Այս գրքով ծագում է մի հարց. ինչպե՞ս կարող ենք վերընկալել «մենք» մեզ այս սևասուգ մարմնում:
Վերջին տարիներին մեծ մայրս ընդամենը վաթսուն-մեկ կիլոգրամ էր՝ վաթսուն-մեկ կիլոգրամ թախիծ։

Հիպ-հոպ երաժշտություն. քրտնած դեմքեր. ծուխ. ծոցագրպանից հանում եմ գարեջրի շիշն ու (արագ) կում անում։ Նա մոտենում է ինձ, մեկնում ձեռքն ու ասում. Խաղաղություն։
Ու կոկորդումս ինչ-որ բան խլրտում է, ուռում, պայթում քմծիծաղի պես, (խաղաղություն հանուն ինչի՞) ու այդ պահին (Սելինը) ֆրանսիացին է մոտենում ու փրկում ստեղծված անտակտ իրադրությունից։

Հարմարացրու, փոխիր զգեստդ. Փոխհագնվիր։

Ես մոնտաժում եմ «մեր» կյանքն իր պառակտված ցանկություններով։ Նէնսի, քո դեմքը, կիսալուսնի պես, երբեմն ինձ համար անհասանելի է, երբեմն մութ ու ահռելի։

Երեկվա երազում երեք անկուրծք կին, երկար հաստ մազերով, ինչ-որ բանի շուրջ նստած ոռնում են ու եղունգներով պատռում աչքերը. կամ էլ չեմ հիշում, միգուցե երեք քուրմեր, փարաջաների մեջ փաթաթված, մրմնջում են աղոթքներ, երկա՛ր, գրեթե կանացի ձայնով մրմնջում, երգում, ողբում։ Այնտեղ սևամեզ հարկադրում են գրավել անհուշ տարածքներ (վարել անբացատրելի գոյություն)։ Այստեղ, իրականությունից հարբած, Բեյազիտը կանգնած է, ասես սառած, իմ առջև, ձեռքը կախված օդում։

Թարգմանություններս չեն պարունակում պատահական բառեր։

Քայլ առ քայլ սկսում ենք հասկանալ ոչ միայն մեր ամենօրյա կյանքն ու գործունեությունը, այլև այս գրքի կառուցվածքի իմաստը, նրա միասնությունն ու դրդվածության պատճառները։
Երբ անցյալ տարի աշնանը մեզ վտարեցին պետական համալսարանի շենքից, որտեղ ունեինք մի փոքրիկ պատուհանով սենյակ, լցված գրքերով ու «Կանայք Հայոց» ամսագրերով, Լարան ամեն ինչ տեղափոխեց Թումանյանի վրայի մի-սենյականոց բնակարանը։ Ցուրտ էր, գրքերով արկղերը ծանր էին. նոր կենտրոնը ասես նրա չորրորդ զավակը լիներ, խնամքով արկղերից հանում էր գրքերն ու նույն կարգով տեղադրում պահարաններին։ Այդ պահարանների վրա էր թերևս նրա անավարտ Զաբել Եսայանի և Ժորժ Սանդի գրական համեմատական աշխատանքը։

Նախևառաջ անհրաժեշտ է պարզաբանել, թե ինչ ենք հասկանում «մենք» որոշակի բառով, ապա ինչ ենք այդ «մենք»-ով փորձում անել այս գրքում։ Ինչպես ենք «մենք» հարաբերակցվում միմյանց հետ, որոնք են կապող/միավորող տարրերն ու որոնք են կանխարգելող/անջատող տարրերը։ Անհրաժեշտ է կարդալ երեքիս միաժամանակ, երեք տարբեր լեզուներով, տարբեր ձայներով ու տարբեր սենյակներում, ինչպես որ այս վայրկյանիս մենք աշխատում ենք գրքի կառուցման վրա։ Ես ֆրանսերեն չեմ կարդում. Նէնսին ծանոթ չէ խորհրդային բարքերին. Լարան դեռ չի հիասթափվել այս կյանքից։

Կարևոր է հասկանալ թե ինչն է թույլ տալիս երեք ծայրահեղ հայացքների կողք-կողքի գոյատևման հանգամանքները, թե ինչպես տարբերությունները կարող են կազմել ամբողջական միասնություն։

Վազում եմ մեծ մորս հետևից, ուզում եմ, փորձում եմ, անհամբերությամբ, ահռելի անհրաժեշտություն, ցանկություն, պետք է տեսնեմ նրա դեմքը, բայց նա անհետանում է կամարաձև պատի հետևում։

Մենախոսության ժամանակ խոսում է մեկն ու մյուսները լս/ռում են, արդյունքում չի ստեղծվում որևէ նոր տեսակետ կամ գաղափարախոսություն։
Համախոսության դեպքում խոսում են տարբեր անձինք, հակաճառում միմյանց, բացատրում ու բացահայտում, հայտնագործում ու հայտնագործվում։

Նախքան գրքի մասին որոշակի պատկերացում կամ մտահղացում ունենալը Մարկոմը ոչ-պատահաբար բաց է անում Անդրանիկ Ծառուկյանի հիշողությունների 31-րդ էջն ու կարդում Պողոսի մասին այն հատվածը որտեղ մանրամասնորեն նկարագրված է որբանոցում տեղի ունեցող դիսցիպլինար աշխատանքն ու կիրառվող պատժամիջոցները: Ահա մի կարճ հատված.
«Ամէն առաւօտ, գետնէն վերցուելէ առաջ, անկողինները կ’անցնէին մասնաւոր քննութենէ մը: Անկողին «թրջող»ները կը զատուէին ու կ’ենթարկուէին զանազան պատիժներու: Առաջին անգամ թրջողը կը զրկուէր նախաճաշէն: Եթե կրկնէր՝ անօթի կը մնար ամբողջ օրը: Իրիկունը, հրապարակային ծեծ մըն էր որ դժբախտը կը ղրկէր անկողին»։

Մենք գրում ենք, որ հասկանանք թե ինչ է նշանակում «մենք»։

Ջեյմս Բարտոնը իր գրքում դրական է գնահատում որբանոցների դիսցիպլինար աշխատանքը. այն որբերին վերադարձնում էր «նորմալ հասարակական կյանքին». Մարկոմի գրքում Վահեն ոչ մի կերպ չի կարողանում վերադառնալ. այսինքն հարց է ծագում՝ վերադարձ դեպի ո՞ւր:
Օրենքները փորձում են անհետացնել մեզ, լռեցնել ու կաշկանդել, բայց մենք շարունակում ենք սևագրել, պեղել ու փորձարկել։

Դիոն Հարությունյանն էլ-նամակում գրում է, որ իրեն անընդմեջ հետաքրքրել է կորուստի, վերգտման ու ինտեգրման խնդիրները. նրա գործերից մեկը կոչվում է «Ինքնանկար Առաջին Պատերազմում»։
Արտատիպի կենտրոնական մասում մարդն է, պարզ չէ, կին թե տղամարդ, համարյա ուրվագծված, տարօրինակ, անբնական կեցվածքով. ասես մեջքի վրա ընկնելու պահին։
Ձեռքերի դիրքը՝ կաշկանդված ու անօգնական, Էգոն Շիլեի բազում ինքնանկարների պես անտանելի է. երկար ու բարակ մատները ջղաձգության պահին, այնպես որ թվում է երբեք բնական դիրք չեն գտնելու, այլ մնալու են այդպես, երկար տարիներ, կյանքեր շարունակ, ասես կաթվածահար եղած։
Հետին պլանում սև ու մուգ-կարմիր համարյա խորություն չունեցող դաշտն է, կամ ավելի ճիշտ, կոնտեքստային հյուսվածքը կլանում է, կուլ տալիս նրա անհետացող մարմինը։ «Սուրճ կխմե՞ս» . . . ու հենց նոր մտքովս անցնող բաները նորից կորան։

Բեյազիտի քրտնած ձեռքը։ Կախված օդում։

Նաև այն, որ հոգեկան տրավմայի մասին առաջին պատերազմի ժամանակ դեռ ոչինչ չգիտեին ու միայն աղետից հետո, զինվորական հիվանդանոցներում, Ֆրոյդի տետրերում կամաց-կամաց հայտվեցին տերմիններ ու բացատրություններ, վերլուծություններ ու մեթոդներ: Իհարկե Բարտոնն այդ մասին իմանալ չէր կարող, նա ընդամենը դիվանագետ էր, բայց նա առաջիններից էր, որ գործ ուներ աղետից փրկվածների տրավմատիկ հիշողության հետ: Սա Մարկոմի գրքի կարևորագույն հայտնագործություններից մեկն է:

Վահեի ոչ-հիշողությունը. նրա ապօրինությունը. նրա պատմությունը հարեմներում ծնվածների (որքան շատ են նրանք եղել, գիտե՞ս) մասին է:

Ութ տարեկան եմ և վարժ կարդալ դեռ չգիտեմ, մեծ մորս գրադարանն ինձ համար անահասանելի է (բառի բուն իմաստով՝ գրապահարանը հասակիցս շատ ավելի բարձր է. պատի մեջ ներկառուցված, լայն փայտե դռներով պահարանի վրա գրքերի համար առանձնացված է ապակե դարան) ու չափազանց գայթակղիչ։
Շաբաթ օրերը ծնողներս միշտ տանում են նրա տուն, գիշերելու, և երեկոյան, երբ մեծ հայրս ու նա միասին հեռուստացույց են դիտում, ես զգուշորեն աթոռով մոտենում եմ գրապահարանին ու կազմի գույնից ելնելով ընտրում մի գիրք, հետո իջնում ու պահ-մտվում մեջտեղի լայն դռների հետևում, վառում մոմի լույսն ու սրտի տրոփյունով բացում գիրքը։
Մեծ մայրս բժիշկ է ու նրա գրքերից շատերը պարունակում են հիվանդությունների նկարագրություններ, տձև մարմինների, բացիլների մանրադիտական պատկերներ։ Այս անգամ պատահաբար ընտրում եմ կապույտ շապիկով մի բարակ գիրք, որտեղ համարյա թե բացակայում են նկարներ։
Երկար թերթելուց հետո վերջապես գտնում եմ մի սև ու ճերմակ լուսանկար, որտեղ պատկերված են պարզ գիշերանոցներով, կողք-կողքի պառկած մարդիկ։
Առաջին պլանում երկուսը ասես քնած լինեն. հայրը ձախ ձեռքով գրկած իր երեք կամ չորս տարեկան երեխային. բայց չգիտեմ ինչու նրանք պառկած են գետնին, առանց բարձի կամ ծածկոցի։
Նրանց կողքին կանգնած են համազգեստով տղամարդիկ։
Առանց հասկանալու, բայց երկյուղությամբ փակում եմ գիրքն ու վերադարձնում իր տեղը. սա դառնում է իմ գաղտնիքը. ամեն շաբաթ երեկո, ծիսակարգի ճշտապահությամբ, իմ «ընթերցման» ժամին հանում եմ կապույտ շապիկով գիրքն ու քննում գրքի միակ լուսանկարը:

«Կեսօրվա ուռկաններ»-ում խոսքեր չկան, կինն ասես մի երազից անցնում է մեկ այլ երազ, ասես թակարդված ուռկանների ցանցում։
Բայց ահա ևս մի հաստատված փաստ. գրաքննությունը կփորձի ոչնչացնել, բայց անհատներ կշարունակեն հետաքրքրություն ցուցաբերել և հայտնագործել։

Այդ օրվանից հետո, երբ վերջապես (անհամբերությամբ) կարողացա (ցուցամատս սահեցնելով ամեն բառի տակով) կարդալ լուսանկարի տակի բացատրությունը, կապույտ շապիկով գիրքն այլևս չբացեցի:

Մարկոմի գիրքը կարդալուց հետո ուսանողներս հարցնում են, թե Վահեն ինչպե՞ս կարող էր վերականգնել իր կորուստը, երբ որբանոցի մայրիկները փորձում էին շտկել ամեն ինչ ծեծով ու ջրով, իսկ լեզուն, խոսքը, արտահայտությունը, իսկ միտքը որ անընդհատ հարցեր է տալիս, իսկ լեզուն որ բուժող հատկություններ ունի, մայրենի լեզու, ասում են, չէ՞ որ . . .
Կորուստը սնվում է լռությամբ։

Նույնիսկ քո ձեռքը, Բեյազիտ, կախված օդում, այս պահին, տարիներ ու կյանքեր անց, իմաստ չունի, արդեն կորցրել է իր բուժելու հատկությունը։
Ես գալիս եմ սգավոր մշակույթից, ես չգիտեմ թե ինչպես սգալ։ Փոխարեն փորձում եմ կցկտուր մանրամասնություններից ելնելով լրացնել մեծ մորս պատմությունը, որն այդպես էլ ամբողջությամբ չիմացա: