ըստ այն ատաղձին որ կը կարծես քուկդ։ Ուրեմն՝ կը պակսին գրողները, Օշական կ՚ըսէր՝ «վիպող ուժը», ես պիտի աւելցնէի՝ կը պակսի հարցադրութիւնը։ Իսկ եթէ հրաժարինք պատկերացումէն, եթէ հրաժարինք ուղղաձիգ պատումէն, եթէ մերժենք ժամանակագրութիւնը… եթէ հրաժարինք թեմայէն իսկ, ուղղակի եւ ճակատային մօտեցումէն թերեւս անկարելիութենէն կը ծնի «շանս» մը։             

շարունակելի

[1] Le Sujet de l’histoire/ Vers une phénoménolgie du survivant, Lignes 2015։