Գաթա

 Մաման գաթա էր սարքում, ես շուրջը պտտվում էի: Մաման աչքը թեքում էր, ես ճանճի նման նստում էի խորիզի վրա: Մաման քշում էր, ես շատ հեռու չէի գնում: Հարևանը դուռը ծեծում էր, մի գդալ աղ էր ուզում, մաման աղը տանում-տալիս էր, գալիս էր, խորիզը չկար: Նորից էր խորիզ սարքում ու էլ գաթայից չէր հեռանում, մինչև չդներ ջեռոցն ու դուռը չփակեր: Հետո ջեռոցից հանում էր տաք գաթան՝ մեծ, քառակուսի, փայլուն, վրայից թեթև գոլորշի էր բարձրանում, դնում էր մի բարձր տեղ, որ բոյս չհասնի, մինչև սառեր, որ կտրտեր, ու գնում էր գործերով: Բայց տանը հո աթոռ կար… Մինչև սառում էր, կեսը չկար: Էն մնացածը, էլի, մեծ մասը ես էի ուտում, հա գնում-գալիս, ուտում էի: Գաթան որ սառում էր, ավելի էր քաղցրանում: Քաղցրի հազար երանգ կա, բայց գաթայինը ոչ մեկի հետ չես շփոթի. նուրբ, կախարդական քաղցրությունը, քիմքս խուտուտ տալով, տարածվում էր բերանովս մեկ: Վրայից մի կում լիմոնադ կամ ջուր էի խմում, ու քաղցրությունը հոսում էր երակներովս, հասնում մինչև ականջներս, որոնք հաճույքից կարմրում էին…

 Բայց գաթայի կյանքը թիթեռի կյանքի նման էր՝ մյուս օրը չկար…

 

Թթու

 Մեկ-մեկ սիրտս թթու ա ուզում։ Խանութինն ուտելու բան չի, բայց ես ծանոթներ ունեմ, որ համով թթու են դնում։ Գնում, մի փոքր բանկայով վերցնում եմ, բերում տուն, մի կտոր ուտում եմ, հետո կարող ա մի օր էլ սիրտս ուզի՝ մի կտոր ուտեմ, մնացածը մնում ա ամիսներով, փչանում ա, թափում եմ։ Հիմա թթու շատ չի ուտվում. հազար տեսակի բան կա, թթվին հերթ չի հասնում։ Բայց առաջ ուրիշ էր։ Առաջ թթուն ձմռան սեղանի զարդն էր։ Ձմեռվա սեղանն առանց թթվի նույնն էր, ինչ հարսանիքն՝ առանց երաժշտության։ Ու մենք ամեն տարի թթու էինք դնում։ Եթե պատահում էր, որ մի տարի չէինք դնում, դա դառնում էր հիշարժան տարի, ոնց որ, ասենք, երաշտի տարին, ու կարող ա հետո խոսքի մեջ ասեինք՝ հիշում ե՞ս՝ Գոհարի մեծ աղջիկը երբ ծնվեց – հա, էն տարին, որ թթու չէինք դրել։

 Իսկ թթու դնելը մի իսկական արարողություն էր, ծես էր։ Գնում էինք շուկա, ամեն ինչն առնում ու ծանր-ծանր տուն բերում։ Հետո մաման էդ ամենը մի քանի անգամ լավ լվանում էր, մաքրում ու սիրուն, հավասար շարքերով շարում մեր բալկոնի մեծ սեղանին՝ մանր, մուգ կանաչ, փշոտ վարունգները, բաց կանաչ, կլորիկ պոմիդորները, փոքր, արևագույն, նուրբ գազարները, բամիան, լոբին, մեծ կույտով դնում էր սխտորի լխտիկ պճեղները, կողքը՝ մատղաշ քարաուզը, կաղամբի ճերմակ գլուխները ու էլի լիքը ուրիշ բաներ։ Հետո էդ ամենը սկսում էր դարսել մեր մեծ՝ տակառի չափի էմալապատ կաթսայի մեջ, մինչև կաթսան լցվում էր ու դառնում աշնանային գույների մի իսկական վանգոգյոն խճանկար։ Վրան աղաջուր էր լցնում, հետո մեծ, կլոր տախտակով փակում, տախտակի վրա դնում էր մեր թթվի քարը, որը մեր տան լիիրավ անդամն էր, ու փակում էր։ Սկսվում էր «թթվման» երկարատև պրոցեսը, որն իմ համար տանջալի սպասում էր, իսկ կաթսայի բնակիչների համար՝ տարբեր համերի ու գույների միախառնման առաջին գիշեր։ Թթուն որ դնում ես, պիտի մոռանաս մինչև ձմեռ, բայց մոռանա՞լ կլիներ. բալկոն էի դուրս գալիս, հսկայական կաթսան անընդհատ աչքովս էր ընկնում։ Դրա համար էլ՝ ես անձամբ՝ սեփական քիմքով, ծանոթ էի թթվագոյացման երկարատև պրոցեսի բոլոր փուլերին՝ սկսած մի քանի օրականից մինչև լիարժեք հասունացումը։

 Վերջապես, ձմեռը գալիս էր, ցրտերն ընկնում էին, ու ձմեռվա սառը, ցուրտ երեկոյան, երբ դրսի անհյուրընկալությունն ուղիղ համեմատական էր ներսի ջերմությանը, կարտոֆիլը լցնում էինք ջեռոցը՝ խորովվելու։ Մինչ կարտոֆիլը խորովվում էր, ես դուրս էի գալիս բալկոն, մի բաժակ թթվի ջուր վերցնում ու ներս մտնում։ Թթվի ջուրը՝ կոնյակի նման, պետք ա դանդաղ ու կում-կում խմել, որ համը զգաս, վայելես, զգաս, թե ոնց ա կոկորդովդ իջնում, տարածվում մարմնովդ մեկ ու հասնում մինչև մատներից ծայրերը։ Ու դաշնամուրը ոնց ա՝ ակորդը խփում ես, նախ՝ ամբողջ ակորդն ես լսում, բայց, որ մի քիչ սպասում ես, մեկ էլ սկսում ես հերթով լսել առանձին նոտաները՝ դո, մի, սոլ, սի, ռե․․․ Այ, տենց էլ թթվի ջուրն ա։ Որ կումն անում ես, նախ՝ բոլոր համերն ես զգում միասին, բայց հետո սկսում ես առանձին-առանձին իրար հետևից զգալ կաղամբի համը, վարունգինը, պոմիդորինը, գազարինը, զգում ես, թե ոնց են դրանք հոսում երակներովդ, ոնց են վիտամինները հարստացնում բջիջներդ․․․

 Երբ խորոված կարտոֆիլի հոտը տարածվում էր տնով մեկ, ու կարտոֆիլը ծեծում էր ջեռոցի դուռը, ափսեի մեջ մի մեծ գդալ սռսուռ յուղ էիր դնում, ջեռոցից հանում էիր տաք կարտոֆիլը, մատներդ վառելով ու փչելով հասցնում էիր ափսեին, դնում յուղի վրա ու ջարդում։ Կարտոֆիլի միջից առատ գոլորշի էր բարձրանում, փափուկ միջուկի մի մասը դուրս էր գալիս ու խառնվում յուղի հետ։ Յուղը հալվում էր ու միջուկի հետ տարածվում ափսեի հատակին։ Տաք, չոր կեղևից մի կտոր պոկում էիր, դնում բերանդ ու բերանդ վառելով՝ ծամում, հետո սառը թթու վարունգ էիր վերցնում ու խրթխրթացնելով հետը ծամում։ Էդ համովությունը կուլ էիր տալիս, հետո թթու կաղամբի մի սառը տերև էիր վերցնում, լավաշի նման՝ դրանով հավաքում էիր ափսեի հատակի փափուկ, յուղախառն միջուկը, որից դեռ գոլորշի էր բարձրանում, դնում էիր բերանդ ու վրայից մամայի սարքած վարդի մուրաբայով եռման թեյից մի կում անում։ Դրանից համով բան աշխարհում չկար։ Էդ բոլոր համբուրգերները, չիզբուրգերները, չգիտեմինչբուրգերները մենք չգիտեինք ու չէինք էլ ուզում՝ իմանայինք։ Իսկ սևուսպիտակ հեռուստացույցի փոքր, ուռուցիկ էկրանին ինչ-որ ֆիլմ էր գնում, ինչ-որ բաներ էին կատարվում, բայց դա էնքան էլ կարևոր չէր, նայում էինք կամ չէինք նայում։ Կարևորն էն էր, որ հեռուստացույցն ապահովում էր մեր տան ջերմ տարածության չորրորդ չափումը, որի մասին երեխա ժամանակ, առանց ֆիզիկոսների էլ, բոլորս գիտենք, բայց երբ մեծանում ենք, մոռանում ենք։

 Երևի, հիմա էլ են շատերը թթու դնում, կարտոֆիլ էլ են խորովում, բայց, ախր, հիմա կարտոֆիլն էն համը չունի, կաղամբն էլ, վարունգն էլ, գազարն էլ ու, ամենակարևորը, կյանքն էն համը չունի։ Մենք մեծացել ենք, կյանքն էլ մեր հետ միասին մեծացել ա, մեր հետ միասին՝ դախացել ու անհամացել։

 

Սպաս

 Սպաս շատ եմ սիրում։ Մաման էնքա՜ն համով էր սարքում. սպասի օրերն իմ համար տոնի նման բան էին։ Բայց մի օր ինձ ասեցին, որ իսկական սպասի մեջ ձու են գցում։ Ես՝ իմ մանկական երևակայությամբ, անմիջապես պատկերացրեցի ձվածեղով սպաս ու խորը ցնցում ապրեցի՝ ո՞նց կարող ա մարդ ձվածեղով սպաս ուտի։ Դրանից մամայի սարքած սպասն ավելի համով դարձավ. ես շատ ուրախ էի, որ մամայի մտքով ոչ մի անգամ չի անցել՝ ձվածեղով սպաս սարքի ու մեզ ինկվիզիցիայի ենթարկի։ Մենակ՝ արդեն տարիներ անց, երբ ինձ սովորացրեցին սպաս սարքել, ես վերջապես հասկացա, թե երբ են ձուն գցում։ Իմ սարքած առաջին սպասն էնքան համով էր, որ չհասկացա էլ, թե ոնց վերջացավ։ Երկրորդ սպասին ընկերոջս կանչեցի՝ համտեսելու։ Կերավ ու սկսեց գդալը լպստել։ Խղճացի, մի աման էլ լցրեցի։ Հետո մյուս ընկերներս կերան, ու կամաց-կամաց Երևանի տարբեր մասերում իմ համբավը տարածվեց՝ որպես ամենահամով սպաս սարքողի։ Ես սպասը չեմ սարքում, արարում եմ, հետը զրուցում եմ, գուրգուրում եմ։

 Նախ՝ իմ սպասը պիտի թթվաշ լինի, դրա համար էլ թթվաշ մածուն եմ առնում։ Հետո՝ շատ եմ սարքում՝ յոթ լիտրանոց կաթսայի մեջ, որովհետև ավելի քիչն էնքան շուտ ա վերջանում, որ բան չեմ հասկանում։ Երկու լիտր մածուն եմ առնում, կես լիտր՝ թանձր թթվասեր։ Նախ՝ ձավարն եմ եփում՝ առանձին՝ մի բաժակ էն խոշոր, սպիտակ, լխտիկ ձավարներից։ Եփած ձավարը լցնում եմ մեծ կաթսայի մեջ։ Հետո՝ փոքր ամանի մեջ մի ճաշի գդալ ալյուր եմ լցնում ու մի ձու ջարդում վրան։ Ձուն դանդաղ խառնում եմ ալյուրի հետ, որ կոշտուկներ չմնան, ու կամաց-կամաց ջուր եմ ավելացնում։ Երբ ջրիկ, համասեռ զանգված ա դառնում, լցնում եմ ձավարի վրա։ Հետո անցնում եմ թթվասերին կամ թթվասիրուն։ Աստիճանաբար ջուր ավելացնելով՝ բացում եմ ու կործում ձավարի վրա, հետո՝ մածունը։ Ամեն ինչը կամաց-կամաց եմ ջրով բացում, որ լրիվ համասեռ լինի, կոշտ-մոշտ բաներ չմնան։ Գիտեմ, որ եփելիս, մեկ ա, համասեռ կդառնա, բայց կարևոր ա, որ արդեն էդ փուլում համասեռ լինի։ Հետո աղ եմ անում, ու սպասը պատրաստ ա, մնում ա կրակին դնել։ Բայց մի ժամ – ժամ ու կես դեռ չեմ դնում կրակին։ Տրամադրվում եմ, որովհետև հենց դնեմ կրակին, պիտի կանգնեմ գլխին ու կես ժամ – քառասուն րոպե խառնեմ։ Էդ ընթացքում գնում-գալիս եմ, էդ հում սպասը լցնում եմ բաժակի մեջ ու խմում։ Էնքա՜ն համով ա։ Հետո, վերջապես, տրամադրվում եմ ու դնում կրակին, կանգնում եմ գլխին ու սկսում մեծ փայտե գդալով դանդաղ խառնել։ Սպասը խառնելու ժամանակը մտածելու, ջերմությամբ ու համով լցվող սպասի հետո զրուցելու ժամանակ ա։ Մեկ էլ կաթսայի խորքերից ձավարի մի հետաքրքրասեր հատիկ ա թռնում երեսին ու սկսում գդալի հետևից պտտվել։ Ձեռ չեմ տալիս. թող աշխարհ տեսնի։ Մի կես ժամից սպասի մակերեսին թեթև սպիտակ փրփուր ա գոյանում։ Սպասը սկսում ա բարձրանալ։ Շարունակում եմ խառնել։ Փրփուրը գնալով շատանում ա, ու քիչ անց կաթսայի հատակից առաջին պղպջակներն են դուրս գալիս։ Էլի մի քիչ խառնում եմ, մինչև սկսում ա բլթբլթալ։ Վերջ, սպասը պատրաստ ա։ Մի մեծ կապ համեմ եմ կտրտում ու լցնում եռացող սպասի վրա։ Եռացող սպասի վրա լցվող համեմն աննկարագրելի հոտ ունի՝ թթվաշ թարմություն։ Դա համեմի հոգին ա, որ մածունի տաք գոլորշուն խառնված՝ օդ ա բարձրանում ու թարմությամբ լցնում ամբողջ խոհանոցը։ Կրակն անջատում եմ ու գնում հանգստանալու, մինչև սպասը հասունանա, հասկանա, որ ինքը սպաս ա, հպարտանա իր սպասությամբ։

 Եթե արտաքին տեսքով դատենք, սպասը, իհարկե, բորշ չի։ Բորշը խայտաբղետ հրավառություն ա՝ բոսորագույն հյութի միջից կղզյակների նման դուրս եկող կաղամբը, գազարը, բազուկը, կանաչին, միսը․․․ Ասես Սարյանի էն բոցակեզ կտավներից լինի։ Իսկ սպասը սպիտակ անվերջություն ա, շատ-շատ երեսին կարող ա համեմի մի քանի մուգ կանաչ տերև լողալ, ու վերջ։ Եթե կերպարվեստում համարժեք գտնենք, սպասը, երևի Պիկասոյի գծանկարներին ա նման, որոնց ժլատ գծերի միագույն պարզության տակ էնքան կիրք կա թաքնված, որ քիչ ա մնում՝ նկարը պայթի։ Այ տենց էլ քիմքն ա պայթում, երբ կաթնագույն հյութով լցված գդալը դնում ես բերանդ, ու զարմանալիորեն մեղմ, թեթև թթվաշությունը շոյում ա քիմքդ, արթնացնում բոլոր քնած բջիջներդ։

 Սպասն ինչ-որ ընդհանուր բան ունի կոկորդիլոսի հետ. ջերմաստիճանից կախված՝ կոկորդիլոսի ձագը կարող ա էգ կամ արու ծնվել։ Սպասն էլ ա փոխակերպվում՝ ջերմաստիճանից կախված։ Տաք սպասն ու սառը սպասը բացարձակապես տարբեր բաներ են՝ տարբեր համեր ունեն, տարբեր ֆունկցիա են կատարում։ Տաք սպասը ճաշ ա. լցնում ես խորը ամանի մեջ, դնում դեմդ, թթվաշ գոլորշին բարձրանում ա մակերեսից, խփում քթիդ, ու ախորժակդ վաղորդյան ջրաշուշանի նման բացվում ա։ Մի կտոր հաց ես կծում ու սկսում ուտել՝ վայելելով ամեն մի գդալը։ Իսկ սառը սպասը հյութ ա, թան ա, զովացնում ա, ծարավ ա հագեցնում։ Սառնարանից հանում ես, լցնում մեծ գավաթի մեջ ու սկսում կում-կում խմել։ Բայց եթե սառը սպասը համեմատենք սառը թանի հետ, թանը դեռատի աղջնակի նման խակ ա ու թեթև, իսկ սպասը՝ տարբեր նրբահամերի բուկետով լցված փորձառու, հասուն կին ա։

 Ժամանակին ես շատ օտարազգի ծանոթներ, ընկերներ, գործընկերներ ունեի՝ ամերիկացի, ֆրանսիացի, գերմանացի, անգլիացի, ռուս, ուկրաինացի, հրեա․․․ Շատերի հետ մտերիմ էի, հյուր էի գնում, հրավիրում էի իմ տուն։ Բայց էդ տարիներին սպաս սարքել չգիտեի, ոչ էլ ժամանակ ունեի սարքելու։ Իսկ հիմա, ամեն անգամ, երբ սպաս եմ սարքում, մտածում եմ, որ եթե էդ օտարազգի ընկերներիցս մեկը մոտս լիներ, կլցնեի սպասն ամանի մեջ, կդնեի դեմն ու կասեի՝ դե փորձի՛։ Զարմացած կնայեր, կկարծեր՝ կաթի նման մի բան ա։ Հետո կասկածանքով գդալի ծայրով մի քիչ կվերցներ, կդներ բերանն ու․․․ Ու վե՜րջ․․․ Կուտեր ու կուտեր, հետո էլի կուզեր, հետո՝ էլի, մինչև հասած ձմերուկի պես տռզեր։ Կուտեր ու կհասկանար, որ կյանքը համ ունի, կյանքը բույր ունի։ Կհասկանար, որ էդ օրվանից իր կյանքը երկու մասի ա բաժանվել՝ մինչև սպաս փորձելը ու սպաս փորձելուց հետո, ու դրանից հետո պիտի ամբողջ կյանքում սպասի սպասի։ Կհասկանար, որ հայերը գաղտնիքներ ունեն, որոնք վերերկրային վայելք են հաղորդում կյանքին, որ հայկական խոհանոցը պոեզիայի ժանրից ա, որին մենք հաղորդակից ենք դարձնում բոլոր նրանց, ում սիրում ենք։

 

Պոմիդորով ձվածեղ

 Էսօր ուրբաթ ա՝ հունիսի 17-ը։ Վաղը կլինի հունիսի 29-ը, հետո՝ մի երկու օրից՝ հոկտեմբերի 6-ը, ու աշնանային կարճ օրը դեռ չմթնած՝ կգա Նոր տարին։ Չենք հասցնի տոնածառը հավաքել, կգա 2024 թիվը, հետո՝ 2025-ը․․․ Իսկ շուտով կգան էն տարիները, երբ իմ օրացույցի թերթիկներին ամսաթվից բացի ուրիշ ոչինչ գրված չի լինի, ու իր տատին կամ պապին այցելության եկած՝ մեծ աչքերով մի սիրուն աղջիկ, ծաղիկները ձեռքին, առանց ինձ նկատելու, կանցնի իմ կողքով, իսկ քիչ անց մոտիկ մի տեղից քամին դեպի ինձ կբերի խունկի հոտը, որից օդում խտացած լռությունը կփշրվի ու կթափվի աջուձախ աճող փշերի վրա։

 Իսկ հիմա հունիսի 17-ն ա՝ առավոտյան ժամը 8-ը։ Թեթև քամին խաղում ա վարագույրների հետ։ Երկնքում ամպի ծվեն անգամ չկա։ Դա նշանակում ա, որ մի երկու ժամից շոգը սկսելու ա խեղդել։ Երևանում շոգն ամառային օրերի գլխավոր դերակատարն ա. ամեն ինչ սկսվում ա շոգից ու վերջանում շոգով։ Բակում մի տղա արդեն գնդակ ա խաղում. շուտ ա զարթնել։ Նրա ժամանակով տարին դեռ նոր ա սկսվել ու անվերջ շարունակվելու ա։ Կաթ ու մածուն ծախող գյուղացի կինը բանկաները շալակին ծանր-ծանր քայլում ա դեպի դիմացի շենքը։ Ծիտիկները ոչ մեկին բանի տեղ չդնելով ծլվլում են, իսկ կատուն պառկել ա ասֆալտին ու նայում ա շենքի պատուհաններին, թե ով մի բան կգցի ուտելու։

 Ես պառկել եմ պատուհանի տակ՝ նենց, որ քամին վրաս փչի. վայելում եմ կարճատև զովը, մինչև շոգը վրա կտա։ Սիրտս պոմիդորով ձվածեղ ա ուզում։ Երեկ երեկոյան խոշոր, կապտակարմիր պոմիդորներ եմ առել՝ կանաչ կորիզներով։ Դա իմ սիրածն սորտն ա։ Հիմա վեր կկանամ, կգնամ խոհանոց, պոմիդորները կկլպեմ, մանր-մանր կկտրտեմ ու կլցնեմ թավայի մեջ։ Հետո մի հատ քաղցր կանաչ բիբար կկտրտեմ բարակ շերտերով ու կլցնեմ վրան։ Ես պոմիդորով ձվածեղն անպայման բիբարով եմ սարքում. բիբարի բաց կանաչավուն, մեղմիկ անուշահամը խառնվում ա պոմիդորի կարմիր թթվաշության հետ ու շատ նուրբ, հետաքրքիր համ ա տալիս ձվածեղին։ Տակը մի քիչ յուղ կդնեմ, առատ աղ ու կարմիր բիբար կանեմ, մի պտղունց էլ կծու բիբար շաղ կտամ վրան ու կդնեմ կրակին։ Բերանը մի քանի րոպեով կփակեմ, որ թավայի միջի համերն իրար հասկանան ու գրկախառնվեն։ Հետո թավայի բերանը կբացեմ, ու պոմիդորից դուրս տված հյութի մեջ լող տվող կարմիր-կանաչ տաք, թթվաշ գոլորշին կխփի քթիս։ Ես անպայման թավայի բերանը բացելիս թիքս մտցնում եմ մեջը, որ էդ հոտն առնեմ. դա ձվածեղն ուտելուն հավասար բան ա։ Հետո երկու ձու կհարեմ ու կլցնեմ վրան։ Երկար չեմ թողնի՝ կրակին մնա։ Ես չեմ թողնում, որ ձվածեղը պնդանա, մի քիչ ջրիկ պիտի լինի, որ հացը թաթախես մեջը։ Թավան կրակի վրայից կվերցնեմ, կդնեմ սեղանին, կողքը՝ թարմություն շնչող ամառային սալաթը, բողկը, կանաչին, հետո մի կտոր հաց կվերցնեմ ու կանցնեմ գործի․․․

 Ես գիտեմ, որ վաղն անպայման գալու ա, ու ես՝ բոլորի նման, հայտնվելու եմ Երկիր մոլորակի վրա գոյություն ունեցող էն միակ վայրում, որտեղ ժամանակը ոչ մեկին չի հետաքրքրում, բացի կարճատև այցելուներից, բայց էսօր դեռ 2022 թվի հունիսի 17-ն ա՝ պոմիդորով ձվածեղի օրը։ Իսկ վաղը վաղը կլինի։