«Ինքնագիր գրական ակումբը» լոյս ընծայեց Մարկ Նշանեանի թարգմանութեամբ և ծանօթագրութիիւններով գրքեր՝ Միշէլ Ֆուկոյի «Սեռականութեան պատմութիւն, հատոր 1, Իմացութեան կամեցողութիւնը», նոյն գրքում Մարկ Նշանեանի «Թարգմանութեան բովէն. Միշէլ Ֆուկոյի սեռային ենթական» և Ջորջօ Ագամբէնի «Homo sacer։ Գերիշխան տիրակալութիւն եւ մերկ կեանքը», կազմի ձևաւորումը Միսաք Խոստիկեանի։

Ինքնագիրը ներկայացնում է հատուածներ գրքերից

Ջորջօ Ագամբէն Homo sacer։ Գերիշխան տիրակալութիւն եւ մերկ կեանքը

Երկու խօսք թարգմանիչին կողմէ

Ընթերցողը պիտի գտնէ հոս իտալացի փիլիսոփայ Ջորջօ Ագամբէնի 1995ին լոյս տեսած «Homo sacer. Il potere sovrano e la nuda vita» գիրքին արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը։ Թարգմանութեան ետեւը զետեղուած են բազմաթիւ ծանօթա­գրու­թիւններ, որոնք բոլորը՝ իմ թարգմանիչի ծանօթագրութիւններս են։ Ագամ­բէ­նին կողմէ մէջբեր­ուած գրուածքները գրեթէ առանց բացառութեան մատչելի են եւ­րո­պական տարբեր լե­զուներով։ Մինչդեռ յաճախ մատչելի չեն հայերէնով։ Ա՛յդ է որ թարգ­մանիչէն կը պա­հան­ջէ յաւելեալ աշխատանք մը, յաւելեալ բացատրութիւններ։ Ագամբէնին ընդմէջէն կը թարգ­մանուին ի հարկէ հոս միա­ժամանակ՝ արեւմտեան փիլիսոփայութեան մեծ անունները ստիպողաբար, բայց նաեւ ժամանակակից կարգ մը մտածողներ, ի միջի այլոց՝ Ֆրանց Կաֆ­կան, Վալ­տեր Բենիամինը, Միշէլ Ֆուկոն, Կարլ Շմիտը, եւ շատ մը ուրիշներ։ Homo sacer-ի թարգմանութենէն եւ ծա­նօ­թա­գրու­թիւններէն ետք ընթեր­ցո­ղը պիտի գտնէ վեր­ջաբան մը, «Ջորջօ Ագամբէն եւ յայտ­նու­թենական մտածո­ղու­թիւնը» վերնա­գրով, որուն նպա­տակն է միմիայն հա­մա­գրա­յին մօտեցում մը հրամ­ցնել, զուգահեռներ առա­ջար­կելով Ագամբէնի եւ իր նա­խա­սի­րած հեղինակներուն մի­­ջեւ (առնուազն անոնց՝ որոնք այս հատորին մէջ տեղ կը գրա­ւեն), եւ անշուշտ այդ առթիւ անգամ մը եւս բա­ցա­տրելով թարգ­մա­նա­կան խնդիր­ները, որոնք անխուսափելիօրէն կը ցցուին մեր դի­մաց այսպիսի աշ­խա­­տան­քի մը ընթացքին։ Գիրքին վերջա­ւորու­թեան, կարճ յաւելուածով մը, Ֆրանց Կաֆ­կա­յի «Օրէնքին առջեւ» կտորը դրուած է, բնագիրէն թարգմանուած։

                                                            Մ.Ն.

Հատուած մը Ջորջօ Ագամբէնի ներածութենէն

Ներկայ հետազօտութիւնը պիտի զբաղի ճիշդ այդ խաչաձեւումով՝ տիրա­կա­լութեան իրաւա-հաստատութենական եւ կենսաքաղաքական բնատիպերուն մի­ջեւ։ Ինչ որ պէտք պիտի ըլլայ արձանագրել, հաւանական արդիւնքներէն քաղելով, այն է՝ թէ երկու վերլուծումները չեն կրնար իրարմէ անկախ կատարուիլ, եւ ուրեմն՝ թէ մերկ կեանքի միջամտութիւնը քաղաքական ոլորտին մէջ կը կազմէ գերիշ­խա­նու­թեան սկզբ­նական — թէեւ ծածուկ — կորիզը։ Այդ առումով՝ կարելի է ըսել որ կեն­սա­բա­նա­կան մարմնի արտադրութիւնը գերիշխանութեան սկզբ­նա­կան արարքն է։ Այդ առումով կրկին՝ կենսաքաղաքականութիւնը առնուազն նոյն­քան հին է որքան գեր­իշխան բացա­ռու­թիւնը։ Կենսաբանական կեանքը տեղա­ւո­րելով իր հաշիւնե­րուն կեդրոնը, արդի պե­տութիւնը ուրիշ բան չ՚ըներ եթէ ոչ լոյս աշխարհ բերել տիրա­կալութիւնը մերկ կեան­քին միացնող գաղտնի հանգոյցը, ու այս ձեւով (արդի­ա­կանի եւ հնադարեանի միջեւ յա­մառ կապակցութեան մը հա­մաձայն, որուն կը հան­դիպինք ամենէն տարբեր մար­զե­րուն մէջ) վերագտնել ամենէն անյիշատակ arcana imperii-ներէն մէկը։

Միշէլ Ֆուկոյ Սեռականութեան պատմութիւն, հատոր 1, Իմացութեան կամեցողութիւնը

Երկու խօսք թարգմանիչին կողմէ

Հոս արեւմտահայերէն թարգմանութեամբ կը հրամցնենք ֆրանսացի փիլի­­սո­­փայ եւ պատմագէտ Միշէլ Ֆուկոյի (1926-1984) «Սեռականութեան պատ­մու­թիւն» (His­toire de la sexualité) ընդհա­նուր վերնա­գրով լոյս տեսած քառահատոր ձեռ­նար­­կին առա­ջին հատորը, որուն են­թա­խորագիրն է՝ «Իմացութեան կա­մե­ցո­ղու­­թիւ­նը», ֆրան­սերէն՝ «La volonté de savoir»։ Երբ այս գիրքը լոյս տեսաւ 1976ին, Ֆուկոյին ծրագիրը շատ աւելի ծա­ւալուն պատմութիւն մը գրել էր, Միջ­նադարէն ի վեր սե­ռա­կանութեան յղացքի զարգացումին շուրջ կեդրոնացած։ Այդ ծրագիրը եր­բեք չի­րա­կանացաւ։ Փոխարէնը՝ 1984ին լոյս տեսան յունա-հռոմէական շրջանին վե­րա­բերող երկու հատորներ, եւ այսօր վերջապէս, երեսուն տարի ետք, ժառանգորդ­նե­րու մաս­նաւոր արտօնութեամբ (Ֆուկոն արգիլած էր որ իր անունով որեւէ նոր գիրք տպուի իր մահէն ետք), չորրորդ հատոր մը, քրիստոնէական առա­ջին դա­րերուն ան­դրա­դարձող։ Այնպէս որ 1976ի հատորը մնաց առանձին, տեսակ մը՝ որբ։ Հետեւա­բար կարելի է զայն կարդալ միւս հատորներէն ամբողջովին ան­կախ։ Անշուշտ ծրա­գիրի այս արմատական փոփո­խու­թիւնը ինքնին հարց մըն է, ու հարց մը եղած է Ֆու­կոյին բոլոր ընթերցողներուն հա­մար։ Այդ հարցին պիտի ան­դրա­դառ­նանք հան­գա­մանօրէն մեր վերջաբանին մէջ։ Ի հարկէ՝ մէկ պատմական ժա­մանակա­շր­ջա­նէն ու­րիշ ժամա­նակաշրջան փոխա­դրուիլ չէր միայն, քմահա­ճոյքի կամ պա­րա­գա­ներու բեր­մամբ։ Այնպէս կը թուի, թէ այդ փոխադրութիւնը փիլի­սո­փայական կեց­ուածքի եւ հետա­քր­քրութիւններու արմատական շրջա­դարձ մը կ՚են­թադրէր։ Առաջին ան­գամը չէր, որ Ֆուկոյի կեանքին ու գործին մէջ շրջադարձ մը կը կատարուէր։ Պա­տահած էր ատկէ առաջ առ­նուազն մէկ անգամ, երբ Իմացութեան հնախօսութիւնը (L’ar­ché­o­logie du savoir) գիրքը գրելէ ետք, Ֆուկոյ ըստ երեւոյթին զգացած էր որ անել մըն էր այդ ուղ­ղու­թիւնը ու լքած էր զայն ամբող­ջովին։ Բայց միեւնոյն ժամանակ, բազ­մաթիւ ու գրեթէ շարունակական ան­դրա­դարձ­ներով, հարցազրոյցներուն, դաս­ըն­թացքներուն եւ դա­սա­­խօսութիւններուն ընդ­­մէջէն, եւ ուր­եմն իր գրաւոր արտա­դրու­թեան զու­գա­հեռ ըն­թա­ցող երկրորդ ար­տադրութեամբ մը, Ֆուկոյ ուզած է հան­րու­թեան (եւ ան­շուշտ նա­­եւ առաջին հեր­թին՝ ինքն իրեն) բա­ցատրել իր աշխա­տանքը, եւ ապա­հովել կատարած ոս­տում­­նե­րուն համար գոնէ երե­ւութական տրամա­բանութիւն մը։ Ուրիշ­ներ պիտի ըսէ­ին՝ ար­դարացում մը։ Ահա՛ ին­չու հոս ընթերցողը «Յաւել­ուած»ի ձեւով պիտի գտնէ երկու հատը այդ յետա­հայեաց բացատրողական ակ­նարկ­ներէն։ Առա­ջինը հարցա­զրոյց մըն է, ֆրանսացի լրա­գրող եւ մտաւորական Լիւսէթ Ֆի­նա­սին հետ, որ կա­տար­ուած ու լոյս տեսած է «Իմացութեան կամե­ցո­ղու­թիւնը» գիրքի հրատա­րա­կու­թե­նէն անմիջապէս ետք, եւ ուր­եմն ինքնանդրադարձի եղա­նա­կով՝ Ֆու­կոյին ծրա­գի­րը կը ցոլացնէ, ճիշդ ինչպէս որ նա­խա­տեսուած ու կազ­մակերպուած էր իր մտքին մէջ 1976ին։ Երկրորդը ընդ­հա­կառակը՝ 1982ին (ուրեմն Ֆուկոյի մահէն երկու տարի առաջ) գրուած այն քանի մը էջերն են, որոնք Ֆուկոյ նախատեսած էր յաջորդ հատորներուն որպէս նա­խա­բան, ու ետքը՝ մէկ քով ձգած է ու նորը գրած է։

Ընթերցողը բազմաթիւ էջատակի ծանօթագրութիւններ պիտի գտնէ թարգ­մա­նութեան երկայնքին։ Ֆուկոյ ինք՝ նուազագոյն չափով կը գոր­ծա­ծէր այդ մի­ջո­ցը, ու իր ծանօթագրութիւնները գրեթէ միշտ կը յղեն աղբիւ­րին (գիրք կամ հեղի­նակ), առանց յաւելեալ բացատրութեան։ Մենք ընդհակառակը բազ­մա­պատ­կեցինք զանոնք, երկու ուղղութեամբ։ Նախ բացայայտ դարձուցինք Ֆու­­կոյի աղ­բիւր­ները ու փոր­ձեցինք հակիրճ բայց հանգամանալից տեղեկութիւններ տալ ամէն մէկուն մա­սին, տեղ տեղ՝ անճշդութիւնները սրբագրելով կամ անորոշու­թիւն­ները փարա­տե­­լով։ Բայց ծանօ­թա­գրութիւններու բազմապատկումը ուրիշ պատ­ճառ մըն ալ ու­նի, այս պա­րագային՝ աւե­լի կարեւոր պատճառ մը քան նախորդը։ Ուզե­ցինք ի հար­կէ բա­ցա­տրու­թիւն­ներ տալ մեր թարգմանական ընտրութիւններուն եւ որո­շում­նե­րուն մասին, եր­բեմն միայն ֆրան­սերէն արտայայտութիւնը յիշելով, եր­բեմն մեր որդեգրած ձեւը արդա­րացնելով։ Ըն­թերցողը պէտք է գիտնայ, որ հայերէն լեզ­ուով Ֆուկոյ թարգ­մանելը իսկական մար­տահրաւէր մըն է։ Ո՛չ թէ որովհետեւ փի­լի­սո­փա­յական առու­մով բարդ լեզու մըն է գործածուածը, ընդհակառակը։ Հայերէնը մի­ջոցներն ունի փիլի­սո­փայական բառա­պաշարին դէմ յանդիման՝ համապատաս­խան լեզու մը գտնե­լու։ Հարցը այդ չէ՛։ Գործ ունինք սովորական ֆրանսերէնի մը հետ։ Բայց գրեթէ ամէն քայ­լա­փոխի, եւ յաճախ՝ ամենէն ընթացիկ յղացքներուն եւ իրակա­նութիւն­նե­րուն համար, թարգմանիչը կը հան­դիպի անյաղթահարելի խոչըն­դոտ­նե­րու։ Պար­զապէս որովհետեւ Ֆուկոն սովորական ֆրանսերէնի բառերը իր պէտ­­քե­րուն հա­մաձայն ի գործ կը դնէ ու զանոնք նոյնհետայն օտարոտի կը դարձ­նէ։ Ամէն ան­գամ, թարգմանիչը ստիպուած է ինքն իրեն հարց տալու. պահե՞լ սո­վո­­րա­կան բառը, թէ՞ Ֆուկոյին անոր տուած իմաստին համաձայն՝ նո՛ր եզր մը որ­դե­գրել։ Քանի մը պարզ օրի­նակներով պիտի բաւարարուիմ հոս, վերջաբանին մէջ այս հար­ցին աւե­լի հան­գա­մանօրէն վերա­դառ­նալու խոստումով։ Ծանօթ է dis­cours բա­ռին ճակա­տա­գի­րը, որ այդքան տանջած է հայ մտաւորականութիւնը վեր­ջին տարի­նե­րուն։ Իսկ pou­voir բառը ինչ­պէ՞ս պիտի թարգմանուի։ Իշխանութի՞ւն։ Բայց Ֆու­կոյ մեզի կը բա­ցա­տրէ որ պէտք է ձերբազատուինք վեր­ջապէս իշխա­նու­թիւնը «իշ­խան»ի պատմական երե­ւոյթին ընդմէջէն մտածելէ, ու հասկնանք որ տար­բեր ձեւով կը գոր­ծէր ան երէկ արդէն իսկ ու կը գործէ այսօր աւելի քան երբեք։ Գալով sexe եւ sexua­lité բա­ռերուն, երկրորդը առանց այլեւայլի կը թարգ­մանուի «սե­ռականութիւն», բայց sexe բառը ինչ­պէ՞ս պէտք է թարգմանել։ Հա­յերէն «սեռ»ը նոյն արժէքը չունի, նոյն հա­մա­ծիրին մէջ չի գոր­ծած­ուիր ընդ­հան­րապէս ինչ որ sexe-ը։ Այս պա­րա­գա­յին՝ կրկնակի լու­ծում մը որդե­գրե­ցինք, սկիզ­բը «սեռային»ը գո­յա­կա­նա­ցնելով ու զայն գոր­ծա­ծե­լով որ­պէս sexe-ի հա­մարժէք, յետոյ՝ միայն «սեռ» բառը պահելով։ Եւ աւելի բար­դա­ցնելու հա­մար իրերու այս դրու­թիւ­նը, գիրքին վերջա­ւո­րութեան՝ Ֆու­կոյ կը բա­ցա­տրէ թէ ինչ որ եւրո­պա­կան լեզու­նե­րով sexe կը կոչենք մօտաւորապէս երկու հարիւր տարիէ ի վեր՝ խորքին մէջ իշխանութենական կարգուսարքի մը (զոր կը կոչէ «սե­ռա­կանութեան կարգու­սարք»ը) արդիւնքն է, կամ ստեղծումը, մինչդեռ մենք միա­մտօրէն կը կար­ծէինք որ կազ­մա­խօսական եւ բնա­խօ­սական իրա­կանութեան մը եւ անոր վրայ հիմ­նուած երե­ւոյթ­նե­րուն տրուած ընդհա­նուր անունն էր։ Աւել­ցուցէ՛ք որ արեւմտա­հայերէն հրամցուած թարգմանութիւն մը, յարգելով հանդերձ իր լեզ­ուա­ճիւղի աւան­դու­թիւ­նը, պէտք է նկա­տի առնէ հանդիպակաց լեզ­ուա­ճիւղի իրականու­թիւնը, անոր ըն­թեր­ցողները եւ անոր իւրայատուկ սովորու­թիւն­ները։ Ու կ՚ունենաք թարգ­մանա­կան ընտրու­թիւն­նե­րուն վերաբերեալ ծանօթա­գրու­թիւններու բազմա­պատ­կու­մին բացատրութիւնը։ Անշուշտ՝ մտածող թարգմանու­թեան մը հրա­մա­յա­կա­նը կայ միշտ, բոլոր պարագաներուն, ի՛նչ լեզուով որ ըլլայ։ Բայց հայերէնի պա­րագային՝ թարգմանիչը կրկնակի պատասխանատուութիւն մը ունի։ Իր թարգ­մա­նածին նկատ­­մամբ, բնական է։ Բայց նաեւ իր լեզուի՛ն նկատմամբ, որ երկար ատեն, կա­րելի է ըսել նոյնիսկ դարերով, այլուրային վիճակի մէջ մնացած է շրջա­պա­տող աշխարհին նկատ­մամբ։ Հետեւաբար նաեւ՝ ինքն իրեն նկատմամբ։

Եւ ուրեմն Ֆուկոյի «Իմացութեան կամեցողութիւնը» հատորէն եւ անոր ըն­կե­րա­ցող յաւելուածէն ետք, ընթերցողը հոս պիտի գտնէ «Թարգ­մանու­թեան բո­վէն» վերնագիրով հրամցուած վերջաբան մը, որ կը փոր­ձէ Ֆուկոյին այս գործը զե­տեղել իր ժամանակաշրջանին մէջ եւ հեղինակին մտա­­ծո­ղական ընթա­ծիրին մէջ։

Թարգմանութեան մէջ Ֆուկոյի էջատակի ծանօթագրութիւնները աստղա­նի­շով կանչ­ուած են ու պահուած են անփոփոխ։ Թարգմանիչի ծանօթագրութիւններս թիւերով նշուած են ու կը գտնուին վերջաւորութեան։

                                                                        Մ. Ն.

Հատուած մը Ֆուկոյի գիրքին առաջին գլուխէն

Զսպուած սեռայինի գաղափարը տեսաբանական երեւոյթ չէ՛ միայն ուրեմն։ Այն պնդումը՝ թէ սեռականութիւնը երբեք այնքան խստօրէն ճնշման չէ ենթարկուած որ­քան գործարար եւ հաշուարկող քաղքենիի կեղծաւորութեան ժամանակա­շրջա­նին զու­­­գա­կցուած է սեռականութեան մասին ճշմարտութիւնը ըսելու մի­տող, իրա­կա­նու­թեան մա­կարդակին անոր տնտեսութիւնը փոխելու ձգտող եւ անոր ապա­գան շրջել փա­փաքող ճառաբանութեան մը վրայ դրուած շեշտին հետ։ Ճնշումին ըսուիլը եւ քա­րո­զու­թեան եղանակը իրար կը ցոլացնեն. փոխադարձաբար իրար կ՚ամ­րա­ցնեն։ Այն ատեն՝ ըսել թէ սե­ռա­յինը չէ՛ զսպուած, կամ ըսել թէ սեռայինի եւ իշխանութեան միջեւ կա­պակցութիւնը զսպումի վրայ չէ հիմ­նուած, պիտի հնչէր որպէս ամուլ յա­րա­կարծիք մը։ Ո՛չ միայն պիտի նշանակէր լաւ ըն­դուն­ուած դրոյթ մը կասկածի տակ առնել։ Պիտի նշա­նակէր նաեւ անոր ենթահողը կազմող լման տնտեսութեան, բոլոր ճառաբանական «շահեր»ուն հակառակիլ։

Այս կէտին շուրջ է, որ պիտի ուզէի զետեղել ներկայ գիրքին հրամցուցած պատ­մա­կան վերլուծումները, որպէս յառաջաբան եւ որպէս առաջին քննարկում, պատ­­մա­կա­նօրէն նշանակալից քանի մը պահեր վերբերելով, եւ որոշ տեսաբա­նա­կան խնդիրներ ուրուագծելով։ Ամփոփ ըսուած, նպատակս հարցադրել է հա­սարա­կու­թեան մը պա­րա­գան, որ մէկ դարէ ի վեր կամ աւելի՝ բարձրաղաղակ կը խա­րա­զանէ ինքզինք իր կեղ­ծաւորութեան համար, շատախօսութեամբ կ՚ան­դրա­դառնայ իր իսկ լռութեան, յա­մա­ռու­թեամբ կը մանրամասնէ ա՛յն ինչ որ չ՚ըսեր, կ՚ուրանայ իր բանե­ցուցած իշ­խա­նու­թիւնը, եւ կը խոստանայ թէ պիտի ազա­տագրուի իր գործարկումը ապա­հովող օրէնք­ներէն։ Դնելիք հար­ցումս այն չէ՛, թէ ինչո՞ւ զսպուած ենք, այլ՝ թէ ինչո՞ւ այս­քան կիր­քով, մեր ամենէն մօտիկ ան­ցեալին դէմ, մեր ներկային դէմ եւ մենք մեզի դէմ այս­քա՛ն ոխա­կա­լու­թիւն ցոյց տա­լով՝ կ՚ըսենք որ զսպուած ենք։ Ի՞նչ ոլո­րա­պտոյտ տրա­մա­բա­նութեամբ հա­սած ենք հոն ուր կը հաւաստիացնենք որ սե­ռա­յինը ժխտուած է, ուր ցու­ցա­կանօրէն կը յայտնենք որ մեր ըրածը զայն ծածկել է, ուր կ՚ըսենք որ զայն կը լռենք ու կը լռեցնենք, — եւ այս ամբողջը՝ բացայայտ բառեր գործածող բանա­ձե­ւումներով, անոր ամե­նէն մերկ իրականութիւնը ցուցաբերելով, անոր ներ­գոր­ծօն կարողութեան եւ ազդեցութեան վրայ շեշտը դնելով։ Անկասկած ճիշդ է հարց տալը թէ ինչո՛ւ այդքան երկար ժամանակ իրարու առնչուեցան սե­ռա­յինը եւ մեղ­քը — պայմա­նաւ որ քննուին այդ առնչումին եղանակները եւ զգոյշ մնանք արագ եւ ընդհանուր եզրայան­գում­նե­րէն, որոնց համաձայն իբր թէ սեռայինը «անի­ծեալ» էր — բայց կ՚արժէ նաեւ հարց տալ թէ ինչո՞ւ այսօր այդքան ուժ­գնու­թեամբ մեղա­ւոր կը զգանք մենք զմեզ սեռայինը ատենօք մեղք նկա­տելնուս համար։ Ի՞նչ ճամ­բաներէ անցած պէտք է ըլլանք որպէսզի մեր սեռա­կա­նութեան նկատմամբ «մեղա­ւոր» հռչակենք մենք զմեզ. որպէսզի վե­րա­ծ­ուինք այս բա­ւա­կան եզակի քա­ղա­քա­կր­թու­թեան, որ կրնայ ըսել ինքն իր մասին թէ եր­կար ժա­մանակ մե­ղան­չած է եւ տակաւին այսօր կը մեղանչէ սեռայինին դէմ, անհարկի իշ­խա­նութիւն մը բանեցնե­լով։ Ինչպէ՞ս կատարուած է այս տեղափոխութիւնը որ սե­ռայինի մե­ղա­ւոր բնոյ­թէն մեզ ազատագրել ուզելով հանդերձ՝ մեր ուսերուն կը բեռ­ցնէ պատ­մական մեծ մե­ղանչում մը, որ կը կայանայ նոյն այդ բնոյթը մեղաւոր նկա­տելուն եւ այդ հա­ւատքէն աղիտալի հետեւանքներ հանելուն մէջ։