«Ընտանեկան ալբոմ.Վահան Չերազ»  հարցաքննությունների ու նամակների միջոցով ստեղծված պատումի առաջին մասը, որ հրատրակվեց անցած երեքշաբթի, ներկայացնում էր սկաուտական շարժման հիմնադիրներից մեկի, Առաջին աշխարհմարտի կամավոր ու մարզիկ Չերազի կյանքը մինչև 1924թ. սովետական աքսորը աքսորը:

Առաջին մասը այստեղ

Մաս 2

Նամակ

1925

Հոկտեմբեր 20

Բեթրոբաւլոսկ(Սիպիր)

Սիրելի Գաբրիէլս,

Այս երկտողը կը գրեմ ձեզ աքսորի ճանապարհէս: Գրեթէ չորս ամիս է որ բանտէ բանտ ճամբորդելով հասայ այստեղ եւ դեռ դժուար ճամբայ կայ: 18բանտ մտայ ելայ եւ գրեթէ 9000 քիլոմեթր ճամբորդեցի, աշխարհի շրջանին գրեթէ քառորդը: Ֆիզիքական եւ հոգեկան չարչարանքս նկարագրութենէ վեր է, բայց իմ կողմէս տկարութիւն կը լինի այդ մասին ծանրանալը, ծանօթացանք Ռուսաստանի գրեթէ բոլոր գիւղերուն հետ՝ ռուսներ, վրացիներ, լեզկիներ, թաթարներ, օսեր, չէչէններ, ինկուշներ, պաշղիրներ, իւզպէկներ, եւալյն: Ես ղըրղըզներուն մէջ պիտի ըլլամ: Եթէ հետաքրքիր եք գտնուած տեղս գիտնալու, Սիպերիոյ քարտէզին վրայ Օմսք գտէք, եւ անկէ ուղղակի հարաւ, անապատին մէջ Աքմոլինսք[1] ըսուած տեղը: Անցեալ տարի այս ատեն երջանիկ մարդ էի, իսկ այսօր աքսորական: Գաբօ ջան, քեզմէ թեթեւ փոխառութիւն մը ուզած էի, որպեսզի մեր Վազգէնը կարողանայ դպրոցը աւարտել: Եթէ ես չվերապրիմ հատուցանելու, անիկա անպատճառ լիուլի կը հատուցանէ քեզ: Միայն թէ չեմ ուզեր քեզ նեղութիւն տուած ըլլալ: Սիրելիներս այս վերջին տարուան կոշմարի օրերուս, մեր մանկութեան դրուագները տարօրինակ կերպով կենդանի ու վճիտ կը պատկերանան յիշողութեանս մէջ, Բրոթիի ու Տորքի փառաւոր անմեղունակ օրերը: «Մանկութեան օրեր, ինչո՞ւ շուտ անցաք, էլ չէք դառնալու»: Մեր կորսնուցած տղաքը յաճախ երազս կու գան, Աբիկը, Հրանդը, Զայրմայրը, Ալեքսանը, Ազգանուշը, Տրդատը, Եղիան, Վաղինակը, Միհրանը եւ այլն: Ինձ կը թուի թ՝ հիմա անոնց աւելի մօտ եմ քան ողջ սիրելիներուս: Գաբօ ջան, անցեալները յանկարծ յիշեցի, թէ ինչպէս 10 թուին  օճախը վառեցինք եւ բիացան իրար անցաւ: Աբիկը ինչպէս կը խնդար: Այս սոսկալի վիճակիս մէջ ես ալ վերմակիս տակ խնդացեր եմ: Տիգօ, միթե՞ զուր տեղը «պաշըմա» կ՚ երգէի: Այս մէկ տարուան մէջ բոլորովին քայքայուեցայ, 20 տարի ծերացայ, ճերմակեցայ, բայց հոգիով կը մնամ նոյն Չերին, աննկուն, անդեդեւ, աննահանջ: Համբոյրներս քեզ, Եղիշէին, Տիգոյին, Արշաւիրին, Ալեքսանին, Երուանդին, Եդուրադին, Պօղոսին, Զարեհին, ծնողացդ, Գալէնտերին, Տէր Վահանին, երէցկինին, Գուրգենին, Ասատուրին, Սաթենիկ քոյրիկին, Զարիֆեանին, եւ Տիկին Արաքսիին, վերջապէս բոլոր ինձ հարցնողներուն: Վարդանոյշին գրեցէք երբեմն: Երանի ձեզ: Կարօտ համբոյրներով՝

Վահան

     1926

Մարտ 5

Մոսկվա,

Սիրելի Գաբրիէլ, Տիգօ, ևլն

«… նէլէր կէլտի զալիմ պաշըմաա~ա»

Մէկ ու կէս տարուան գերեզմանային լռութենէ վերջ նորէն ձայն կուտամ իմ երջանիկ օրերու բաղդաւոր ընկերներուս: Աքսորէս ազատուելով քանի մը օր այստեղ կենալէ վերջ պիտի մեկնեմ Պաքու և Թիֆլիս: Այստեղ կանգ առնելուս նպատակն է դիմում կատարել` երկրէն դուրս ելլալու արտոնութիւն ստանալու համար: Յոյսերս քիչ են յաջողելու տեսակէտով, բայց չ’էի կարող չի փորձել, քանի որ ապագայիս ու ապրուստիս ուրիշ ելք չ’եմ տեսներ այլ ևս:

Այս աղէտը սրբեց տարաւ երջանկութիւնս, տնտեսական վիճակս, և առողջութիւնս: Այբուբենէն նոր կեանք մը պիտի սկսեմ, որ միայն նոր միջավայրի մէջ հնարաւոր է: Առ այժմ չ’եմ գիտեր ուր պիտի երթամ, ինչ պիտի ընեմ: Շուարած մնացած եմ: Գուցէ աքսորավայրէս չի մեկնէի եթէ մտահոգիչ տեղեկութիւններ ստացած չ’ըլլայի Վարդանուշին առողջութեան մասին:

Այս տարի ու կէսուան դժնդակ առանձնութեան օրերուն, մշտական կերպով, հայելիի պէս վճիտ, սինէմայի պէս ողջ, երևակայութեանս պատկերացան կեանքիս բոլոր դրուագները, կենդանի և մեռեալ ընկերներս, ամէնաչնչին դէպքն իսկ և կը գօտեպնդւէի մտածելով թէ ձեր բոլորին բարի ցանկութիւնները ինձ հետ են ահարկու փորձութեան այդ օրերուն:

Է~, տղաք, դո՞ւք ինչպէս եք նայինք: Գաբօ´, ծնողքդ ո՞ւր են, ի՞նչպէս են, Պօղոսն ու Զարէհը ո՞ւր են: Տիգո ջան, ո՞ւր է հայրիկը, մայրիկը, Գուրգը, Սոնիան, խենդ Օննիկը: Եղշո´ (հօ´) Եղնոն ո՞նց է, Գուրգէն աղան ի՞նչ ջուրի վրայ է, Վրոյրը լա՞ւ է, պէպէքը մեծնա՞յ կը, Սաթօ քոյրիկս ի՞նչպէս է, երջանիկ էք, սոպան վառե կը: Ի՞նչպէս է Տփենցը, ի՞նչ եղան Գալէնտէրները, Ասատուրը, Արամայիսը, Եդուարդը և այնքան ուրիշները: Եղիշ, Սիմօնին հասցէն մոռցած եմ, կ’ուզէի գրել: Դուն իմ կողմէս գրէ որ դեռ կ’ապրեմ:

Սիրելի Գաբրիէլս, թէև ինքզինքս շատ տանջեցի մինչև որոշեցի այս մասին արտայայտւել, բայց կարծեմ թէ մօտերս քու օգնութեանդ պէտք պիտի ունենամ, որպէսզի եթէ բարեփաստիկ ճամբորդութիւնը եղաւ, միջոցներ ունենամ իսկ եթէ ոչ մի կերպ ապրեմ մինչև որ կարողանամ առանց բռնելու կայնել նորէն: Երախտագիտութեամբ կը յիշեմ թէ քանի մը անգամ ինձ առաջարկած ես, բայց այն ատեն պէտք չունէի: Ինծմէ երջանիկ մարդ չ’էի կրնար երևակայել, իսկ հիմա Յոբ Երանելիին recordը կոտրած եմ: Հօրս կ’օգնէի, Վարդանուշին ծնողքին նոյնպէս, Վազգէնին ուսմունքին միջոցներ կուտայի, անզուգական փոքրիկ Վարդգէսին դաստիարակութեամբ կը մտահոգւէի: Այս բոլոր պէտքերը միշտ կան, բայց միջոցները` զանոնք հայթայթողին հետ մէկ օրւան մէջ օդը ցնդեցան: Գիտեմ որ դուն ալ ծնողքի տէրդ ունես, բայց դուն գոնէ վաղուան մտահոգութենէն ազատ ես, մինչ ես, հալածական, ոչ միայն ապրուստ ճարելու առիթ, այլ գլուխ դնելու տեղ անգամ չ’ունեմ: Եթէ մենակ իմ անտեր գլուխս ըլլար, վնաս չ’ունէր: Երբ որ ղրկես, նոյն հասցէով Վարդանուշին անունին ղրկէ, NERի միջոցաւ: Վահան, Վարդանուշ, Վարդգէս և Վազգէն, քեզ յաւիտեան երախտապարտ լինելէ զատ, ուժերնին միացուցած պարտքին տակէն շուտ կ’ելլան, եթէ բաղդը նորէն բարեհաճի ժպտի մեզ: Առողջութիւնս լուրջ խնամքի կը կարօտի: Սրտիս վիճակը ամէն մէկ ժամս փեար «համարիչ» կուտայ, իսկ ապագայ ամէն մէկ վայրկեանս` խնդիր: Այնտեղ 5 անգամ սրտի հարուած ունեցայ, առանց մնաք բարովի աբալ թափալ կ’երթայի կոր: Արիւնս շատ աղքատացած է, scurnyի[2] պառճառաւ քանի մը ակռայ ալ տուրք վճարեցինք (գոնէ շատ ըլլային): Զորն ասեմ և զորն խոստովանեմ: Ո՞նց, Տիգո ջան, իրաւունք չ’ունէի՞ «պաշըմա» երգելու: Եկուր և նախազգացումին մի հաւատար: Հիմա պաշտօնապէս իմ anthem[3]ս եղան այդ ուղուրսուզ երգը, որուն 4 բառը միայն գիտեմ:

Հիմա կը մտածէք թէ «աշք օլսուն ի~նչ տրամադրութիւն է, որ դեռ ճիլվե կ’ընէ», ազատ է այդ տարդէն լաւ եմ: Սկաուդ չի յուսահատիր: Պու տա կէզէր: Smile, man! The lowest ebb is the turn of the tide[4]:

Չի մոռնամ ըսելու որ պատմութեան դասի ժամանակ Նաթանեանին թւած բոլոր ցեղերուն հետ ծանօթացայ, մանաւանդ խըրխըզներուն հետ: Զուր տեղ չէ Պօղոս Գանթարեանը և ընկ. անունս «խըրխըզ» դրած էին:

Կը վերջանեմ, կուշտ կուշտ համբուրելով ամէնիդ: Անունս շատ փաթըրդը մի ընէք: Ինձ չ’օգնէր: Ընդհակառակն:

Պատասխան պէտք չէ առայժմ, քանի թափառական եմ:

Ձերդ միշտ Վահան

Հարցաքննություն.

Ազատվելուց հետո եկա Երևան աշխատանք փնտրելու, չգտա, և գնացի Լենինական և այնտեղ վեց ամիս առանց աշխատանք մնացի: Եվ քանի որ կարիքի մեջ էի կրկին անցա աշխատանքի Ամերկոմ: Աշխատեցի երկու ամիս, որից հետո Իստմանի կողմից զգուշացվեցի, որ ЗАК СНК-ի ներկայացուցիչ ընկեր Սարգսյանը Իստմանի ուշադրությունը հրավիրել է այն բանի վրա, որ ես պետք է չաշխատեմ Ամերկոմում և ես դուրս եկա ծառայությունից ու ապրում էի տանը մինչ ձերբակալվելը:

Նամակներ

1926

Յունիս 1

Գաբօ ջան, երէկ ստացայ մայիսի 10 թուակիրդ: Շնորհակալ եմ $25ին համար, որ երևի այս քանի օրս կը հասնի: Այստեղ գալուս գտայ` ինձ և Վարդանուշին գրած նախորդ նամակդ, որուն պատասխաներ է Փիթը: Վերադարձէս ի վեր երկու անգամ է որ Երևան գացեր եմ, բայց ճամբորդութեան ծրագիրը ոչ մէկ յաջողութիւն չի խոստանար: Բացի այդ, թէև ձեզ համար դժւար է երևակայել, բայց աշխատելու հնարաւորութենէ ալ զրկուած եմ, այնպէս որ դրութիւնս հիմա բաւական ճգնաժամային է: Միայն Վարդանուշն է որ ջնջին ռոճիկով մը կ’աշխատի: Այսու հանդերձ կը մնանք յուսալից և լաւատես: Հարկաւ նեղ օրերը օր մը փախնին կը: Այս առթիւ շատ օգտակար եղաւ ղրկած դրամդ, որուն շնորհիւ մեր մի քանի փոքր պարտքերը պիտի կարողանանք թեթևցնել: Միայն թէ, Գաբրիէլ, գիտցած եղիր որ բաւական ժամանակ պիտի սպասես մինչև կարողանամ վերադարձնել: Գիտեմ որ այս կարդալով պիտի նեղանաս, բայց ես Ամերիկա հաստատուած տղաքը միշտ կ’երևակայեմ իբր «պիզնէս մէն» դարձած մարդիկ, և այդ լեզւով կը խօսեմ, այնպէս որ չի վշտանաս:

Գաբօ ճան, ո՞վ կայ չկայ հոդ, գրէ նայինք: Իմ հաշւով հոդ պիտի ըլլան բացի ձեր մօտի շրջանակը, Յիպէկանը, Իսրայելը, Արամայիսը, Ասատուրը, Սուրէնը, Արամը, Պօղոսը, երկու Եդուարդները, Հրաչեան, Ներսէսը, Հայկը, Բտէկանը: Թերևս Զարեհը, ևլն, ևլն: Բոլորին ալ համբուրէ, կամ անձամբ, կամ հեռախօսով և րատիով, և ըսէ որ ողջ եմ ցնոր տնօրինութիւն, թէև շատ քայքայուած: Ո՞ւր է ձեր գիտցած Վիգը: Ք…քը կերանք գնաց: Բայց սա ալ ըսեմ որ Երևան երթալուս սիրտս քննել տուի երկու կարող բժիշկներու, որոնցմէ մէկը Ամերիկայէն եկած տքթ. Հեքիմեանը, և երկուքն ալ առողջ գտան:

Եղիշ, ո՞նց է և ո՞ւր է Գուրգէնը: Բարևներս ղրկէ: Երևանի մէջ տեսայ Աւօն, Շիմօն, «Սօպան վառի՞ կը»ն և ուրիշներ: Պաճօն լաւ է: Երկու ամիսէն հայր կ’ըլլայ: Փիթը նստած է: Ի՞նչպէս են Սաթօն, պէպէքը, քոյրդ, Վրոյրը, Եզնօն:

 Օգոստոս 14

Սիրելի Վազգէն,

Այսօր Մոսկւայէն լուր եկաւ որ թէև իմ վիզաս կարող են տալ, բայց միւսներուն համար հրահանգ չ’ունին: Այս գործը շատ երկար կը տևէ, և բացի այդ միայն անցաթղթի համար շուրջ 800 տօլար պէտք կ’ըլլայ: Հետևաբար որոշեցինք որ առ այժմ ես մինակ ճամբորդելու ուղղութեամբ աշխատեմ, և այդպէս ալ պիտի ընեմ, որովհետև ուրիշ ելք չկայ, թէև այս քայլն ալ շատ ճակատագրական է մեր ընտանեկան տեսակէտով: Ի հարկէ, այս չի նշանակեր թէ ես պիտի յաջողեմ մեկնել: Հարիւրին մէկ իսկ յոյս չկայ: Եթէ արտօնուեմ ալ, միայն 200 տօլար կ’երթայ անցաթղթի համար: Իսկ ճանապարհածախս և ուրիշ ծախքերն ալ զատ: և սակայն պիտի փորձեմ: Մինչև որ մերժումը կամ յաջողութիւնը գիտնամ, դեռ երկար ամիսներ կ’անցնեն, այնպէս որ երկար ժամանակ ունես քու կարծիքդ ալ յայտնելու: Յոյս ունիմ որ ասկէ վերջ յաճախ կը գրես: Չէ՞ որ

«եղբայր ենք մենք, որ մրրկաւ էինք զարնւած»:

Համբոյրներով` Վահան

Օգոստոս 20

Սիրելի Գաբրիէլս, ևլն.,

Յուլիս 16- նամակդ օգոստոս 15ին ստացայ, ճիշտ 40րդ տարեդարձիս նախօրեակին: Եթէ ըսեմ շատ ուրախացայ, աւելորդ խօսք մը ըսելէս զատ` տկար բառ մը գործածած պիտի ըլլամ,

Ստիպւած եմ 25 տոլարիդ մասին անդրադառնալ նորէն և կրկնել շնորհակալութիւնս: Թէև դուն այդ գումարը փոքրաքանակ կը նկատես, բայց ինձ համար նախախնամական եղաւ, որովհետև անոր շնորհիւ կարողացայ մանր մունր անխուսափելի պարտքերս մաքրել: Այնպէս որ հիմա կրկին ազատ մարդ եմ, այսինքն պարտք չ’ունեմ, բացի քեզի: Դուն գիտես որ պարտքէ կը սոսկամ, և եթէ ներկայ դժբախտ պարագաներուն force majeureը չ’ըլլար, ես քեզմէ դրամ չ’էի ուզեր: Եթէ ուզեցի միտք ունեմ վճարելու: Ժամանակ չ’եմ կրնար որոշել, և գիտեմ ալ այդ մասին ակնարկը անգամ վիրաւորական է քեզ համար: Առ այժմ քու տուած moratoriumէդ կ’օգտւեմ: Իսկ ուրիշ դրամ պէտք չէ: Ես ասդիէն անդիէն կ’աշխատեմ, Վարդանուշն ալ պաշտօնի է, այնպէս որ հացերնիս կ’ըլլայ, մինչ իսկ պանիրով: Գալով ճամբորդութեանս ծրագրին յաջողութան յոյսերը շատ չնչին են, բայց մինչև վերջ պիտի հետևեմ: ժամանակն է որ մեր երկու գերդաստանները տեղ մը գլուխնին տինճ նստեն, մինչև որ Պոլիսը նորէն բնակելի ըլլայ մեզ համար: Ֆրանսական վիզան (միայն ինձ համար) արդէն եկած է, և հիմա կը մնայ այստեղի արտօնութիւնը որ ամէնադժւարն է, եթէ ոչ անկարելի, և շատ մեծ գումար կը պահանջէ ինչպէս նաև երկար ժամանակ: Եթէ գործը դրամին մնայ, յոյս ունեմ որ այստեղ կարող եմ ճարել և ապագային վերադարձնել:

Իսկ առ այժմ ինչպէս ըսի, կերպով մը կ’ապրենք կոր: Աշխատանքը վերադարձուց առողջութիւնս և մասամբ ալ տրամադրութիւնս: և սակայն այս ամառը շատ անհամ անցուցի: Կրնա՞ք երևակայիլ որ Վահանը դեռ մէկ անգամ մը իսկ Արբա-Չայ չի գնաց: Երկու կիրակի առաջ միայն գացի 8-10 վէրստ հեռու եղող Եասաուլ կամ Փիւնիկ[5]: Եղիշ, այս գիւղը Աղապէկն է հաստատած խումբ մը ծանօթներով, իսկ Փիւնիկ անունը Զաւէնն է դրած, որովհետև աւերակներէ ծնած է. կնքահայրս Աճէմեանը[6] այնտեղ է իբր ամառանոց: Վիճակը շատ լուրջ էր, բայց հոն երթալէ ի վեր բարւոքած է, թէև մտահոգութենէ ազատ չ’ենք դեռ: Անզուգական մարդ է, պատւի և ուղղամտութեան անձնաւորում, և ի հարկէ այդ պատճառով գնահատութիւն չի վայելեր: Գիւղէն շատ գոհ մնացի, և ափսոսացի, որ Փիթը ժամանակին ինձ չի լսեց ու չի յօժարեցաւ գիւղ մը հաստատւել: Հիմա ինչ լավ կը լինէինք, և մեր գլխուն այս բաները չ’էին գար:

……………………….

Առ այժմ այսքան: Կարօտալի համբոյրներ ամէնուդ: Ձերդ միշտ` Վահան

Վարդանուշը սիրով բարևներ ունի ամէնուդ: Շատ երջանիկ ենք միասին:

Հարցաքննություն

Հարց. Ծանոթ եղել եք արդյոք Մելիք-Աբրահամյան Ավակի հետ, ինչ ձևով, որտեղ, երբ, ինչ պայմաններում եք առաջին անգամ նրա հետ ծանոթացել:

Պատասխան. Այո, Մելիք-Աբրահամյան Ավակին ծանոթ եմ 1927 թվից: Նրա հետ առաջին անգամ ծանոթացա Աճեմյան Մկրտիչի տանը Լեննականում: Աճեմյան Մկրտիչը իմ մտերիմ ծանոթը՝ հիվանդ էր, ես գնացի այցելության նրան իր բնակարանում, և այնտեղ էր նույն ժամանակ Մելիք-Աբրահամյան Ավակը, որի հետ Աճեմյանը այդ ժամանակ ծանոթացրեց: Միևնույն ժամանակ Աճեմյանի մոտ էր Հովհաննիսյան Նշանը, և մենք չորսով մոտ մեկ ժամ խոսեցինք Աճեմյանի հիվանդության թեմայով: Այդ ծանոթությունից հետո Մելիք-Աբրահամյան Ավակի հետ տեսնվելիս իրար բարվում էինք, բայց երբեք նրա հետ չեմ զրուցել և չեմ հանդիպել ոչ հասարակության մեջ, ոչ էլ առանձին:

Հարց. Ինչ հարաբերությունների մեջ էին Աճեմյան Մկրտիչը և Մելիք-Աբրահամյան Ավակը:

պատասխան. Կարծում եմ, որ Ամերկոմի ֆինանսական բաժնում ծառայության բերումով Աճեմյան Մկրտիչը ենթական էր Մելիք-Աբրահամյան Ավակի: Աճեմյանը  դրական է արտահայտվել Ավակի մասին որպես մարդ:

Հարց. Ծանո՞թ եք արդյոք Մելիք-Աբրահամյան Սոկրատի հետ: Որտեղ, երբ եք առաջին անգամ ծանոթացել:

Պատասխան. Այո, ծանոթ եմ Մելիք-Աբրահամյան Սոկրատի հետ, ծանոթացա մոտիկից մինչ ձերբակալվելս 1927թվին Արթիկում, որտեղ նույն ժամանակ ձերբակալվեց նաև Սոկրատը, իսկ մինչ Արթիկը մենք երկուսս էլ Լեննականի Ամերկոմից հեռվից էինք իրար ծանոթ:

Հարց. Եղել են արդյոք Մելիք-Աբրահամյան Ավակի կամ Մելիք-Աբրահամյան Սոկրատի  հետ ինչ որ ընդհանուր գործեր, հետաքրքրություններ:

Պատասխան. ոչ, ոչ մի ընդհանուր բան ես Ավակի և Սոկրատի հետ չեմ ունեցել:

օգոստոս 26

Սիրելի Գաբրիէլս, ևլն.

16 յուլիսի նամակիդ նոր էի պատասխանում, և այսօր ստացայ 20 յուլիսի թուակիրդ: Շատ շնորհակալ եմ որ հակառակ անտրամադիր հոգեկանիդ, ինձ համար գրիչ շարժելու ձանձրոյթէն չ’ես քաշւեր: Եթէ այս նամակ ստանալն ալ չ’ըլլայ, ողջ թաղւած մարդու պէս եմ: Քու գէշ տրամադրութիւնդ ինձ բաւական կ’անհանգստացնէ, թէև կ’ընդունեմ որ քու հոգեկան վիճակդ ապրողները միլիոններ են հիմա, ի թիւս որոց քու համեստ ծառան: Ասիկա post-war ջղայնոտութիւն մըն է որ մեր մէջ արմատ ձգեց: Ոչ միտք, ոչ ջիղ, ոչ մարմին հանգիստ չըպիտի ճանչնան մինչև որ հասնենք Upper Jerusalem ըսուած քաղաքը, որուն գոյութիւնը վախնամ մեր փտած երևակայութեան քարտէսին վրայ միայն կայ: Ամէն մարդ բան մը ընելու ետևէ ինկած է, և ամէն օր դէմս ելլող մարդոց երէք քառորդը կամ յիմարութիւն մը, կամ ուրիշին չարիք մը ընելու նախօրեակին կը գտնուի: Ես ամիս մըն է որ առժամեայ կերպով աշխատանք ընդունած եմ, և մէկ երկու շաբաթ վերջ նորէն պէտք է մէջտեղ իյնալ: Անհամբեր եմ վերջնական ապրուստի միջոց մը գտնելու, որպէսզի Վարդանուշը քաշուի հանգստանայ: Չարաչար կ’աշխատի և շատ ջնջին կերպով կը վարձատրուի, թէև դժւար պաշտօն է և ծանր պատասխանատւութիւն ունի: Առողջութիւնը շատ խախտած է, և կենսական էր որ այս ամառ օդափոխութեան երթար, բայց «խըսմէթ» չեղաւ: Այս բոլորին հետ մէկտեղ, երկուքս ալ որոշած ենք good sportներ ըլլալ և քէյֆերնիս չ’աւրել, ինչ կ’ուզէ ըլլայ: Ասոր համար պիտի խնդրեմ որ հանգանակութիւն մանգանակութիւն չ’ընէիք ինձ համար: Մինակ ադ էր պակաս: Գիտեմ որ մտքերնիդ բարի է, բայց այդ ծրագիրը քիչ մը սանկ խոտոր կը համեմատի իմ արժանապատւութեանս հետ: Ասկէ զատ, ինձ համար «հայ սկաուդ»ի ամբողջական հաւաքածոյ մը պահեցէք, որովհետև իմս ուրիշ շատ գրքերու և գոյքերու հետ աղըր Էֆէնտիի ճանը գացին: Թանկագին գիրքերուս և հաւաքածոներուս կորուստը շատ ծանր եղաւ ինձ համար: Ի զուր չէ որ ըսուած է թէ «աշխարհքի վրայ գանձ մի պահէք ուր ցեց ապականէ, ևլն»: Շատ անհամբեր կ’սպասեմ Տիգոյին ղրկելիք պատկերներուն:

Սեպտ 7

Սիրելի Վազգէնս,

…………………………

Ես հիմա առժամեայ և տխմար աշխատանք մը ունիմ, որ միայն և միայն մեր օրական ապրուստը շահելու համար յանձն եմ առած: Ուրիշ բան չկայ և չի ալ լինիր, քանի հոս եմ: Իսկ մեկնելու ձևակերպութիւնները միշտ կը յետաձգուեն, և եթէ դրական արդիւնքի ալ յանգեն, այնպէս գումարի կը կարօտին որ ճամբորդութիւնը անմատչելի հեռանկար մը կը մնայ: Ամերիկացի տօլարափարթամ ընկերներս իրենց համակրութեանը գործնական ընթացք մը տալ չ’ուզեցին, գիտնալով որ ես պարտքի տակ մնացող չ’եմ: Սակայն ուրախ եմ որ այս առթիվ չափերնին առի: Գալով Վարդօին, հնարաւոր բաժանման մը պարագան չափազանց ծանր պիտի լինի երկուքիս համար, որովհետև դուն չ’ես կրնար երևակայել որքան կապւած ենք, և նորէն միանալու հեռանկարները շատ անորոշ պիտի ըլլան իմ մեկնելէս վերջ: Բայց հոս մնալով ոչ մէկ հնարաւորութիւն ունեմ իրեն օգտակար ըլլալու և անվրդով կերպով խորհելու մեր ամէնուս ամփոփման մասին:

Վարդանուշը շատ լաւ է: Թէև հիւանդ չէ, բայց շատ նիհար: Խրատի կամ ցուցմունքի հետևող չէ, այնպէս որ շատ սիրտ հատցնելը իմաստ չ’ունի: Այս վերջին ամիսը բոլորովին թաղուած է` յիմար և երկարապատում վէպերու ընթերցման մէջ, այնպէս որ իր որպիսութեան ու տրամադրութեան մասին շատ տեղեակ չ’եմ: Երկուքն ալ կը փոխուեն ըստ վէպին դէպքերու ընթացքին: Այսու հանդերձ շատ ճնշւած ու զզւած ժամեր կ’ապրենք, և ոգևորութեան ոչ մէկ առիթ չ’ենք գտներ: Վարդօն ալ էնթրիքներու և էշ մարդոց նախանձին նշաւակ է: Բայց չի կարծես թէ յուսահատւած ենք: Փիթը աղէկ է: Անցեալ օր տուն էր եկած: Perigord[7]-ի խոզերը դարձած է: Համբոյրներ` Վահան

Հոկտեմբեր 5

Սիրելի Եղիշս,

Երէկ ստացայ Սեպտ. 3 թուակիր նամակդ – աւելի ճիշտ հեռագիրդ – որ ճիշտ մէկ ամիսէն եկեր է: Ներփակեալին համար քանի մը ըսելիքներ ունիմ որոնց առաջինը, ի հարկէ, անկեղծ շնորհակալութիւնս է: Յետոյ կը փութամ ըսել թէ այդ գումարը փոխառութեան հանգամանքով միայն ընդունեցի, և ինձ պարտք պիտի համարեմ հատուցանել, հոգ չէ թե երբ: Նոյն պայմանով եմ ընդունած նաև Գաբրիէլին ղրկածը: Այս առթիւ կ’ուզեմ յիշել թէ աւելի քան տասը տարիէ ի վեր քու աջակցութիւնդ քանիցս նախախնամական եղած է ինձ համար` իմ նեղ օրերուս, թէև աւելի նեղ օրեր քան ներկային ապրածներս` դժւար թէ անցուցած ըլլամ: Ասոր հետ մէկտեղ վերադարձիս յաջորդող առաջին օրերուն սուր տագնապը չկայ այժմ: Երկու ամիս է որ կ’աշխատեմ առժամեայ հանգամանքով: Գուցէ տեղեակ լինես որ Կոմիտէն որբերուն համար Ամերիկայի մէջ sponsorներ կը փնտռէ, որոնք զանազան պայմանաժամներով ստանձնեն մէկ կամ աւելի որբերու նիւթական հոգատարութիւնը: Այդ նպատակով հարկ եղաւ երկու երէք հազար որբի կենսագրական հակիրճ տեղեկութիւնները հաւաքել, և այս գործին համար ինձ ալ կանչեցին, «պօլ քէսէտէն» ամիսը 50 տոլար վճարելով, մինչդեռ երկու տարի առաջ 65 կ’առնէի, ու նախկին գործիս մէջ ինձ յաջորդողը 125ով նստաւ, հոգ չէ թէ իմ ատենուան աշխատանքիս քառորդն իսկ չկայ: Այս բաները կը գրեմ – գիտես որ ռոճիկի մասին երբէք խնդիր հանող չ’եմ եղած – ցոյց տալու համար թէ որքան բիացաս ընկած է այդ հիմնարկութեան մէջ: 1921էն մինչև 1923` մարմնակրթական ահագին աշխատանք տարի, Սարդարապատի մօտ որբական գիւղ շինեցի, ամիսը 25ով, մինչդեռ ներկայ մարմն. վարիչը 90 կստանայ և մէջտեղը ոչինչ չկայ: Ասով հանդերձ այս աշխատանքին շնորհիվ ինքզինքս բաւական գտայ մանաւանդ առողջական տեսակէտով: և սակայն շաբաթ մը վերջ նորէն պարապ պիտի ըլլամ, առանց որ և է լուրջ յոյսի մը: Հեգնանք չէ՞, Եղիշ, որ ես Հայաստանի մէջ հաց չի գտնեմ: Եթէ գիտնաս, Եղիշ, ի՜նչ տաժանելի օրեր կ’ապրենք, ես ու Վարդանուշը: Ոչ միայն ես պօյքօթուած եմ, այլ և ինձ աւելի ստորացնելու համար հիմակ ալ սկսած են Վարդանուշին դէմ «էնթրիքներ» սարքել: «Ինկած ձիուն էշն ալ «թէքմէ» կուտայ» կ’ըսեն: Խեղճը հակառակ իր կրած բոլոր տառապանքներուն, հակառակ անոր որ իմ պաշտօնավարութեան ժամանակ ամիսներով ձրի աշխատեցաւ, 40 ռուբլինոց պաշտօն մը ունէր երեխաներուն վրայ: Ան ալ հազար ու մէկ սադրանքներով ձեռքէն առին, իր որբախնամ երկար անցեալին հակառակ, և ղրկեցին պահեստի մը վրայ, փոշիներուն մէջ իր ներկայ ընկած ֆիզիքականով չուլ ու չափուտներ պահելու: և մեր դրութիւնը այնպէս է որ ստիպուեցանք համակերպիլ, որովհետև ճիշտ մեր այն անել դրութիւնն է որ կը քաջալերէ զանոնք մեզ դէպի անել հրելու: Օր չկայ որ անցնի առանց մի անախորժութեան, առանց ինձ կամ Վարդօին ուղղուած մի ստոր խաղի: Տէ, ի՞նչ երկար ընեմ, Եղիշ: Այստեղի փոքրութիւնները այդ միջավայրին մէջ դժուար է հասկնալ, թէև կը կատարուին գիտութեամբ, թոյլտւութեամբ և նոյն իսկ մասնակցութեամբ այն մարդոց, որոնք the land of the free կոչուած մեծ երկրէն եկած են այստեղ:

Ճամբորդութեանս համար հինգ ամիս է կ’աշխատեմ: Ֆրանսայէն վիզաս եկաւ, և սակայն այստեղ 340 ռուբլի ուզեցին, առանց նոյն իսկ երաշխաւորելու թէ անցագիրս կ’ստանամ: Ես ալ «տէնկի նիէթօ»[8] ըսի դուրս ելայ, և գործը այնպէս ալ մնաց: Միւս կողմէն ալ կը մտածեմ որ ինչքան ալ այստեղ ես գործ չ’ունեմ այլ ևս, առանց Վարդանուշին հեռանալս մեզ երկարատև – եթէ ոչ մշտական – բաժանման պիտի դատապարտէ: Հետևաբար տեղս նստած եմ: Յոյս ունիմ որ ասդիէն անդիէն թարգմանական աշխատութիւններով և թերևս անգլիերէնի դասերով կարողանամ եօլա երթալ ատեն մը:

Գալով միւս շրջագայութեանս, «տէհշէթ» էր շիտակը: Դարմանելի հետևանքները, ինչպէս առողջութեանս ազդուելը, հետզհետէ չքացան:Երևանի բժիշկները սրտիս դրութիւնը մտահոգիչ չի գտան: Բայց և այնպէս կ’զգամ որ նոյնը չէ, և ամէնափոքր ճիգէն կ’ազդուի: Մազերուս մէջ սևերը հետզհետէ փոքրամասնութեան մէջ կ’իյնան: Մասիսի գլխուն նստած ձիւներէն մաս մ’ալ իմ գլխուս նստաւ: Իսկ ընդհանրապէս ֆիզիքական տեսակէտով մտահոգիչը ծանրութեանս պակսելն է (մօտ ½ փութ) և դնդերային atrophy որ ծայրայեղ զրկանքներուս հետևանքով գոյացաւ: Մեր Նաթանեանին թուած բոլոր ցեղերուն գոյութիւնը ստուգեցի, և խըրխըզներուն մէջ մանաւանդ արդարացուցի ինձ կպցուցած մականուննիդ: Պօղոս Գանթարեանին ականջը խօսի, ուր որ է: Ասոր կ’ըսեն to live up to ones nikrname, հէ՞ Եղիշ:

Մենք ալ շատ երջանիկ ենք: Մեր գլխին իջնող փոթորիկները մեզ աւելի կը կապեն մէկ մէկու: Իմ ալ հեղինակութիւնս մամլոյ տակ է, և եթէ ողջ մնանք չորս ամիսէն լոյս կը տեսնէ, թէև այսպիսի տրամադրութեան տակ հազիւ թէ կարելի լինի գլուխ գործոց մը ակնկալել: Գալով Պաճօին (վայ անամ պապամ պաճանախ) ան արդէն երջանիկ հայրիկ մըն է: Արդէն ամիս ու կէս է որ աղջիկ մը ունի, վերջին ծայր սիրուն, անուշիկ, հում հում ուտելիք Պաճուհի մը, որ ճիշտ ու ճիշտ Պաճօին քիթէն ինկած է: Միայն ակնոցները պակաս են: Անունը Մաննիկ դրած է: Մեր երկուքին կնիկները – երկուքն ալ Վարդանուշ – շատ մօտ են իրարու, ինչպէս իրենց էրիկները Բայց Պաճօն հիմա շատ չ’եմ տեսնար: Խելքը միտքը «շախմատ»ի տուած է,և բոլոր ազատ ժամերը անոր կուտայ:

Նամակդ առնելէս դարձին Մկրտիչը տեսայ և բարևներդ տուի, որոնց սիրով փոխադարձեց: Գիտես հարկաւ որ Շուշանիկ Կուրղինեանի աղջիկը առած է: Ունի երկու աղջիկ մէկ մանչ, վերջին ծայր սիրուն և առողջ երեխաներ: Անոր գործը մեր կնքահօր` Աճէմեանի գրասենեակն է: Մեր կնքահայրը այս տարի շատ ծանր թոքատապ մը անցուց, մեզ բոլորս լաւ մը վախցնելէ վերջ: Հինգ օր է որ նորէն սկսաւ պաշտօնավայր յաճախել, 2 ½ ամսւան դադարէ մը վերջ:

Այս անգամ երկար գրելս քաղ ընելու պէս բան մըն էր, թէև քաղին քաղը մեր ցտեսութեան օրին պիտի լինի: Ա՜խ, երանի լինի, շուտ լինի, ուր օզոմ ա լինի: և ալ չի բաժնուինք: Կը հաւատա՞ս թէ այսքան ատեն է այստեղ եմ, բայց իմ Պօլսոյ ընկերներուն պէս դեռ մէկ հատ սրտակից և նոյն ճաշակը ունեցող չ’եմ գտած բացի Փիթը:

Սիրով, կարօտով, շնորհակալութեամբ և սրտագին ցանկութիւններով` իմ, Վարդանուշին և ծանօթներուդ կողմէն, մնամ միշտ քոյդ` Վահան

Նոյեմբեր 3

Սիրելի Ներսէս,

……………………………………………………….

Գալով իմ կենսագրութեան, մաս մը Եղիշէն պատմած կ’ըլլայ, մնացեալն ալ – ոչ նուազ հետաքրքիր, ողջ մնամ նէ օր մը հրամանքս կը պատմեմ: Կարևորը – և զարմանալին, այն է որ դեռ ողջ եմ, ինչ որ շատ բան կը նշանակէ, որքան ալ անիմաստ թուի կեանքիս անծանօթ եղողին համար: Կեանքէն դեռ վազ անցած չ’եմ, թէև շատ համը փախցուց: Ոչ միայն կեանքէս վազ անցած չ’եմ, այլ իմ իջնող ելլող վիճակիս երկու տարի առաջ կնիկ մըն ալ կապեցի: և ատկէ զատ, նոր կեանք մըն ալ մեր վրայ աւելցնելու յիմար բայց յաջող փորձն ալ կատարեցի: Ասոր ձայնը երէք ամիսէն կը լսէք:

Ճիշտ է, շատ տառապեցայ և դեռ և պիտի տառապեմ: Չ’եմ գիտեր ինչու համար այստեղ քիչ շատ կանոնաւոր ապրուստ մը, գլուխս դնելու մնայուն տեղ մը շատ պիտի գտնէին ինձ համար: Ինչո՞ւ իրաւունք պիտի չ’ունենայի, այսքան ատեն ապրել ու աշխատելէ վերջ, վիճակս ապահով չ’զգալու: Ինչո՞ւ իմ հացս, առողջութիւնս, կնոջս հանգստութիւնը, աշխատանքիս արդիւնքը, ապագայի ծրագիրներս, ընտանեկան երջանկութիւնս կախում պիտի ունենան առտուն կանուխ ելած, սուռաթիս չի հասնող, թէրևս տամարը բռնած հերիֆի մը քմահաճոյքէն: Ամէնէն անշահախնդիր և ազնուագոյն ծառայութիւնները դաւաճանութիւն կը նկատուին, և փոխադարձաբար: և սակայն ես շատոնց է որ քու խրատիդ կը հետևեմ: «Խնդա» ըսած ես: Պօլ պօլ կը խնդամ կոր, շատ խօշս կուգայ այս չ’ըլլալիք գլխէս անցածները: Խնդիրը sportmanի աչքով նայելուն վրայ է, և այդ կողմէն ես մաշալլահ ունիմ շիտակը: I’ve got the guts.

Այս ամէնուն վրայ երկրաշարժն էր պակաս: Մինչև հիմա կ’ըսէի քի գլխուս տեղ չ’ունիմ ամա, ոտքիս տակ ամուր հող կայ: Հիմա ան ալ կը խաղայ կոր: Այսօր 12 օր է որ գործերնիս բնութեան այդ ահեղ քմահաճոյքին հետ է: Հոկտ 22ի գիշերը երկու ցնցումով քաղաքին խէրը անիծեց, շրջանի 8-10 գիւղը հիմնայատակ փլցուց, և այսպէս ժամանակ, ձմեռուան դուռը, հազարաւոր ժողովուրդին ահագին զուլում պատճառեց: Մինչև երէկ ցնցումները կը շարունակուէին: Երէկ երկու անգամ հողը ուժով մը խաղաց, իրարմէ 10 վայրկեան միջոցով: Հազարաւոր որբերը դուրսը կը պառկին այս ցուրտին, որովհետև շէնքերուն մէջ մտնալէ կը վախնան, և իրաւունք ունին: Կոմիտէին ունեցած վրաններու թիւը չափազանց քիչ է, եղածներն ալ որբերուն չէ որ պիտի հասնին: Ո՞վ որի: Մենք և Պաճօյենք մէկ եղած, տախտակներով և վերմակներով «կիւլիպէ» մը շինած ենք, մտած ենք տակը: Comfortable ըլլալէ հեռու է, բայց ի՞նչ ընենք: Մենք չի տանջուինք նէ ո՞վ պիտի տանջուի: Բարեբախտաբար օդերը թէև գիշերը ցուրտ, բայց ցորեկները տաք ու պայծառ են: Օր մը միայն կարճատև ձիւն մը եկաւ: Բայց ձմեռուան վերջնական մուտքը քանի մը օրուան խնդիր է:

Գիւղերուն դրութիւնը աւելի սարսափելի է: Քանի մը գիւղեր քար քարի վրայ չի մնաց, շատ զոհեր եղան և մինչև հիմա գետինը կը խաղայ: Բայց օգնութիւնը ամէն կողմէ կը հասնի: Պէտք է ըսել որ Կոմիտէն ալ մի քանի գիւղի մէջ շատ կարևոր օգնութիւն ցոյց տուաւ: Եթէ չի հաշւենք մարդկային անդարմանելի կորուստները, գիւղացին եթէ ոչ հիմա, գէթ շատ չ’անցած` նոյնքան և գուցէ աւելի նպաստաւոր վիճակի մէջ ըլլայ քան առաջ: Ներկայիս արագ և առատ կերպով շինւող գետնափոր տները իրենց առաջւան տուներէն շատ գէշ չ’են: Կարևորը այն է որ ապրելու պայմաննին, կենցաղնին փոխեն, բայց այդ կողմէն շատ քաջալերիչ յոյսեր չկան:

Ինչ ալ ըլլայ, աղէտը շատ մեծ, անակնկալ և յուսաբեկիչ էր: Շատեր որոնք առանց ոգևորութեան կ’ապրէին այս անհրապոյր շրջանին մէջ, առիթէն օգտուելով կը թողնին կ’երթան, և փոքրամասնութիւնն է միայն որ ձմեռը անցընելէ վերջ` Թիֆլիսէն, Վրաստանէն կամ ուրիշ տեղերէ պիտի նորէն Հայաստան վերադառնայ: Քաղաքը, Հայաստանի երկրորդ քաղաքը (արդէն ուրիշ չկայ) գրեթէ ամբողջութեամբ վերաշինության կը կարօտի, և անգամ մը որ երկրաշարժի երևոյթը քիչ շատ պարբերական և մնայուն հանգամանք մը առաւ, քիչեր պիտի համարձակին փոքր ի շատէ substantial շէնքեր շինել, և պիտի բացուի թեթև, յարևանցի և շարժական տուներու շրջան մը: Բնակութեան տեսակէտով այս հեռանկարը որոշ չափով տանելի է, պայմանաւ որ երկու չարիքի դէմ միջոցներ առնուի: Առաջինը գողութիւնն է, որ ընդհանրացած ու արմատացած է ժողովրդին մէջ, իսկ երկրորդը վառելանիւթի պակասը: Բայց վարչութիւնները, գործարանները, դպրոցները, հիւանդանոցները, ևլն, անպատճառ կանոնաւոր շէնքերու կը կարօտին:

Եթէ ինձ մնայ, campingի նմանող բնակութեան այս նոր պայմաններուն սիրով կը հաշտուիմ: Դուրսը պառկելէս ի վեր առողջութիւնս բարւոքած կ’զգամ: Մեր սենեակը որ հազար դժուարութիւններէ վերջ նոր էինք գտած, բաւական վնասւած էր վտանգաւոր, որովհոտև 2րդ յարկ է դռնէն հեռու: Ես կ’ուզէի հոն բնակիլէ բոլորովին հրաժարել և փայտաշէն կոկիկ տնակ մը շինել, բայց տախտակը շատ սուղ է, այնպէս որ այս օրերս Dug-ont մը շինելու կը խորհիմ:

Սիրելի Ներսէս, նամակիդ վերջերը բաներ մը ըսեր էիր, ինձ օգնութիւն հասցնելու մասին: Ճիշտ է, երբ որ շրջագայութենէս վերադարձայ, դրութիւնս շատ անել էր, բայց 2-3 ամիս մանր մունր գործեր կատարելով ինքզինքս գտայ: Աշխատանքս նորէն վերջ գտաւ, բայց Վարդանուշը գործի է, և եթէ գործ չի գտնեմ ալ 2-3 ամիս կը դիմանանք: Իմ յոյսս երկրէն դուրս ելլալու վրայ էր, բայց այդ յոյսն ալ գնաց: Ըսելիքս այն է որ բան մի ղրկիր ինձ: Ես պարտքէ կը սոսկամ, և իբր նուէր ալ ինձ թոյլ չ’եմ տար օգնութիւն ընդունելու: Հակառակ անոր որ Գաբրիէլին ղրկածը բաւական օգտակար եղաւ ինձ, Եղիշին ղրկածը դեռ չ’եմ գանձած, և մտադիր եմ ետ ղրկել երբ վստահ ըլլամ թէ մնայուն գործ մը պիտի տան ինծի: Ասկէ զատ, ձեր ղրկած դրամները գանձելու մէջ 1/3ի կորուստ կ’ըլլայ գրեթէ ղրկուած գումարին վրայ: Այսու հանդերձ, ձեր ամէնուն ալ իմ սրտագին շնորհակալութիւնս կը յայտնեմ և վստահ եմ որ ուրիշ մեկնութիւններ չ’էք հաներ: Եթէ նեղը մնամ, վստահ եղէք որ ամէնայն համարձակութեամբ ձեզի պիտի դիմեմ: Հարկաւ իմ վիճակս ալ միշտ այսպէս տևելու չէ և վերջնական դրութեան մը պիտի յանգի օր մը: Սակայն եթէ որևէ գումար արդէն ճամբայ հանած ես, գիտցիր որ զայն պիտի յատկացնեմ տնակ մը շինելու, և իբր փոխառութիւն միայն պիտի ընդունիմ:

Բոլոր տղոց սիրով կը բարևեմ: Խոսրով Բրէկանին հասցէն ունիս նէ ղրկէ: Այս քանի օրս շատերու նամակ կը գրեմ, որովհետև շատ մտահոգ ըլլալու են մեր մասին: Եղիշին ըսէ որ Պաճօն կը բարևէ: Ամէն ցնցումին «ը´հ» կ’ընէ: Բարևներ նաև Գաբրիէլին, Խորէնին, Տուփենցին, Տիգրանին, ևլն: Տիգրանին ըսէ որ Զարիֆեանին հայրը անցեալ օր տեսայ, աղէկ է:

Ճիշտ հիմա հրաման եկաւ ամերիկուհիէն որ մեր «կուլիպէն» վար առնենք տանենք ուրիշ տեղ շինենք: Իշտէ 12 տարի է որ ուրիշ բան ըրած չ’ունիմ: Կեանքիս բուն պատկերը յատկանշող օրինակ մըն է: Ի՞նչ ընենք, smileներս պիտի պահենք և պիտի կատարենք: Կարօտով համբոյրիդ` Վահան

/ Եղիշ, Պաշ-Չորակեալ (Շիրակաւան)ի հին եկեղեցին ալ փլաւ, նոյնպէս Թիխնիսի բերդը:

Դեկտեմբեր  31

Սիրելի Ներսէս,

26 Նոյեմբերի նամակդ քանի մը օր առաջ ստացայ, և այս պատասխանովս կը փակեմ տարին: Նախ և առաջ գրեմ ղրկածդ դրամներուդ մասին: Թէ´ 40ը և թէ 25ը այստեղ N.E.Rին հասած են արդէն, բաւական ժամանակ է, բայց ես դեռ չ’եմ գանձած, որովհետև տոլարով չեն ուզեր վճարել, իսկ այլապէս ալ շատ կորուստ կ’ունենամ: Սա ալ ըսեմ որ տոլար չի վճարելու մէջ յանցանքը բոլորովին անոնցը չէ: Հետևաբար ես որոշած եմ չի գանձել և ետ ղրկել տալ, եթէ իմ իրաւացի պահանջս չ’ընդունին: Պատճառ չկայ որ ինձ 3 ուղարկուի, և ես այստեղ 2-2 ½ ստանամ, մանաւանդ որ իմ տեսակէտով ասիկա փոխառութիւն մըն է: Ուրեմն եթէ դրամը ետ գայ, չ’եմ ուզեր որ ուրիշ մեկնութիւն տաս: Քու օգնութեանդ համար չափազանց զգացուած եմ և յաւետ երախտապարտ: Կրնամ ըսել որ աւելորդ չը պիտի գար, բայց չ’եմ կարծեր որ դուն ալ ուզէիր որ քու ղրկած գումարդ իմ ձեռքս հասնելէ առաջ այդ աստիճան նիհարնար:

……………………

Հոս օր չկայ (բառիս բովանդակ և ամէնատառացի իմաստով), որ գլխուս հոգ մը, անախորժութիւն մը, վրդովմունք մը, անարդարութիւն մը, նախատինք մը և թշնամութիւն մը չի բերէ: Բայց վտանգի ամէնօրեայ հնարաւորութիւնը կարծես աւելի հմայք ու արժէք կուտայ ընտանեկան կեանքին, կ’ոգևորէ մեզ դէպի տոկալու կամքը, և մեր հեգնանքն ու արգահատանքը կ’աւելցնէ դէպի շուրջի փոքրոգութիւնները: Այնպէս որ, վստահ եղէք որ երջանիկ ենք, և կը զարմանանք որ դուք այդպէս յարմար միջավայրի մէջ ընտանեկան բարեկեցիկ և անդորր յարկ մը ստեղծելու կը վարանիք: Թէվէքէլլի չէ որ Ամերիկայէն եկած գրեթէ բոլոր նամակները դժգոհ, լալկան, յուսահատ, ջղայնոտ, ձանձրացած և յոռետես հոգեբանութեան դրօշմը կը կրեն:

Հակիրճ կենսագրութիւնդ կարդացի: Դուն ալ պայքարի օրեր ես ունեցեր, բայց գոնէ այդ դժուարութիւններուդ յաջորդեր է խաղաղ աշխատանք և ապրուստի մը ապահովութիւնը: Հէլալ հացդ բերնէդ խաբմիշ ընող չկայ: Իր քէյֆին համար հոգիիդ հետ խաղցող չկայ: Ուրեմն մի դժգոհիր և առանց աւելի լաւը ապահովելու, լաւը մի ձգիր: Մարդուն խելագարուելը կուգայ երբ կը մտածէ թէ ի՜նչ աղեկ կեանք ունէինք Տաճկաստանի մէջ, և աւելի լաւը հետապնդելու երեսէն ինչ օրի ընկանք: Կնիկ մը առ ու տեղդ նստէ: Ուր որ հանգիստ ես, հոն հայրենիքդ է: Ազգասիրական հավան թօթուէ վրայէդ և հոգիդ վարժեցուր իբր մարդ լաւ ապրելու, հոգ չէ թէ իբր հայ չ’ըլլայ: Հայրենիքդ միշտ հեռուէն սիրէ, հայերէն դուրս քեզի թշնամի մի փնտռեր, և իմ դառն փորձառութիւնս թող ականջիդ օղ ըլլայ:

Սիրելի Ներսէսս, քու քաղցր ծնողացդ մահը շատ վիշտ պատճառեց ինձ: Թէև հոգելոյս մայրիկիդ դէմքը չ’եմ կրնար պատկերացնել, բայց հայրիկդ լաւ կի յիշեմ, կարմիր, առոյգ, նահապետական և հանդարտաբարոյ: Իմ երկու ծնողքս ալ դեռ ողջ են, բայց քեզմէ ինչո՞վ տարբեր եմ երբ անոնց գուրգուրանքը վայելելու և փոխադարձելու, իրենց վերջին օրերը իմ ներկայութեամբ մխիթարելու գոհունակութենէն զրկուած եմ:

……………….

Երկրաշարժէն կարծես թէ ազատուած ենք: Գաբրիէլին ըսածին պէս, nextը նայինք ի՞նչ պիտի ըլլայ: Ձմեռը ուշ եկաւ, բայց այս քանի օրերս չափազանց ցուրտ է: Գիշերները մինչև – 30 -35 cent. կ’իջնայ:

Վարդանուշը անծանօթաբար կը բարևէ քեզ և յաջողութիւն կը մաղթէ քու բոլոր գործերուդ մէջ: Երանի կուտայ որ այսպէս ընկերներ ունեմ, բայց մեղք որ հեռու են, գուցէ բարեբաղդաբար իրենց համար:

…………

Տղոցը սիրով բարևէ, և ձեր հաւաքոյթներուն մէջ միշտ հիշեցէք ինձ իբր ներկայ անդամ մը:

…………………………………….

Քոյդ` Վահան

Յ.Գ. Ճիշտ հիմա երկու ուժեղ ցնցում եղաւ:

1927

Յունվար 26

«Ինծի ըսին ասանկ ասանկ,

Ես ալ ըսի . . . . . . . .օ ~հօօ~

Կարօտեալ և պաշտելի Վազգէնս,

Վերջին նամակէդ վերջ (8-10 Դեկտ) պատճառ չ’եմ գտներ լռելու և չ’եմ ալ կարող տանել այլ ևս` քեզ անհաղորդակից մնալու զրկանքը: Նամակիդ բովանդակութիւնը խոստմնալից և մխիթարական է, լոյս – տարիներով հեռու` 2 ½ տարի առաջւան տխրահռչակ նամակէդ: Մերն ես նորէն, աւելի քան վստահ եմ որ մերը կը մնաս միշտ, և այս համոզմամբ ցնծագին կ’ողջագուրեմ քեզ նորէն:

Վարդանուշը այս անգամ չի պիտի կրնայ գրել, որովհետև մայր ըլլալուն համար հիւանդանոցն է: Երէկ իրիկուն, ժամը 5 քիչ անցած, աղջիկ մը ծնաւ: Վարդանուշին առողջութիւնը գերազանց է, նեղութիւն գրեթէ չի կրեց, բայց ըստ օրենի կամ սովորութեան կամ խոհեմութեան (comme vous voudres[9]), շաբաթ մը պէտք է հիւանդանոցը մնայ և բոլորովին կազդուրուելէ վերջ միայն վերադառնայ տուն: Երէկուընէ սկսեալ ամէն օր ուրեմն կ’երթամ Պոլիկոնէն Կազաչի-Պոստ զինքը տեսնելու: Դեռ նոր քովէն եկած եմ: Superlativeի տրամադրութեան մէջ է:

Թէև մեր ամբողջ շրջապատը մեզմէ տղայ կ’ակնկալեր, բայց և այնպէս մեր անդրանիկի ծնունդը ցնծութիւն պատճառեց ամէնուն, և մեզմէ աւելի կ’ուրախանան (եթէ կարելի է): Փոքրիկը կազմով և ծանրութեամբ միջինէն վատ է քիչ մը, որովհետև Վարդանուշը իր յղութեան շրջանին հոգեկան վրդովմունքներ և մտահոգութիւններ ունեցաւ որոնք անխուսափելի են մեր միջավայրին մէջ: Բայց տարակոյս չ’ունենք որ քիչ ժամանակի մէջ se rattraper պիտի ընէ` Վարդանուշին փորձառու խնամքին և մեր բոլորիս գուրգուրանքին շնորհիւ: Հետևաբար, քեռի ջան, աչքդ լոյս եղնի: Մեր երջանկութեան մէջ մենք միայն կը մաղթենք որ ամէնքս միանանք, այնպէս որ մեր Բիւրակնը ծնողացդ առաքինի և նահապետական դաստիարակութեամբ` օգտակար և օրինակել հայուհի մը դառնայ:

……………………………………..

Քու հոս գալու ծրագրիդ համաձայն չ’ենք, որովհետև եթէ մեր բոլոր քայլերը դէպի ընտանեկան ամփոփում պիտի ձգտեն, ամէն պարագային հաստատման վայրը այստեղ չէ որ պիտի ըլլայ: Մեր հիմակուան հոս մնալը մեր կամքէն անկախ է: Ասոր հետ մէկտեղ, անուրանալի է որ այստեղ բացառիկ և եզական դիրք մը պիտի ունենաս, և եթէ ենթադրենք որ նիւթականը ամէն ինչ է , ապրելու համար պէտք եղածէն շատ աւելի մեծ վարձատրութիւն, առ նուազն 5-600 ռուբլի, որ երէք հարիւր տոլարի չափ ըսել է (ամիսը), ապահովուած կրնաս նկատել:

Պետրոսը դեռ չի վերադարձաւ, և մօտիցս վերադառնալու յոյսերն ալ քիչ են դժբախտաբար: Հիմա Երևան է, միշտ կը գրէ: Կօշկակարութիւն սովրած է, բայց տրամադրութիւնը շատ է վրդովուած, յայտնի անիրաւութեան ենթարկուած ըլլալուն համար:

Ես նորէն առժամեայ աշխատանք մը գտած կ’աշխատեմ: Գործը կորսնցուցած է ամէն հրապոյր, նուիրական ամէն հանգամանք, և բարոյական գոհունակութեան ամէն դրդապատճառ: Ավգիասի ախոռներն են, կամ տաճարը ուր «սարաֆները» բոյն են դրած: Դժբախտաբար ոչ Հերակլէս կայ ոչ ալ Քրիստոս որպէսզի մաքրագործական օրհնեալ աւելը զարնեն: Խեղճ որբեր, ինչեր կը կատարուին վասն անոնց: Ի~նչ օգուտ որ հսկայ երախտիքը մեր բերանը կը փակէ գուցէ նոյնքան և աւելի հսկայ այլանդակութիւններու հանդէպ:

Մեր ծնողաց հետ ստեպ և կանոնաւոր կերպով կը թղթակցինք: Երջանիկ եմ որ նորէն ի վիճակի պիտի ըլլամ սիրեցեալ Պիպիս[10] ծերութեան դառն օրերուն օգնելու: Եթէ գործս շարունակուի և պէտք եղած գնահատութիւնը գտնեմ, չի պիտի թոյլ տամ որ Վարդանուշը աշխատի, որովհետև ինչպէս ըսի, ոչ հրապոյր մնացած է այս գործին մէջ ոչ ալ բարոյական գոհունակութիւն: Ընդհակառակը, պէտք է կոյր, խուլ և յամր ըլլաս, և արժանապատւութանդ (անհատի և հայու) վարժեցնես ցեխով ապրելու: Ամէն ինչ, պատիւ, վաստակ, երջանկութիւն, բնակավայր, ապագայ ծրագիրներ, քմահաճոյքներէ են կախուած:

Երկրաշարժ չ’ունինք, յունվար 7էն ի վեր: Ձմեռը մեղմ է այս տարի, գէթ մինչև այժմ: Ձիւնը քիչ է և օդը ոչ շատ խիստ: Առողջութիւնս գտած եմ: Այդ կողմէն ամէնքս ալ լաւ ենք: Վարդգէսը շատ ուժեղ է և բարեկազմ, և եթէ իմ մարմնակրթական ցուցմունքներուս հետևի, աչքի զարնող athlete մը պիտի ըլլայ: Այս տարի անպատճառ լողալ պիտի սորվի: Ինքն իրեն այդպէս է խոստացած:

Նոր տարին և Ծնունդը շատ ուրախ անցուցինք, մեր մօտիկ սիրելիներով շրջապատուած, թէև քաղաքը տխուր էր, մեծ մասամբ երկրաշարժին հետևանքով:

Տիկին մայրիկը մէկ երկու շաբաթէն մեր քով կուգայ ժամանակ մը կենալու: Երևակայէ որ այդպէս կինը իր կոչման արժանի գործ մը չ’ունի:

Անցեալները Անդրանիկէն ալ նամակ մը եկաւ: Վարդանուշը չի հաւնեցաւ, և կարծեմ ոտքի ելլալուն պէս պիտի կոթէ:

Այսօր այսքան: Վարդանուշին մասին անհոգ եղիր: Ոչինչով չէ ազդուած և առողջութիւնը սովորական է, այսինքն գոհացուցիչ:

Նամակիդ անհամբեր սպասելով, կարօտով համբուրելով քեզ ու տղոց,

Մնամ միշտ քոյդ, սիրով,

և sans rancune Վահան

Վարդանուշ – Վարդգէս – մամա- Բիւրակն կը համբուրեն

Սիրելի Վազգէն, կ’իմանամ թէ այդ կողմերը սոսկալի գռիբն կայ: Զգոյշ եղէք: Մենք շատ մտահոգ ենք նաև հօրեղբօր մասին: Ֆրանսացի ականաւոր մարդոցմէն իբր թէ շատեր մեռեր են: Անունները գրէ, ես շատ կը հետաքրքրուիմ: Այստեղ չ’ենք իմանար:

յունվար 29

Սիրելի Եղիշս,

………………………..

Ներփակեալ պատկերը զգայացունց տպաւորութիւն ըրաւ: Այդ ի՞նչ գիրնալ է տօ~: Հագգը փաշան խալթ է կերեր: Ամերիկեան դէմք ես ստացեր, մըստըր Կոմբէրսին կը նմանիս: Երկյարկանի թուշ, հագուստներուդ կապը կարծես թող պիտի գայ: Թիւդ 157էն 187ի փոխւեր է: Իսկական Աշք օղլու Աշք: Մեղքը չ’էի՞ն որ պեխերդ տէզ տէզ ըրեր ես, այսքան տարի վրան գուրգուրանք շռայլելէ վերջ: Չը լինի՞ պեխերուդ պէս բոլոր պաշտած բաներդ այրեցիր:

………………..

Եղշո´, տօ, չ’ըլլայ թէ «պիզի» մարդ ըլլալուդ համար այս պօշ խօսքերէն ներս առնես: Գիտես յա, իմ նամակներս խօսակցութեան պէս բաներ են: Հետևաբար կ’ուզես կարդա, կ’ուզես յորանջէ: Հիմա պիտի ըսես թէ «Չերին դեռ մարդ չէ եղեր, հէլէ երեխայ է»: Է~հ, Եղիշ, տրուստ խօսքին ի՞նչ ասենք:

…………………………………………

Հիմա կ’ըսես քի «բեյզէվէնկը շատ զէվզէկցեր է, «Քաղաքավարության վնասներ»ուն տիպերը կը նմանի»: Ի՞նչ ընենք, Եղշօ, լուրջ ըլլալը տասը փարա չ’ըներ կոր այս գետինն անցնելիք (քիչ մնաց անցնէր) աշխարհին մէջը: Ինչ կ’ուզէ ըլլայ, մեր smile, որ դրօշակի պէս կը ծածանի ամէն փորձութեան մէջ, տիրեկէն վար չ’առնենք, և եթէ օր մը սատկիլ կայ, ինչպէս կ’ուզեն ինձ հաւատացնել, թող «վերջին շունչ»ը մեր քահ քահը ընդհատէ, և ոչ թէ հեկեկանքը:

Հէլէ դու ասանկ քէյֆլի-քէբազէ-թացիկ ըլլալուս բուն պատճառը չ’ես գիտէր: Այսօր 4 օր է որ հայրիկ ենք ամէն մեղքիս վրայ: Ամսու 25-ին, ժամը 5-ը 15 անցած pm., մեզի էսպապ աղջիկ մը ծնաւ, որ արդէն կանխաւ Բիւրակն էր կոչեցեալ: Վարդանուշը շատ յաջող ու թեթեւ անցուց, ոչ բժիշկ, ոչ դուրս քաշող: Իսկական հայուհի: Հիմակ շատ առողջ է, միայն թէ սովորութիւնը անանկ է տէյի, շաբաթ մը հիւանդանոց պիտի պառկի, և չորս օրը արդէն անցած է:

Բեյզէվէնկին աղջիկը ճիշտ հայրը ելած է, բայց շատ մանր է, միջակէն 1-3 lb. պակաս: Փորձառուները կ’ըսեն թէ շատ սովորական բան է, և շուտ կ’աճի: Պաճօյին աղջիկն ալ, Մաննիկը, շատ մեծ չի ծնաւ, բայց հիմա առողջութեան և գեղեցկութեան անզուգական օրինակ է: Այնպէս կաթ կ’ուտէ, կարծես թուլումպա է: Ամէն օր կ’երթամ կը տեսնամ, այսօր կը քնանար կոր:

…………………………………………………………

Գանք մեզի: Երկրաշարժը զինադադար կնքած է մեզ հետ: Վերջին յարձակումը յունվար 7ին էր, Դեկտ. 31ի չորս ցնցումէն վերջ: Բայց քաղաքը շատ տխուր է: Փողոցներուն մէջ փլած պատերը, քարերու կոյտերը, աղտոտ ձիւնով մը ծածկուած, շատ տխուր պատկեր կը ներկայացնեն: Երկիւղը դեռ չէ փարատած: Ամէնքս ալ գիտենք թէ որ և է ժամուն կրնայ կրկնուիլ, գուցէ նոյնքան, գուցէ աւելի ուժով և այն ատեն վա~յ արդէն թուլցած շէնքերուն: Բոլորն ալ խախտած են: Ժողովուրդէն փոքր մաս մըն է միայն փայտաշէն տնակներու մէջ ապրողը: Միւսները, ինչպէս մենք, նորէն շէնքերն ենք վերադարձած, որովհետև ձմեռ է, և կասկածը կայ ու պիտի մնայ: Ձմեռը բարեբաղդաբար ցարդ աննախընթացօրէն մեղմ է եղած: Ձիւնը քիչ է, և միայն գիշերը ցուրտ է:

Նորէն առժամեայ գործ մը գտած եօլա կ’երթամ, բայց ոգևորութիւն չկայ այլ ևս, ոչ միայն իմ, այլ ուրիշներու մէջ ալ: Հիմնարկութիւնը նոյն պատուանդանին վրայ չէ: Ճանըմ, չ’է՞ք կրնար քիչ մը կարգին մարդիկ ղրկել:

Նոր տարին և Ծնունդը ուրախ անցուցինք մեր նեղ այլ ջերմ շրջնակին մէջ: Վարդանուշին հետ անցուցած առաջին Նոր տարիս էր: Կաղանդին գիշերը պրն. Աճէմեանին վրանին տակ ընդունեցինք նոր տարին, և խմելու recordս ալ կոտրեցի, 6 գաւաթ գօնիակ խմելով: Այդ օրուան երկրաշարժները բաւական պղտորած էր նորէն` քիչ շատ հանդարտած ջիղերը, և ալէք-պոլցիք պօլ պօլ ճնկեցին «գուցէ ողջ չի մնանք» ըսելով: Իսկապէս որ դիւրին չէ երևակայել այս կեանքը: Հոգեկան ցնցումները արդէն պակաս չ’էին, հիմակ ալ գետինը կը շարժի: Ի՞նչ պիտի ըլլայ արդեօք այս շարժական կեանքին վերջը: Գերեզմա՞ն: Բայց Տահարլու գիւղին գերեզմաններն ալ բացուած են:

………………………………………..

Է~, Եղիշ, ե՞րբ և ո՞ւր պիտի միանանք ու մնանք մէկտեղ: Հերիք չէ՞:

Սիրով ու կարօտով քոյդ` Վահան

Փետրուար 5

Սիրելի Վազգէնս,

Վարդօն և փոքրիկը երէք օր է որ տուն եկան, և ցնծութեան մէջ ենք ամէնքս: Սենեակը դրօշազարդած ենք: Այցելութիւններու շարանը կ’երկարի: Բէյզէվէնկին աղջիկը ճիշտ պիպին դիմագիծերը ունի: Թէև նիհար է, բայց շատ առողջ և արագ արագ վրայ կուգայ: Այսօր 11 օրուան եղաւ: 5րդ օրը առաջին ծիծաղով պատւեց մեզ: Հարսուհին[11] ալ մեր քովն է քանի մը օրէ ի վեր: Իպօյին[12] վարքին մէջ քիչ մը բարւոքում կայ, բայց ուսման կողմէ մեզ կը մտահոգէ: Սովրելու փափաք չ’ունի և գրեթէ բան չը գիտէ, կարդալէ զատ: Կարծեմ նորէն քու քովդ ղրկելու խնդրով պիտի զբաղինք: Քու և տղոց, ինչպէս նաև հօրեղբօրս մասին վերջերս մտահոգ ենք, այդ կողմերը ճարակող grippeին պատճառաւ: Հայրիկէն ալ շատ կը վախնամ: Այլապէս լաւ ենք: Կը յուսամ որ յաճախ կը գրես մեզի ասկէ վերջ: Ես, Իպօն, Վարդօն, հարսուհին և Բիւրակնը կարօտով կը համբուրենք քեզ, ամէն յաջողութիւն մաղթելով` Վահան

Փետրվար 19

Սիրելի Ներսէսս,

Յունվար 1ի նամակդ ստացած օրս ինձ կանչեցին և ըսին որ $25 ևս ղրկած ես ինձ: Ազնիւ Ներսէսս, այս առթիւ իմ առաջին զգացումս ի հարկէ շնորհակալութեան և երախտիքի զգացում է, և ասոր հետ մէկտեղ կ’ուզեմ կրկին ու կրկին յայտարարել թէ եթէ այդ դրամներդ գանձեմ, կ’ուզեմ որ փոխառութիւն նկատուի, և օր մը վերադարձնելու հնարաւորութիւնը և գոհունակութիւնը տրուի ինձ: Իսկ բարոյական պարտքս ի հարկէ անհատուցանելի է, թէև այդ մասին բաներ մը պիտի ընեմ երբ օր մը իրար գտնանք: Ղրկած 90 տոլարիդ դրութիւնը հիմա այս է: Ես մինչև հիմա յամառած եմ չ’ընդունելու, որովհետև տոլարով չ’են տար: Այդ մասին դուն հոդ պէտք է վճռական պատւէր տուած ըլլայիր: Միւս կողմէն, յոյս ունէի որ գործի ըլալէս վերջ այդ դրամին պէտք չպիտի ունենայի, և քանի մը անգամ ըսած էի որ ետ ղրկեն: Բայց այս քանի օրս նորէն աշխատանքս բարձրագոյն հրամանաւ խափանուեցաւ, և ես առանց գործի կամ նոյն իսկ գործի ըլլալու յոյսի մնացի: Այնպէս որ տոլարով տան չտան պիտի ստիպուած ըլլամ գանձելու: Բայց ինչպէս որ ըսի, կ’ուզեմ որ իմ երախտագիտութեանս բովանդակ չափին լաւ մը գիտակցես, և գիտնաս որ այդ ըրածդ անգնահատելի բարիք է, որ ոչ ոքէ չ’եմ տեսած: Ուրիշ մաղթանք չ’ունիմ եթէ ոչ այն, որ օր մը կարողանամ բարիքիդ տակէն ելլալ: Ոչ թէ նիւթապէս (այդ դժուար չէ) այլ բարոյապէս, որու համար գուցէ կեանքս չի բաւէ:

Ինչպէս ըսի, քանի մը օր առաջ յանկարծ ինձ իմացուցին թէ այս գործս պէտք է ձգեմ, և աւելորդ է ըսել որ նորը ցոյց չի տուին: Այս գործը մեծ վարանումներէ վերջ ընդունած էի, 8 ամիս անգործ մնալէ վերջ: Շատ տխմար, մեքենական, office boyի գործ էր, բայց հեչէն աղէկ էր: Կրցեր էր այդ ջնջին աշխատանքին մէջ ալ բարւոքումներ, վարչական դիւրութիւններ մտցնել, և հակառակ անոր որ Կոմիտէի վարիչներուն ներկայ գնահատողական ընդունակութիւնը շատ ինկած է, յոյս ունէի որ համեստ ապրուստս պիտի ելլար, որովհետև ինձ պէսները ատկէ աւելիի մասին երազելու անգամ չ’են: Բայց այդ չոր հացն ալ շատ է եղեր ինձ պէս վնասակար մարդուն, և հիմա նորէն մէջտեղն եմ, մինչդեռ Վարդանուշը իր տկար առողջութեամբ պէտք է աշխատի որ ապրենք: By the way, 25 օր առաջ աղջիկ զաւակ մը ունենալու մեծ երջանկութիւնը ունեցանք: Մեր երջանկութիւնը մեզ բաւական էր, համեստ, պատիւով և ուրախ, համակրութեամբ շրջապատուած կ’ապրէինք կոր, բայց այդ ալ աչքերնին չ’առաւ:

Այս պզտիկ մարդոց պզտիկ խաղերը մէկդի ձգելով, կ’ուզեմ քեզի մասնակից ընել այն մեծ ցնծութեան որուն պատճառ եղաւ մեր միւինիկ, անուշիկ Բիւրակնը: Նախ որ Վարդանուշը շատ դիւրաւ անցուց փորձութիւնը, և յետոյ, փոքրիկին ծնունդէն ի վեր մեր շրջանակի համակրութեան այնպիսի ցոյցեր եղան որ մեր դժբախտութիւնը, ինձ դէմ հաստատուած պօյքօթը, ապագայի անստուգութիւնը, ամէնօրեայ անապահովութիւնը չքացան, և հիմա աշխարհք մեզի է: Բաւական է որ բէյզէվէնկին աղջիկը ժպտի, որ մեր բոլոր ցաւերը մոռնանք: Բիւրակնը մասամբ ինձ կը նմանի, մասամբ հօրս, որուն պէս ճերմակ է: Գիտակից, խոհուն, լուրջ արտայայտութիւն մը ունի, և բազմութենէ, խօսակցութենէ, խաղէ, երգէ, գգուանքէ շատ կ’ախորժի: Իրմով զբաղող չ’ըլլայ նէ զոնչականը կը ձգէ: Ուրեմն այլ հալերնուս մէջ պապա ալ եղանք: Սիրելի Ներսէսս, եթէ այս երջանկութեան մէջ սրտագին մաղթանք մը ունիմ, այն է որ ժամանակ չ’անցընես, և այս երանութիւնը դուն ալ նուիրես քեզի: Այս աշխարհքին մէջ մենակ worth while գոհունակութիւնը ընտանիքի հայր ըլլալու մէջ է: Քեզի ոչինչ չի պակսիր այդ քայլ առնելու համար: Փորձէ, և եթէ զղջաս, ես պատասխանատու եմ: Մարդ ծնելուն կը զղջայ, մեռնելուն կը զղջայ, բայց հայր ըլլալուն զղջացող չէ եղած ցարդ, իմ համեստ կարծեօք: Այստեղ մեր երէկուան որբերը, գլուխնուն տակը բարձ մը չկայ, գլուխնուն վրայ կտուր մը չկայ, ունեցածնին իրենց վրայինը, բայց և այնպէս քաջաբար կը նետուին ընտանեկան կեանքի մէջ, և ընդհանրապէս յաջող և երջանիկ են: Մեղք ձեզի իրաւ որ: Զարմանալի չէ որ կը գանգատէք թէ կեանքը հոդ տափակ է, միօրինակ է, անհրապոյր է, ևլն: Պատճառը միայն այն է որ մենակ էք, ընտանեկան յարկ չ’ունիք, տուներնուդ օճախը պաղ է, ձեզ ընդունող, առտուն ձեզ ճամբու դնող մը չկայ: Եթէ Ամերիկան տափակ, միօրինակ, անհրապոյր ըլլայ, հապա հոս ես ի՞նչպէս պիտի ապրէի, գուցէ նոյն իսկ բոլոր ծանօթներուդ մէջ, ինձ չափ experinceներ անցընող չկայ, միայն թէ դժբախտաբար փորձառութիւնս զիս the wiser չէ ըրած: Միայն թէ կը զարմանամ որ այդ երանելի տեղերը նստած, չ’եմ գիտեր ինչ անիմաստ հայրենաբաղձութեան նոպաներու մէջ ա՜խ վա՜խեր կ’արձակէք: Ժամանակ է որ դադրիք այլ ևս մտածելէ իբր հայ, և ապրիք իբրև մարդ, ուր կ’ուզէ ըլլայ: Եթէ այս խօսքը իմ գրչէս կը տեսնաս, ալ հասկցիր: Ազգութիւն, կրօնք, դասակարգ, ասոնք բոլոր շինծու, «թախմա» նախապաշարումներ են: Մեր բնական հանգամանքը մարդկային է միայն: Ինձմէ աւելի հայ եղողները, հոգւով, սրտով, խօսքով (և կրնամ ըսել օրինակով և գործիքով) շատ չ’են: Բայց ահա գրէթէ 14 տարի է հոս եմ, կեանքիս աւելի քան մէկ երրորդը հոս եմ անցուցած, լաւագոյն ճիգերս հոս եմ թափած: Արդի՞ւնքը: Ես հոս բոլորովին օտար կը նկատուիմ, և հետևաբար այդպէս ալ կ’զգամ ինքզինքս: և այսքան տարիէ ի վերջ, պատւաւոր դիրք մը գրաւելու, օգտակար ըլլալու ամէն ընդունակութիւն և կամք ունենալէ վերջ, Ներսեսէն փարա ստանամ: Միթէ այդպէ՞ս պիտի ըլլար եթէ հոդ ըլլայի: Հանգիստ ըլլալէ զատ, մինչև հիմակ ալ խենդ խենդ պիտի պարծենայի որ հայ եմ, մինչդեռ հիմա…:

Ինչ որ է, թափած կաթին վրա լալը խելք չէ, մանաւանդ որ կաթը նորէն ծախու կ’առնուի, բայց գացած տարիները ոչ: Մենք ալ գացինք Հայաստանի կիւրիւլթիին, վէսսէլամ: Բայց թօհաֆը այն է որ շատ հրապուրիչ կիւրիւլթիւ կը թուի քեզ, և կ’ուզէք համը առնել: Մէյ մըն ալ ինծի հարցուր…

Կը տեսնեմ որ թէև երկար մնացեր ես հոդ, բայց տեղացիներուն բարքերը և մանաւանդ անհանդուրժելի անբարտաւանութիւնը չ’ես կրցած մարսել, ու տեղը եկած ատեն զորս դու պատուիրեցեր կը կոթես: Պէտք է ըսեմ որ շատ իրաւունք ունիս: Ես չ’եմ տեսեր ուրիշ ժողովուրդ որոնց մէջ խօսքի և գործի այսքան տարբերութիւն ըլլայ, որուն այսքան անախորժ ըլլայ շիտակ խօսքը և քննադատութիւնը: Այսպէս դիտողութիւններուն վերջը չի գար, բայց ինչ ընենք որ երախտիքը մեր բերանը կը կապէ:

Սիրելի Ներսէս, նամակիդ մէջ ծնողքիդ մասին ոչինչ չ’էիր գրած: Ի~նչ երջանկութեան աղբիւր պիտի ըլլան քեզ համար եթէ քովդ ըլլան, կամ գոնէ եթէ ողջ ըլլան մինչև հիմա:

Ընտանիք կազմելու գաղափարիդ ոտքով ձեռքով և սրտագին կերպով կը ծափահարեմ: Երանի բոլոր հոդտեղի երիտասարդները քեզի պէս մտածեն: Ես երկու տարի առաջ ամուսնացայ, և հակառակ այդ օրէն ի վեր գլխուս եկածներուն և գուցէ գալիքներուն, հակառակ մեր ներկայ անորոշ և աւելի քան չարքաշ կեանքին, այնքան երջանիկ եմ որքան մարդ մը – իմ հաշւով – կրնայ ըլլալ այս ապուշ և անիմաստ երկրին մէջ:

Այստեղ գրելու արժանի բան մը չկայ: Այս գիշեր կաղանդ է կէօյա: Նոր տարին շնորհաւոր ըլլայ և բարի բերէ ամէնուս: Երևակայէ որ հոս դեռ երկու օր է ձիւն կուգայ: Երկրաշարժի թեթև ցնցումներ մեզի կը հիշեցնեն թէ խարխուլ պատերու տակ պէտք չէ քնանանք: Մէկ խօսքով, կեանքը gamble մըն է եղեր: Երբեմն ինքզինքս կը կսմթտիմ որ համոզուիմ թէ իրա՞ւ ողջ եմ դեռ: Կը նայեմ թէ ոչ միայն very much alive եմ, բարեդժբախտաբար, բայց smileն ալ տեղն է: Այդ օրհնուած ապրանքը ունենալու ինձմէ աւելի պատճառներ ունիս դուն, հետևաբար ազգ, մազգ, Վահան, չ’եմ գիտեր ինչ ըսելով քէյֆդ մ’աւրեր: Եթէ լօթօ խաղացած ես, հարկաւ դիտած ես որ պաղի պաղի «խառնախսին» կը բռնէ, քեզի հեչ թիւ չ’ելլար, մէյ մըն ալ կը նայիս ամէնէն վերջը իրարու ետև կուգայ, և … լօթօ՜: Յուսանք որ վերջապէս այդ շրջանը կը թևակոխենք, և որչափ ալ յուսախաբուինք, այդ յոյսը պահենք, որովհետև անխուսափելիորէն մեր թիւն ալ պիտի ելլայ: Defeat may be victory in disguise[13], ըսած է բանաստեղծը, որ քեզի պէս long fellow էր: Ուրեմն, սիրելի Ներսէսս, թոյլ տուր ինձ անգամ մըն ալ շնորհակալ ըլլալ քեզ, մաղթել առողջութիւն, յաջողութիւն, երջանիկ օրեր, և ձեռքերդ «սըխը սըխը» թօթուել ի ցտեսութիւն: Տղոցը ամէնուն սիրով բարև կ’ընեմ: Թող գրեն: Բերանս աւրել պիտի տան:

Կարօտով` Վահան

փետրվար 20

Սիրելի Գաբրիէլս,

Այսօր քանի մը տողով կը պատասխանիմ Դեկտ. 10 թուակիր նամակիդ: Թէև կը գանգատիս թէ նամակ գրելու տրամադիր մուսա չ’ունիս, բայց ես քեզ չափ երկար չպիտի կրնամ գրել: Նախ որ դեռ նոր գրեցի Ներսէսին, և չ’եմ ուզեր կրկնութիւններ ընել, քանի որ միշտ հաղորդակից էք իրարու:

Յետոյ որ միտքս ամփոփիլ դժուար է հիմա, ոչ միայն որովհետև խելքս շատ հոգերով է տարուած, այլ որովհետև սենեակիս մէջ մտամփոփման յարմար մթնոլորտ գտնելը դժուար է ժամանակէ մը ի վեր: Այս ամէնուն պատճառը` 25 օրուան, 9-10 lb. ծանրութեամբ, շորերու մէջ փաթտուած ծրար մըն է, որ յաճախ կը շարժի և որուն մէջէն երբեմն երբեմն տեսակ տեսակ ձայներ կուգայ: Այդ ծրարը գրեթէ ամիս մըն է որ մեր կեանքը յեղաշրջեց և իր վրայ դարձուցած է մեր բոլոր ուշադրութիւնը: Եթէ further details կ’ուզես, այդ ծրարը աղջիկս է, Բիւրակն կոչեցեալ, որ այս նամակով համբոյրներ կը ղրկէ իր Գաբրիէլ հորեղբօր: Շատ չար աղջիկ է, միշտ ուտել կ’ուզէ և վրան քաքա կ’ընէ: Բայց կարծեմ բարի ձիրքերով և լաւ տրամադրութիւններով օժտուած է, որոնք ապագային նպաստաւոր միջավայրի մը մէջ պիտի ծլեն ծաղկեն, մեր աննման Բիւրակնը առաքինի և տիպար հայուհի դարձնելու համար: Կրնամ ըսել որ այս երջանիկ եղելութեան համար մեզմէ աւելի մեր բարեկամները ուրախացած են, և քանի ծներ է, խնդովեցներու, աչքի լոյսի եկողներուն շարանին պոչը դեռ չ’ենք տեսած: Խելքերնիս գլուխնիս չէ, հաւատա որ մինչև այսքանը գրելս քանի անգամ քովը գացեր եմ`փոքրիկ դէմքին զանազան պիչիմները տեսնելու: Մէկ խօսքով, հայր ալ եղանք: Տառօսը քեզի, հաճի: Կատակը մէկդի, հիմա ես ամէնուն այդ խրատը կուտամ կոր:

Փետրուար 26

Սիրելի Վազգէնս,

Վարդանուշը աղէկ է: Եթէ տեղ ձգեմ, ետևի կողմը գուցէ քանի մը տող գրէ: Բիւրակնը շուտ շուտ կը մեծնայ ու կը սիրուննայ: Աւելորդ է շեշտել թէ որքան մեր գուրգուրանքին առարկան է, և երջանկութեան ինչ անգին ազդակ եղաւ մեր յարկին համար: Երէկ մէկ ամսական եղաւ: Շատ ժիր և մտացի աղջիկ կ’երևայ, և այդ վաղաժամ կարծիքը միայն մերը չէ, ինչպէս որ գուցէ կարծես:

Ես երկու ամիս է որ կ’աշխատէի: Ախմախ գործ էր, բայց աւելին պէտք չէ փնտռել: Վերջապէս կրնայինք ապրել: Անցեալները նորէն խափանեցին, և հիմա տունը tenin compagnie կ’ընեմ Վարդօին, որ դեռ արձակուրդի մէջ է: Ոչինչ, այս ալ կ’անցնի, t’en fair pas!: Յաջողութիւն քեզ` համբոյրներով` Վահան

Երէկ նորէն թեթեւ երկրաշարժ մը եղաւ: Յունվար 7էն վերջ չ’էր եղած:

Փիթը դեռ Երևան է: Երբ գալը յայտնի չէ: Շատ վրդովուած է, և իրաւունք ունի:

Մարտ 14

Սիրելի Վազգէնս,

16 Փետրվարի ուրախ նամակդ առինք: Բիւրակնը նոր էր արթնցեր երբ ոտանաւորդ գլխուն կարդացի: Մասխարան սկսաւ խնդալ: Շատ յաջող փորձ էր – գուցէ առաջինդ – յանգաւոր տողերով արտայայտուելու: Բաւական հարուստ յանգեր ես գրեր, կարդացողը կը կարծէ թէ ոչ թէ arts et métiersէն, այլ ecole des minesէն կ’ելլաս կոր այս տարի: Ձօներգիդ ոգին ալ մեր գործին դուր եկաւ, և մեր կասկածները` այս բարեփաստիկ առիթով ընդ միշտ փարատեցան: Կ’երևակայենք թէ որքան ես ոգևորւեր որ բանաստեղծական մուսան գլխիդ մէջ է մտեր:

Ուսմանդ ընթացքին մասին տուած տեղեկութիւններդ գերազանցօրէն քաջալերական են: Մենք արդէն ուրիշ բան չ’էինք սպասեր քեզմէ: Միայն թէ ինձ համար շատ դառն ցաւ ու կսկիծ է որ այս վերջին 2-3 տարուան աղէտները, որոնք ուրիշ շատ տեսակէտներով ալ անդարմանելի պիտի մնան իմ և Վարդանուշին կեանքին մէջ, ինձ հնարաւորութիւն չի տուին ուզածիս պէս քեզ օգնելու: Գիտեմ որ քանիցս գրած ես թէ դրամ պէտք չ’ունիս, բայց շատը վնաս չէ, և գիտեմ որ ինչքան ալ ունենայիր, քեզ համար ամէնանպաստաւոր կերպով պիտի գործածէիր, և այդ բանը մեզ համար շատ մեծ մխիթարութիւն պիտի ըլլար: Հեռաւորութիւնը մեզ թոյլ չի տար մեր գուրգուրանքը ուրիշ կերպով արտայայտելու: Բայց երբ որ գաս, պիտի համոզուիս թէ մեզ համար դուն ինչ կը ներկայացնես: Ուրեմն պիտի գաս, հա՞: Այս հեռանկարին հանդէպ մենք միաժամանակ մտահոգութեամբ և սրտագին անհամբերությամբ լեցուած ենք: Չ’էինք ուզեր որ հոս հաւաքւէինք, քանի որ մեր ծնողքը չի գար, իսկ Պոլիսը դեռ անմատչելի է մեզ:

Գալով մեզի, մենք դեռ կանք: Հիմա մեր օրակարգի միակ նիւթը Բիւրակն է, և օրակարգէն շուտ ելլալու միտք չ’ունի: Ան իր վրայ հաւաքած է մեր բոլոր ուշադրութիւնը և գուրգուրանքը, մոռցնել տուած է մեր բոլոր ցաւերը և մտահոգութիւնները, անտես առնել կուտայ հանապազօրեայ անախորժութիւնները, որոնք նոյնքան անխուսափելիօրէն լոյս կը տեսնեն Աստծու ամէն օրը, որքան «Matin»ը Ֆրանսայի մէջ: Մեր հարազատի սէրէն զատ, կարծես արտածնողական հիացում մըն ալ ունինք վրան, որով մեր աչքին արտասովոր երեխայ կը թուի, թէև գիտեմ որ այդ մեր երևակայութեան շնորհքն է: Շատ ազնուական, գիտակից և արտայայտիչ դիմագծեր ունի, գեղարուեստական և կարծես ուսումնասիրուած pos էր: Սովորութիւնները շատ կանոնաւոր են: Քիչ կուլայ և երբէք առանց պատճառի: Լսողութիւնը շատ զգայուն է, և ծնելէն մի քանի օր վերջ արդէն ամէն ձայնին կ’արթննար: Շատ արագ կը մեծնայ, ամէն օր նոր բան մը կը հանէ, և առողջութիւնը կատարեալ է: Մեզ կը թուի թէ շատ precoce երեխայ մը պիտի ըլլայ: Տեսնաս Վարդանուշը որչափ հպարտ և ոգևորուած է մայր ըլլալուն համար: Մարդուն քէյֆը կուգայ: Մեր ծանօթներուն մէջ ալ մեծ հետաքրքրութիւն և համակրութիւն պատճառած է այս երջանիկ պարագան:

Վարդանուշը չ’ուզէր որ այս նամակը քեզ ոգևորէ Հայաստան գալու: Ես դրական կողմերը գրած եմ քեզի, աննպաստները նկատի ունենալը քեզի թողնելով: Միայն թէ, հակառակ իր մտահոգութեան, Վարդօն – ինչպէս ես – ոգևորուած է գալուդ հեռանկարովը, և գիտցած եղիր որ ամուսնական ծրագիրներ կ’որոճայ քեզ համար: և երբ տեսնաս թէ Վարդօն և ես որչափ երջանիկ ենք իրարմով, որչափ կապուած, որչափ գոհունակ, և Բիւրակնի գալով որքան աւելի կապուեցանք, պիտի ուզես առաջին օրէն այդ երանելի կեանքին մեջ նետուիլ:

Ինչպէս գրեցի քեզի, աշխատանքս նորէն արգիլեցին, և մեր ապրուստին մէջ նեղուելէ զատ, ինձ համար շատ դժուար է արդար աշխատանքէ զրկուիլ այն երկրին մէջ, որուն հարազատ զաւակը լինելու պատճառներ ունիմ: Բայց և այնպէս, այս ճնշումն ալ չի պղտորիր մեր ընտանեկան համերաշխութիւնը, ընդհակառակն: Ես կ’սպասեմ արդարութեան, համոզուած ըլլալով որ Երևան դատաւորներ կան: Եթէ Փիթը գայ և վերջապէս յօժարի, գուցէ գիւղատնտեսական կեանք սկսինք միասին: Լաւ է ուշ քան երբէք:

………………………………………………………………………………………

Թեթև ձմեռէ վերջ գարունը եկաւ: Երբեմն Բիւրակը դուրս կը հանենք, մօտիկ ծանօթներու այցելութեան: ճիշտ հիմա ընթրիքով է զբաղած մեր կապիկը: Շատ ծափահարելի ախորժակ ունի:

Ուրեմն ցը, ճանիկս, a bientot. աշխատէ յաճախ գրել, հոգ չէ եթէ քարթ ըլլայ (առանց պատկերի): Մեզ համար քէյֆդ մ’աւրեր: Մեզ համար sport դարձած է, և սբորտմէնի ոգին կը տոկայ զուարթութեամբ: Tout passé, tout lasse, դու գաս…

Սիրով բարևներ տղոցը, մանաւանդ անբարիշտ երգիծաբանին:

Անհունապատիկ համբոյրներով`

Քոյդ` Վահան

Ապրիլ 10

Սիրելի Վազգէն,

13 մարտի նամակդ երէկ առինք: Այսօր Ծաղկազարդ է, և անուան և ծննդեանդ տօնախմբութիւնը: Թէև հոս Bock չկայ – ֆրանսերէն իմաստով – բայց մաճառ (vin doux) պիտի խմենք քու կենացդ ու ցտեսութեան: Մեր գործածած գինին է, որ չի հակասեր մեր ժուժկալութեան սովորութիւններուն: Ուրեմն a la votre!… Երկար կեանք, յաջողութիւն, երջանիկ օրեր:

…………………………………………………………………

Վարդօին տրամադրութիւնը լաւ է և շատ գոհ է իր նոր աշխատանքէն: Հիմա քովս նստած վարագոյր կը կարէ, մինչդեռ ազնիւ Բիւրակնը մշիկ մշիկ կը քնանայ: Այսօր 2 ½ ամսական եղաւ: Օր ըստ օրէ կ’արտայայտուի իբր շատ լուրջ և խելացի, եթէ ոչ զուարթ երեխայ մը: Մեզ համար մեծ սփոփանք եղաւ: Դժբախտաբար այն եզրակացութեան եկած եմ որ այստեղի օդը Վարդանուշին չի գար, որովհետև առանց հիւանդ լինելու, առանց զրկանքի և առանց տարապայման աշխատութեան, անդադար կը նիհարանայ: Նախկինին ստուերն է (ինչպէս ես): Եթէ պարագաներու բերմամբ կապուած չ’ըլլար աշխատանքին, կը տեղափոխուէինք Երևան, լաւ եւս Թիֆլիս կամ ծովեզերք, որովհետև այստեղի շրջապատն ալ ձանձրացուցիչ ու զզուելի եղած է: Կ’աշխատեմ գրել Երևան-էջմիածնէն:

ապրիլ 16

Սիրելի Վազգէնս,

…………………………………………………………………………….

Տրամադրութիւն ալ չկայ և շատ ալ յոգնած եմ իմ անգործ ըլլալէ: Իմ հանապազօրեայ կեանքիս և ձեր bureau d’etudes[14]ի մէջ տարբերութիւն քիչ կայ: Ես ալ սկսած եմ շատ քիչ քնանալ վերջերս, որպէսզի քնացուցած ըլլամ տրոփող ջիղերս և խուռներամ մտմտուքներս: Անյագօրէն կը կարդամ, հիանալի գրքեր, բայց գլուխս այնքան յոգնած է, միտքս այնքան ցիրուցան, որ չ’եմ օգտուեր, միտքս բան մը չի մնար: Երբեմն կը պատահի որ յանկարծ գլխի կ’իյնամ թէ ամբողջ էջեր կարդացեր եմ առանց գիտնալու, պարզապէս ուրիշ բանի վրայ մտածելով, հակառակ անոր որ դանդաղ ու խղճամիտ կարդացող եմ, մինչև որ նախադասութիւնը լաւ մը չի ծամեմ, չի մարսեմ, չ’եմ անցներ: Ջիղերս սաստիկ լարուած են, և երբեմն ինձ կը թուի թէ քայքայման նախօրեակին են: Ինչպէս միշտ, տրամադրութեանս հետ զուգընթաց կ’իյնայ նաև ֆիզիքականս, մանաւանդ որ հիմա լողալ, ֆութպօլ, լեռ ելլալ, ևլն. արգելուած են ինձ, և դժուար է en forme մնալ: Բացի Վարդանուշ + Բիւրակն որ = է ընտանեկան երջանկութեան, զիս ոգևորող ուրիշ բան չկայ: Անգործ, անօգուտ, լաւագոյն ցանկութիւններուս ողբալի վիժման վկայ, համոզուած որ մարդկային ամէնահամեստ ձգտումներն անգամ անմատչելի են ինձ, սկեպտիկ և fataliste եղած եմ, և դեռ մէկ երկու տարի առաջ ինծ հրահրող գաղափարները ցուրտ անտարբերութեան մէջ կը թողնեն զիս: Գլխէս անցած դառն և ապերախտ փորձառութիւնները, հաստատ համոզումը թէ սկսածդ չ’ես կրնար վերջացնել, իմ անձիս վրայ կեդրոնացած անհանդուրժելի հետաքրքրութիւնը (բարեացակամ կամ ոչ, մէկ է) նախաձեռնութեան ոգիս և տրամադրութիւնս բոլորովին ջլատած են: Անհարազատ, կասկածելի, վնասակար նկատուած, պօյքօթուած, ալ ի՞նչպէս կարող եմ հաւատք սնուցանել թէ հայը հաւաքաբար որ և է ժամանակ մարդկութեան օգտակար, արևին տակ իր գրաւելիք տեղը շէնցնելու ընդունակ պիտի ըլլայ: Արտաքին ատելութիւններէն զատ, արդէն հայը այնպէս լարուած է իր եղբօր դէմ որ մարդ չպիտի մնայ այդ գործին համար, և շիտակը ըսելով, ցաւելու բան չէ: Եթէ հայը կրցաւ ասկէ վերջ երջանիկ, հանգիստ և բարգավաճ ըլլալ անհատապէս, իբր հայ կամ ոչ, այստեղ կամ այլուր, արդէն իր բնական և մարդկային ձգտումը լրացուցած կ’ըլլայ: Ազգայինը պէտքը չէ:

Այս նկատումներով որ Սոխում տեղափոխուելու ծրագրին սկսած ենք տեղ տալ մեր հեռանկարներուն մէջ: Գուցէ քիչ մը դժուար ըլլայ ընկեր գտնելը, քանի որ Փիթը չ’եմ կարծեր որ շուկայէն վազ անցնի (հակառակ անոր որ արհեստաւոր է հիմա) ճիշտ ինչպէս որ ծիծեռնակ – քուկին տեղը ծովն է, թէև թռչելու ընդունակութիւն ունի:

Քու հոս գալու վճիռդ, թէև անձկութեամբ կը համակէ մեզ, բայց և այնպէս ինծ համար շատ հմայքոտ հեռանկար մը կը հանդիսանայ: Ընկերակցութեանդ կարօտ եղած եմ միշտ, ինչպէս գիտես: Առաւել ևս հիմա որ դուն ալ զարգացուցած, ճոխացուցած, փորձառութեամբ և նոր շփումներով ու նոր տեսակէտներով զարդարած, բարեփոխած, ճկունացուցած ես զանոնք: Կրնայ ըլլալ որ մեր մտերմութիւնը օգտակար չի լինի քեզի, քու ծրագիրներուդ և ձեռնարկներուդ մէջ, որ պարագային թէև ես կը մեկուսանամ քեզմէ, բայց Վարդանուշին հարազատ երկուութեան շնորհիւ վառ կը պահենք մեր սրտակցութիւնը:

Տիկին մայրիկին ամէն օր կ’սպասենք: Յոյս ունէինք որ Զատիկը մեզ հետ կ’անցնէ, բայց այսօր շաբաթ է, դեռ չէ եկած: Իմ և Վարդանուշին այս ջղագրգիռ դրութեան մէջ, իսկապէս որ Dens ex machine պիտի ըլլլայ մեզ համար: Երբ որ գայ, միասին կը գրենք քեզ:

Վարդանուշը չ’ուզէր գրել, բայց լուսանցքին մէջ երկու տող գրել պիտի տամ: Անհոգ եղիր: Մենք երջանիկ ենք և յուսով ենք որ այս ծանր ճգնաժամը կ’անցնի: Միայն թէ գրէ որ ինքզինքնին հոգ տանի, վրան «ինչ կ’ուզէ թող ըլլայ»ի հիւանդագին մտայնութիւն մը եկած է: Թէև գարուն է, բայց մեզ համար չէ գարնան գալը:

Հարցաքննություն

Լրացուցիչ ցուցումնք եմ տալիս

1. 1911 թվին մոբիլզացվել եմ թուրքական բանակ Կոնստանտինոպոլում, ծառայել եմ 4,5 ամիս՝ տարածքային սիստեմով:
2. Պաշտոնապես ինձ ոչ ոք չի արգելել ծառայել Ամերկոմում, այդ մասին ոչ Երևանում ոչ Մոսկվայում աքսորից ազատվելուց հետո ոչինչ չեն ասել: Բայց աքսորից վերադառնալուց հետո ես չէի ուզում ծառայել Ամերկոմում, և աշխատանքի անցա բացառապես նյութական կարիքից ելնելով:

Երբ ընկեր Սարգսյանի պահանջով ես դուրս եկա Ամերկոմի ծառայությունից, ստանալով թույլտվություն Սովետական բանակի ղեկավար Վարդանովից ապրում էի պոլիգոնում, քանի որ կինս ապրում էր այնտեղ և ես չէի կարող ընտանիքից առանձին ապրել: Վարդանովից թույլտվություն ստացա դեռ այն ժամնակ երբ վերադարձա աքսորից, իսկ երբ դուրս եկա Ամերկոմի ծառայությունից, երկրորդ անգամ թույտլվություն չվերցրեցի ընկեր Վարդանովից, քանի որ այն ունեի:

1927

Մայիս 11

Սիրելի Վազգէնս,

Առաջին անգամ ըլլալով Վարդանուշէն գաղտնի նամակ կը գրեմ: Երէկ մեզ հասաւ ապրիլ 26 նամակդ:

……………………………………………………..

Արդէն այս վերջին օրերս տրամադրութիւնը ինկած է: Այսօր շաբաթ մըն է որ Բիւրակնը լուծողութիւն ունի: Չ’ենք գիտեր թէ իրմէ՞ն է, թէ մօրը կաթէն: Հետևաբար ցարդ առաջը չ’ենք կրցած առնել, թէև ինչ որ կարելի է և անվնաս, փորձած ենք: Աշխուժութիւնը բնաւ ազդուած չէ: Կը խաղայ ու կը խնդայ, բայց զգալի կերպով նիհարցած է, և կշիռին վրայ ½ ֆ. պակաս եկաւ: Իմ ալ կարծիքս այն է թէ պատճառը` Վարդանուշին վատուժութեան մէջ պէտք է փնտռել: Բժիշկն ալ այդ տեսակէտին կը հակի: Դժբախտաբար պէտք է ըսեմ որ ինքզինքը բնաւ չի նայեր, կը հեգնէ բժիշկները և դեղերը: Պարտաւորեցին որ այսօրւընէ ձկան իւղ խմէ, բայց չօճուխի պէս կը զզուի, մինչդեռ ես ամբողջ ձմեռը խմեր եմ: Անցեալ տարուան վրայ 7 ֆ. պակսած է և անընդհատ կը նուազի, առանց որոշ հիւանդութիւն մը ունենալու: Թերևս այս վերջին 7 տարուան մէջ փուտէն աւելի պակսած է: Չի մոռնամ ըսելու որ մեր տնտեսական դրութիւնը սնունդի կողմէն ոչ մէկ զրկանք չի պատճառեր իրեն: Դժբախտաբար ուտող չէ: Վարդանուշը իրաւամբ կը հաւատայ թէ նոր միջավայր, մեղմ օդ, ընկերական կեանք, զբաղումներու զանազանութիւն և անախորժութիւններու պակասը շատ աւելի արդիւնաւոր են քան դեղերը: Ես լիովին համակարծիք եմ, բայց ատոնք կամ չկան կամ անմատչելի են մեզ այստեղ: Այդ տեսակէտները իրագործած պիտի ըլլանք եթէ ծովեզերքեայ շրջանը փոխադրուելու մեր ծրագիրը իրականանայ, բայց այդ ալ դրամագլուխէ կախուած է: Արդէն կոմիտէին օրերը համրուած են, և առանց ատոր ալ քմահաճոյք մը, նախանձ մը, թշնամութիւն մը բաւական է որ Վարդանուշը գործէն ըլլայ: Արդէն շատ կը յոգնի, և հակառակ իր տասնամեայ փորձառուեան, չի գնահատուեր օտար վարիչներէն: Գոնէ բա՞ն մը հասկնան մանկավարժութենէ: Արդիւնքը մէջտեղն է: Փինթօնը եթէ մեր ծրագրին մասնակցէր շատ աղէկ պիտի ըլլար, մանաւանդ որ հիմա կօշկակար ալ է և այնտեղ կրնայ դրամ շահել, բայց չ’եմ կարծեր որ անպիտանը շուկայիկ կեանքէ հրաժարի: Չ’ստուգւած, բայց հաւանական լուրի նայելով, արդէն ազատ է և այս երկու օրս կուգայ: Քու գալդ ալ Վարդանուշին, ինչպէս նաև ամէնուս համար, նոր մթնոլորտ մը պիտի ստեղծէ, բայց ինչպէս կը գրես, դիւրին չէ: Ես ծանօթներ գիտեմ որոնք ամիսներ, նոյն իսկ տարիներ կ’աշխատեն: Եթէ որոշած ես, այժմէն սկսէ: Ուրիշ թեկնածու մըն ալ քեզ հետ կապ պիտի հաստատէ նոյն նպատակով: Աւելորդ է ըսել որ ես ու Վարդանուշը չափազանց գոհ ենք իրարմէ, չափազանց կապուած և իրարմով երջանիկ: Միայն թէ գրէ որ ինքզինքը աւելի հոգ տանի: Չէ լինի որ անհիմն մտահոգութիւններու անձնատուր ըլլաս: Քոյդ` Վահան

………………………………..

Յունիս 3

Սիրելի Վազգէնս,

……………………………………………………………………..

Մենք լաւ ենք էլի, ապրում ենք: Վարդանուշը բաւական կազդուրուած և աշխուժացած է վերջերս, և մեր անզուգական Բիւրակնի վրայ շռայլուած հիացմունքներով կ’ուռի: Բայց անպիտանը (այսինքն Բիւրակնը) շատ է սիրունցեր: Շատ առողջ և աշխոյժ է, կարևորը քիչ մնաց մոռնայի: Փիթը երկու շաբաթէ ի վեր վերադարձած է: Տեսնաս ինչպէս կը սիրէ կոր Բիւրակին:

Մարդկային ընկերութեան մէջ մտնելու լուրջ և խոստմնալից ջանքեր կ’ընէ:

Յունիս 15

Սիրելի Վազգէնս,

…………………………………………

Վարդանուշը շատ աղէկ է, տրամադիր և աշխուժացած: Վարդգեսը արձակուրթի մէջ կը մտնէ այս օրերս, թէև հոս գալէն ի վեր արձակուրթէ տարբեր զբաղում ունեցած չէ: Բիւրակնը պանպաշխա բան կը դառնայ կոր, զւարթ, աշխուժ, թռչկոտող, ճռւողուն, խելացի, ո՞ր մէկը ըսեմ: Շատ ոգևորուած ենք: Թո՛ւ թո՛ւ թո՛ւ, մաշալլահ, նաղար չ’առնէ: Փիթն ալ կը խենդենայ կոր վրան: Հարսուհին ալ շատ լաւ է: Կարօտով համբոյրներ` Վահան

Տղոցը, Գառնիկին, հօրեղբօրս և Ներսէսենց համբոյրներ:

Յունիս 16

Սիրելի Վազգէնս,

Թէև երկու օր առաջ երէք հօգիով քարթ մը գրեցինք քեզի, բայց այսօր 23 մայիսդ ստացած ըլլալով կը փութամ նորէն գրել, փարատելու համար մտահոգութիւններդ, որոնց գլխաւորը ի հարկէ Վարդանուշին առողջութիւնն է, որուն մասին երևակայութիւնդ աւելորդ թռիչքներ է կատարեր սխալ ուղղութեամբ: Վարդանուշը շատ հեռու է թոքախտի 3րդ աստիճանէն և անձկութիւնդ այնքան աւելորդ է որքան դժուարամարս է ինձ համար` քսակներ բանալու պատրաստակամութիւնդ: Վարդանուշին ուժերը թարմացած են վերջերս, մասամբ ձկան իւղին շնորհիւ, և տրամադրութիւնը շէնշող ու հանդարտ է: և անգամ մը ևս կրկնեմ, քանի որ մեր այս արտայայտութիւնը շատ կը սիրես, որ վերջին ծայր երջանիկ ենք իրարմով և համերաշխ: Քիչ մը նեղ պայմաններու մէջ ենք, ճիշտ է, բայց après la pluie le beau temps, ինչպէս կ’ըսեն նոր հայրենակիցներդ: Ոչ մէկ պատճառ կամ հաւանականութիւն չկայ որ անգործ վիճակս յաւերժանայ, հօգ չէ թէ քիչ մը ժամանակ ևս համբերեմ, կամ աւելի ճիշտ անհամբերանամ:

Հօրեղբօրս հասցէին մեկուսի յատկացուցած ածականդ գիտեմ: «Ախմախ»[15], այնպէս չէ՞: Իրավունք ունես, մէկ հատ մըն ալ ինձմէ: Անիկա հին մարդ է, և հին ձևով ալ կտակ կ’ընէ: Պէտք է ըսեմ սակայն որ ես սկզբունքով հակառակ պիտի ըլլայի մեզ օգնելուն, բայց կ’ընդունեմ որ եթէ այդպէս բան մը ընէր, կրթարանի ֆոնտէն բան չ’պիտի պակսեր, ընդհակառակն:

Ապագայիդ մասին նկատի ունեցած ծրագիրներուդ մէջէն, մենք երկուքս ալ միաձայն կը քուէարկենք ի նպաստ Սուէզի: Եգիպտոս աշխարհքի մէջտեղէն անցնող պողոտային վրայ բացուած խանութ է, ասպարէզ շատ կայ, դրամը արժեքաւոր եւ կայուն է, կեանքը հաճելի: Ելեքտրական բարձրագոյն վարժարան երթալու միտքդ ալ լաւ է, բայց կը վախնանք որ շատ կը չարչարուես թէ՛ հոն աշխատելով և թէ ապրուստիդ համար դուրսը: Երանի ինձ համար հնարաւորութիւն մը բացուէր` քու փափաքդ կարելի դարձնելու: Բայց առ այժմ աւելի լաւ է եգիպտական դղեակներ շինես: Il va sans dire որ եթէ ծրագիրդ իրականացնես, մեր լրիւ միանալու ծրագիրը ոչ թէ պիտի ձախողի, այլ յետաձգուի, և կարծեմ այս պարագան աննպաստ չպիտի ըլլայ: Ոչ ես, ոչ ալ Վարդօն առանց քեզ մնալու գափափարին հետ չ’ենք հաշտուեր, և որովհետև դուն ալ պիտի ուզես ծնողացդ հետ ըլլալ, ուրեմն ամէնքս ալ մէկտեղ կ’ըլլանք: Ինչ որ կ’ուզէինք ապացուցանել:

Հարցաքննություն

Հարց. Առաջ կամ այժմ եղել եք որևէ կուսակցության, կազմակերպության, միության, խմբի անդամ:

Պատասխան. Եղել եմ միայն Կոնստանտնոպոլսի հայերի սկաուտական կազմակերպության անդամ 1911թվից որպես վարպետ-կազմակեպրիչ: Մինչև 1922թ. Լենիննականի Ամերկոմի սկաուտության մասնաճյուղն եմ  ղեկավարել: Ոչ մի քաղաքական կուսակցության անդամ չեմ եղել և չեմ:

Հարց. Ինչով էր պայմանավորված ձեր մասնակցությունը 1921թ. Սովետական իշխանության դեմ դաշնակցական ապստամբությանը:

Պատասխան. Ես մասնակցել եմ Սովետական իշխանության դեմ ապստամբությանը, քանի որ Հայաստանի ամբողջ ժողովուրդը ապստամբել էր, և քանի որ ես զգում էի ձերբակալման և Սովետական իշխանության կողմից հալածանքների սպառնալիք: Ես անձամբ ցանկանում էի ավելի մեղմ իշխանություն: Ես ռազմաճակատում էի ապստամբների մեջ որպես շարքային զինվոր: Ապստամբությունը ճնշելուց հետո ես փախա Լենինական, իսկ հետո Սով. իշխանության կողմից բոլոր ապստամբների նկատմամբ հայտարարվեց  համաներում

Հարց. Ինչպիսի արտասահմանյան կազմակերպություններում, միսիաներում եք ծառայել

Պատասխան. 1906թ. ծառայել եմ ինսպեկտոր թուրքական ծովային կարանտինում՝ Կոնստանտնոպոլսում, 1911-1912թթ. Շարքային թուրքական բանակում: 1918-1919թթ. Անդրանիկի ջոկատի կողմից գործուղվել եմ Զանգեզուր որպես թարգմանիչ անգլիական առաքելության մայոր Գիպսոնի և կապիտան Բոշի համար: 1921-1924թ և 1927թ. ծառայել եմ Ամերկոմում:

Ապա Չերազի ստորարգրությունը վերանում է: Մյուս փաստաթուղթը.

Մեղադրական եզրակացություն (ռուսերենից թարգմանված).

Հաստատում եմ

Անդրկովկասյան Պետական քաղաքական վարչության (ՊՔՎ) փոխնախագահ

1927թ, դեկտեմբեր, 30 , ես՝ Անդրկովկասյան ՊՔՎ Հակահետախուզական Բաժնի Լիազորի օգնական Դենիսով Վլադիմիրս, քննելով հետեւյալ գործը № 3160՝ ՉԵՐԱԶ Վահան Կասպարովիչին մեղադրանք ներկայացնելու մասին (Վահան Չերազ՝ ծնվ. 1886թ, ԽՍՀՄ հպատակ, ազգությամբ հայ, ծննդյան վայր՝ ք. Կոնստանդինոպոլ, 1921թ դաշնակցական ավանտյուրի մասնակից, հարցաթերթիկի տվյալներով՝ ոչ-կուսակցական, ունի ընտանիք, Անդրկովկասյան ՉԿ-ի կողմից 1925 թ մեղադրվել է հայ-ամերիկյան լրտեսության մեջ՝ աքսորվելով 3 տարով համակենտրոնացման ճամբար, սակայն 1926 թ համաներմամբ նույնանման հանցագործության (անգլոլրտեսություն) պատժից ազատված,  համաձայն Վրացական ԽՍՀ ՔՕ հոդված № 66:

ՀԱՅՏՆԱԲԵՐԵՑԻ՝

Մեղադրյալ Վահան ՉԵՐԱԶԸ համոզված հայ ազգայնական է, գերմանական պատերազմի ժամանակ Անդրանիկի հայ կամավորական զորագնդի վաշտային հրամանատար եւ անգլոֆիլ՝ Անգլիայում դաստիարակված, եւ 1919 թվից աշխատում է անգլիացիների համար:

1919-ին, թուրք-հայկական հաշտության ստորագրումից հետո, Չերազը՝ Անդրանիկի զորագնդի կազմում թափանցում է Հայաստանից Մեսոպոտամիա, անգլիական ազդեցության գոտի: Ճանապարհին, Զանգեզուր քաղաքում ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ զորագունդ է այցելում մայոր Գիբբոնի առաքելությունը եւ Չերազին նշանակում են առաքելության թարգմանիչ: Անգլիական առաքելության կազմում այդ ծառայության արդյունքում ՉԵՐԱԶԸ ԳԻԲԲՈՆԻՑ հանձնարարական է ստանում, որտեղ նշված անգլիացի  սպան գնահատում է ՉԵՐԱԶԻՆ որպես ՚կատարյալ լռություն պահպանելու ունակ, եւ պիտանի կոնֆիդենցիալ բնույթ կրող  պաշտոնի նշանակվելու համար:

ՉԵՐԱԶԸ համանման հանձնարարական է ստանում նաեւ նույն առաքելության մեկ այլ անդամից՝ կապիտան ԲՈԼԻՐԻՑ:

1920 թվականին ՉԵՐԱԶԸ մասնակցում է դաշնակ-թուրքական պատերազմին՝ դաշնակցական Հայաստանի կողմից, իսկ 1921-ին զենքով մասնակցում է Հայաստանում Խորհրդային Իշխանության դեմ կազմակերպված դաշնակցական ավանտյուրին:

Դաշնակցական ավանտյուրի ճնշումից հետո ՉԵՐԱԶԸ անհաջող փորձում է դուրս գնալ արտասահման և Հայաստանում ընդունվում է ծառայության Մերձավոր Արեւելքում Ամերիկյան Կոմիտեի օգնության Լենինականի բաժին՝ մանկատների հարցերով բաժնի վարիչ՝ անգլոլրտես ԲՐՈՈՒՆԻ մոտ:

ՉԵՐԱԶԻ այդ վերջին պաշտոնը երկու հիմնական գործոն ուներ՝ նրա հին վաստակը 1919 թ Զանգեզուրում ի նպաստ անգլիական առաքելության եւ նրա հակասովետական կերպարանքը:

ՉԵՐԱԶԻ ծառայության ժամանակաշրջանը Լենինականի ամերկոմում՝ ԲՐՈՈՒՆԻ մոտ նրա անընդհատ պաշտոնի բարձրացումների ժամանակաշրջան էր՝ ընդհուպ մինչեւ ԲՐՈՈՒՆԻ օգնականի պաշտոնը եւ վերջինիս հետ ամենաբարեկամական փոխհարաբերությունները:

Ի միջի այլոց, ամերկոմում ՉԵՐԱԶԻ պարտականությունների մեջ էր մտնում նաեւ տեղական մամուլի թարգմանությունը՝ ԲՐՈՈՒՆԻՆ տեղեկացնելու համար:

Անգլիացի ԲՐՈՈՒՆԻՆ ծառայելուն զուգահեռ, ՉԵՐԱԶԸ ակտիվորեն աշխատում էր հայ սքաուտներին՝ ամերկոմի սաներին ազգայնական-դաշնակցական ոգով գաղափարական դաստիարակություն տալու ուղղությամբ:

Հետախուզային նյութերում կա ՉԵՐԱԶԻ արտահայտությունը այն մասին, որ ինքը՝ ՉԵՐԱԶԸ, սքաուտներից դաշնակների հերթափոխ է պատրաստում:

1925 թ Անդրկովկասյան ՉԿ Հակահետախուզական Բաժինը, կասկածելով ՉԵՐԱԶԻ հետախուզական գործունեությունը հօգուտ անգլո-ամերիկացիների, ձերբակալեց նրան, հետաքննության արդյունքում ապացուցեց նրա մտերիմ անձնական կապը ԲՐՈՈՒՆԻ հետ, նրա ծառայությունը 1919 թ Զանգեզուրում անգլիական առաքելությունում, նրա մասնակցությունը 1921 թ Խորհրդային իշխանության դեմ դաշնակցական ավանտյուրայում եւ աքսորեց նրան համակենտրոնացման ճամբար 3 տարի ժամկետով, սակայն, ըստ 1926 թ համաներման, ՉԵՐԱԶԸ ազատվել է պատիժ կրելուց:

Համակենտրոնացման ճամբարից ազատվելուց հետո ՉԵՐԱԶը նորից ընդունվեց աշխատանքի Լենինականի ամերկոմ, սակայն ԱՄՖՍՀ պահանջով ազատվեց աշխատանքից, սակայն շարունակեց բնակվել ամերկոմի տարածքում:

Նույն 1926 թ Լենինականի Ամերկոմ ծառայության ժամանեց Պարսկաստանից վերահպատակ ՄԵԼԻՔ-ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ ԱՎԱԳ Սողոմոնին: Վերջինիս Խորհրդային Հայաստան ժամանման նպատակը վավերագրված է մեր կողմից՝   քաղաքական, տնտեսական եւ ռազմական հետախուզություն  հօգուտ անգլիացիների՝ ընդհատակյա դաշնակ կազմակերպությունների աջակցմամբ:

Դաշնակցական կազմակերպությունների լրտեսական նպատակներով օգտագործման սույն մեթոդաբանության կարգով   ՄԵԼԻՔ-ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԸ Լենինականում կապ հաստատեց համապատասխան շրջանակների հետ՝ այդ թվում դաշնակ ԱՃԵՄՅԱՆ Մկրտիչի գլխավորությամբ մի խումբ մարդկանց հետ, որտեղ ընդգրկված էր նաեւ ՉԵՐԱԶ Վահանը, իսկ վերջինս ըստ վավերագիր տվյալների հայտնի է մեզ որպես ակտիվ դաշնակ:

Հարցաքննվող մեղադրյալ ՉԵՐԱԶ Վահանը հերքում է իր մասնակցությունը լրտեսության մեջ եւ իր պատկանելությունը դաշնակներին, բայց ընդունում է, որ 1)1919թ Զանգեզուրում ծառայել է անգլիական առաքելությանը որպես թարգմանիչ, 2) որ 1921-1924թթ ծառայության բերումով մտերիմ է եղել Լենինականի Ամերկոմում եւ անձնական կյանքում ամերիկացի ԲՐՈՈՒՆԻ հետ, իսկ վերջինս հայտնի է մեզ որպես ամերիկական լրտես, 3)որ 1927թ ԱՋԵՄՅԱՆԻ միջոցով ծանոթ է եղել ՄԵԼԻՔ-ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ Ավակի հետ, որը վավերագրորեն մեզ հայտնի է որպես անգլիական լրտես; 4)որ 1921թ գիտակցաբար, զենքը ձեռքին մասնակցել է դաշնակցական ավանտյուրին Խորհրդային իշխանության դեմ,

ՈՐԻ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ՀԱՄԱՐՈՒՄ ԵՄ՝

Չերազ Վահան Կասպարովիչին ճանաչել սոցիալապես վտանգավոր եւ լրտեսության մեջ ծայրահեղ կասկածելի տարր:

Սույն հետաքննական գործը ՚….՚ համարել ավարտված եւ ըստ հոդված 66 ՔՕ ԽՍՀՎ զեկուցել ԱՆԴՐԿ. ՊՔՎ Կոլեգիա

ՊՔՎ լիազոր               ստորագրություն        (ԴԵՆԻՍՈՎ)

ՊՔՎ լիազոր              ստորագրություն        (ԳՈՐՅԱՉԵՎ)

Միանում ենք

ՊՔՎ-ի 1-ին բաժնի պետ ստորագրություն  (ՇՏԱՊԱ)

Համաձայն եմ ՊՔՎ-ի պետ   ստորագրություն    (ԶԱԼՊԵՏԵՐ)

Չերազը Մետեխի բանտում («Սովետական դպրոցների, բանտերի և աքսորավայրերի մեջ»  նյութից, Գրեց՝ X. X., «Հայրենիք»  1963, թիվ 10, Բոստոն)

Առավոտ մեզ մոտ եկան բանտում գտնված մյուս հայ բանտարկյալները: Դրանք Լենինականի ամերիկյան որբանոցների պաշտոնյաներն էին, որոնց մեջ առանձնապես աչքի էր ընկնում Վահան Չերազը, մի աննման հոգատար, սրտացավ, պատվական ընկեր: Չնայած եղած արգելքներին, նա ամեն օր մի քանի անգամ գալիս էր մեզ մոտ և ժամերով խոսում: Չգիտենք, որտեղի՞ց նա միշտ մի բան ճարում էր և բերում մեր կարիքավոր ընկերներին: Չերազի կինը եկել էր Թիֆլիս և շաբաթը երկու անգամ կերակուր էր բերում: Եվ այդ աննման մարդը մի փոքր մասը միայն վերցնում էր իրեն, մնացածը տալիս էր մեր չքավոր ընկերներին:

Հունվարի երկրորդ կեսին էր, երբ ժամը 4-5-ին կանչեցին Վահան Չերազին և բակում երևաց սև դահիճը: Բոլորս մնացինք սառած: Իսկույն դուրս եկանք պատշգամբ: Վահանը, այդ ազնիվ ու ընկերասեր երիտասարդը, իսկույն հասկացավ, թե բանը ինչումն էր ու բոլոր իր ունեցածը նվիրեց իր ընկերներին և ձևականության համար վերցրեց մի դատարկ պայուսակ: Ապա դառնալով բանտարկյալներիս ասաց.

«Մնաք բարի ընկերներ: Գիտեմ ինչու կտանին զիս: Ոչինչ, թող իմ գլուխս ալ ուտեն: Բայց վստահ եղեք, որ հաղթանակը մերն է: Չհուսահատիք, միշտ արի և քաջ մնացեք: Կեցցե ազատ Հայաստանը, կեցցե հայ ժողովուրդը: Չմոռնաք զիս»:

Հետո դառնալով Սարգիս Հարությունյանին, որ մյուսների հետ բակում կանգնած էր իբր թե տխուր ասաց.

«Էյ, Հուդա, քեզի ալ չի մնար: Գիտցիր, որ երբ ալ լինի, դուն քու արժանի պատիժը պիտի ստանաս: Ամոթ քեզի Վասակ…»:

Դահիճը, որ իր կողքին կանգնած էր, սկզբում գլխի չէր ընկնում, թե ինչ էր կատարվում: Բայց երբ մեկը ականջին փսփսաց, նա իսկույն բռնեց Վահանի թևից և ուզեց քաշ տալ դեպի գրասենյակ: Սակայն Վահանը երկու ձեռքով այնպես հրեց նրան, որ նա հետ-հետ գնաց և վայր պիտի ընկներ, եթե զինվորներից մեկը չբռներ: Անմիջապես չորս զինվորներ հրացաններով առաջ եկան և Վահանին շրջապատելով տարան գրասենյակը: Մինչև գրասենյակ մտնելը նա աջ ու ձախ օդային համբույրներ էր տալիս մեզ, ժպիտը դեմքին:

Այնքան ծանր ազդեց Վահանի գնալը բոլորիս վրա, որ կես գիշերից արդեն անց էր, բայց ոչ ոք չէր քնում: Խոսակցությունը միշտ Վահանի շուրջն էր դառնում…

Հետո իմացանք, որ Վահանի կինը հաց էր բերել բանտը, բայց չէին ընդունել՝ ասելով՝ որ այստեղ չի: Գնացել էր Չեկա, նույնպես չէին ընդունել: Մի քանի օր այդպես եկել գնացել էր և, վերջապես, ուրիշների ասելով,  գլխի էր ընկել, որ իր ամուսնու գլուխը կերել էին: Ջղայնացած տարել էր կերակուրը և ամանով տվել Չեկայի կամինտանտի գլխին: Լաց էր եղել՝ մազերը փետելով: Բայց երբ լուրջ կերպով նրան սպառնացել էին բանտարկել, մտածել էր իր որբ մնացող խեղճ երեխաների մասին և գլուխը կախ, ձեռները ծոցը տուն էր վերադարձել ողբալու իր անշիրիմ ամուսնու մահը»:

Քաղվածք արձանագրությունից 

Անդր. ՊՔՎ դատական կոլլեգիայի

9 հունվարի 1928

լսեցին                                    

Գործը N 3160 մեղադրանքով ՉԵՐԱԶ Վահան Գասպարի նկատմամբ, 41 տարեկան, միջնակարգ կրթությամբ, անկուսակցական, ներկ.  անգլո-լրտեսության ՍՍՀՄ քր. օր. 66

որոշեցին

Չերազ Վահան Գասպարիին ենթարկել պատժի բարձրագույն միջոցի՝ գնդակահարության

Փիթի նամակը Վազգեն Անդրեասյանին[16]

1928 փետրվար 17-ին մեր խումբը 50 հոգի փոխադրեցին Թիֆլիս : Տարին Մետեխ, ներս մտա, սկսա չորս կողմս նայիլ,  և կըսեի՝ Չերրին ուր որ է՝ հիմա Փիթ կպոռա…բայց ձայնը դուրս չելավ: Խորհեցա ուրիշ բաժանմունք է, կամ Չեկան է: Խուզարկեցին, տարան երրորդ հարկ, հոն կային ծանոթներ, որոնք թեև գիտեին, որ Վահանը ընկերս է, բայց չէին գիտեր որ մտերիմներ ենք: Հայտնեցին, որ Վահանը ամիս մը առաջ գնդակահարած են: Ուղղակի շանթահարվեցա, պոռալ, հայհոյել, լալ, տղաները հավաքվեցան , չգիտեին ինչպես մխիթարել, հանգստացնել»:

Փիթը

Պետրոս Մարզպանյանը Խարբերդցի է, 20-րդ դարասկզբին մեկնել էր ԱՄՆ, 1914-ին պատերազմը որ սկսվում է, գալիս է դառնում կամավորական ու մտերմանում Չերազի հետ: «Փիթին հետ կռիվ երթալ՝ հարսնիք երթալ է»,-գրել է Չերազը:

1931-ին Փիթը Թուրքմենստանի աքսորից փախչում է Պարսկաստան: Սակայն չի դիմանում ու կրկին վերադառնում է Սովետ, մի նամակում գրում է. «Այժմ ավելի քան երբեք կհասկնամ որ հոգեկան անդորրությունս կորսնցնելուս հիմնական պատճառը Վահանի կորուստն է : Ռուսաստան վերադառնալու ցանկությունս իր հոգեկան պատճառը ունի եղեր՝ Չերին հոն թողած եմ»[17]:

Փիթը մի նամակում էլ մեջբերում է Վարդանուշի նամակից. «Վահանի գնդակահարութենեն հետո,-Սիպիր եղած ատենս,-Վարդանույշը կգրե.«Այն բոլորը որ երեկ, այնքան մոտիկ ցույց կուտային իրենց, ու ամեն առիթե կօգտվեին մեզմե, այսօր մեկը ներս չի մտներ ու հարցներ, թե ինչ կնեմ ու ինչպե՞ս եմ: Կարծես քովս եկողը ժանտախտե պիտի բռնվի ու մեռնի: Այժմ մեզմե այնպես կխրտչին ինչպես թուրքը խոզի մսեն»[18]:

Մայրս՝ Բյուրակն Անդրեասյանը հիշում է.« տանը խոսում էին թե Փիթը վերադարձել է որ ինձ ու մայրիկիս փախցնի արտասահման:

Փիթը գաղտնի սահմանը անցնում է, Խարկովում այլ անվան տակ որոշ ժամանակ մնում, ապա մի հայի մատնությամբ բռնվում է ու գնդակահարում են»:

Պապիս գնդակհարելուց տասը տարի անց՝ 1937-ին Չերազի կնոջն էլ, տատիս՝ Վարդանուշին էլ գնդակհարեցին և միակ դուստրը՝ մամաս՝ Բյուրակնը մնաց որբ, այդ մասին տես՝ «Այդ կապույտ, խոշոր աչքերը. ընտանեկան ալբոմ Վարդանուշ»:

Անոնս «Ընտանեկան ալբոմ Վարդանուշ»

«Հորս մեծադիր նկարը պահարանի գլխին փաթաթած պահում էին,  երբ տանը մարդ չէր լինում, ես կամաց բարձրանում էի աթոռի վրա, պահարանի գլխց մի կերպ հանում էի, բացում, հիանում  ու տեղը դնում»,-Հիշում է մայրս:

[1]  Ակմոլիսնկը այժմյան Ղազախստանի մայրաքաղաք Աստանան է

[2] Լնդախտ

[3] հիմն

[4] Ամերիկացի բանաստեղծ Հենրի Լոնգֆելոյի(1807-1882) «Կորուստ և գտած» (Loss and Gain) բանաստեղծության տողը

Պարտությունը գուցե հաղթանակն է ծածկված

[5] Այժմ այս գյուղը կոչվում է Լանջիկ, հիմնդրել են մշեցի գաղթականները:

[6] Մկրտիչ Աճեմյանը ով եղել է Վարդանույշի և Վահանի ամուսնության կնքահայրը, հայրն է ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանի:

[7] Պերիգոր Ֆրանսիայի հարավ արևմուտքում քաղաք որ հայտնի է իր անասնաբուծությամբ ու գյուղատնտեսությամբ

[8] Ռուսերեն денег нету (դենեգ նետու) բառկապակցությունը

[9] Ֆրանսերեն՝ ինչպես դուք եք սիրում

[10] Հայրը՝ Գասպար Չերազը

[11] Վարդանոյշի առաջին ամուսնու կինը՝ Նարդուհի Զեննեյան

[12] Վարդանոյշի եղբայրը՝ Վարդգես Անդրեասեան

[13] Հենրի Լոնգֆելլոյի նույն բանաստեղծության հաջորդ տողը, միասին այսպես

But who shall dare
To measure loss and gain in this wise?
Defeat may be victory in disguise;
The lowest ebb is the turn of the tide.

Բայց ո՞վ կհանդգնի
Չափել կորուստն ու գտածն այս կերպով
Պարտությունը գուցե հաղթանակն է ծածկված,
Ամենաստոր ափը` դարձը տեղատվության։

[14] Ֆրասներեն՝ ճարտարագիտություն, Վազգեն Անդրեասյանը ճարտարագիտության կրթություն էր ստացել

[15] Վահան Չերազի հորեղբայրը՝ Մինաս Չերազը 1926-ին իր գործունեության 60ամյակի հոբելյանին հավաքված 200 հազար ֆրանկը նվիրաբերեց Սովետական Հայաստանին և ոչ մի ֆրանկ իր եղբոր որդուն: Հավանաբար այս մասին է ակնարկը:

[16] Վազգէն Ադներասեան «Պետրոս Մարզպանեան(Փիթ)». Անդրանիկի կամաւոր զինուորներէն» (Բեյրութ  1982,).

[17] Նույն

[18] Նույն