2009ի Յունիսին՝ Ուտոպիանայի հրաւէրով ու կազմակերպութեամբ երկու դա­սա­խօ­սութիւն կարդացած էի Երեւանի մէջ «Արխիւին չորրորդ եզրը» վերնագիրով։ Այդ դա­սախօսութիւններուն բնագիրն է որ կը հրամցնեմ հոս, ինչպէս որ խօսուած էր եօ­թը տարի առաջ, առանց բան մը զեղչելու անկէ։ Աւելցուցած եմ միայն էջատակի ծա­նօթութիւնները եւ հատուած մը, որ կը յղուի Ժակ Դեիրդային շուրջ 2002ին տեղի ու­նեցած փոխանակութեան մը, հետագային տպուած «Հետք եւ արխիւ, պատկեր եւ ար­ուեստ» վերնագիրով։ Ինչո՞ւ այսօր, եւ ինչո՞ւ միա՛յն այսօր։ Այսօ՛ր որովհետեւ Ստամբուլի մէջ SALT հաստատութեան հերթական ցուցահանդէսներու ծիրէն ներս՝  Մարիանա Յովհաննէսեան կը կազմակերպէ Empty Fields անունով ցուցադրութիւն մը, ցուցասրահին պատերուն վրայ դնելով Մարզուանի Ամերիկեան Քոլէճէն մնա­ցած եւ իր ջանքերուն շնորհիւ վերայայտնուած արխիւ մը։ Այսօր՝ արխիւը կը մտնէ թանգարան։ Կը չափուի՞ արուեստին։ Իր կարգին կը դառնա՞յ արուեստ։ Անկարելի բան։ Արխիւի եւ արուեստի միջեւ սահմանը կը դառ­նայ պղտո՞ր։ Չէինք իսկ գիտեր, թէ երկուքին միջեւ սահման մը կար, այսինքն՝ հա­սա­րակաց գիծ մը, թէկուզ բաժանող ու բաշխող, թէկուզ սահմանող ու սահմանադրող։ Կը գուշակէինք անշուշտ որ 19րդ դարու լուսանկարչութեան գիւտը բան մը փոխած էր ե՛ւ արխիւի, ե՛ւ արուեստի ըն­թա­ցիկ սահմանումներէն, բայց մինչեւ Վալտեր Բե­նիամին՝ մէկը այդ փոփոխու­թիւ­նը խորհրդածութեան առարկայ չէր դարձուցած, մտածումի ելեկտրական թելերուն վրայ չէր արձանագրած, ու նոյնիսկ Վալտեր Բենիամինէն ետք՝ արխիւը եւ արուես­տը իրենց ճանապարհը շա­րու­նակած էին անվրդով, անսասան, որպէս յղացք եւ որպէս կիրառում։ Յեղափոխութիւնը չէր պատահած տակաւին, կամ եթէ պա­տա­հած էր՝ չէր հասած մեզի, պատահած էր գաղտ­նաբար, մէկը լուր չունէր անոր մա­սին, արխիւը չէր մտած թանգարան։

Բայց վայրկեան մը, լուսանկարչութիւնը արդէն իսկ չէ՞ր մտած թանգարան, պիտի հարցուի իրա­ւացիօրէն։ Մտած էր, անտարակոյս։ Բայց մտած էր որպէս արուեստ, ո՛չ որպէս արխիւ։ Մտած էր ուրեմն առանց վերակոչելու լուսանկարին արխի­ւային հանգամանքը եւ անշուշտ առանց խնդրոյ առարկայ դարձնելու անոր գեղարուես­տա­կան հան­գամանքը։ Ա՛յդ էր թանգարան մտնելու պայմանը։

Այս ծանօթ երեւոյթին դէմ յանդիման, պիտի տամ եր­կու ծայրագոյն օրինակներ, որոնք միաժամանակ՝ կը հաստատեն ու կը խանգարեն հոս ըսածս։ Երբ Արմին Վէկ­ների լուսանկարներու արխիւը կը ցու­ցադրուի հոս ու հոն, կը ցու­ցա­դրուի որպէս վաւերագրական փաստաթուղթ, ցոյց չի տար ինքզինք որ­պէս ար­ուեստ։ Ցոյց չի տար իր խորհրդաւոր սահմանը արուեստին հետ, չի խանգա­րեր ար­ուեստի եւ արխիւի բաժանումը եւ երկուքին միջեւ զինեալ սահ­մանակեցութիւնը։ Այս առու­մով (ու ահաւասիկ երկրորդ օրինակս), երբ Նա­զիկ Արմենակեան Մե­նա­կութեան շտամպը վեր­նագիրով գիրք մը կը հրատարակէ (Երեւան, 2013, Մարկ Պրիւս­տի նախաբանով), որուն մէջ կը ցուցադրուին «կնոջ հագուս­տով միա­սե­ռա­կան տղա­մարդիկ»[1], ցնցիչ է երե­ւոյ­թը, ու կը պահանջէ որ չափուինք կատարուածին հետ։ «Կնոջ շորերով փողոց դուրս եկած այդ խի­զախ­ներ»ուն լուսա­նկարները բնա­կան է՝ վաւե­րագրական բնոյթ ունին, բայց եթէ բաւա­րարուինք ար­ուեստի եւ վաւե­րա­գրա­կանի ընթացիկ հակա­դրութեամբ՝ փախցուցած կ՚ըլլանք անոնց արմատական արար­քը։ Ին­չո՞ւ։ Որովհետեւ լուսա­նկար­չական ապա­րատին առջեւ երեւնալէ առաջ, լու­սա­նկա­րով ցուցադրուելէ առաջ, լու­սա­նկարչու­թեամբ արխիւի աշխարհին մէջ մտնելէ առաջ, այդ խի­զախ­ներուն մար­մինները իրենք իրենց պատկերն են (եւ ուրեմն իրենք իրենց արխիւ­ները), պատկերներ ու արխիւ­ներ որոնք սակայն պիտի չմտնեն ան­շուշտ եր­բե­ւիցէ թանգարան, ո՛չ իբրեւ արխիւ, ո՛չ ալ իբրեւ ար­ուեստ։ Խնդրականա­ցնելով սեռա­յին տարբերութիւնը, արդէն իսկ խնդրա­կանացուցած են նաեւ արխիւի եւ արուեստի մի­ջեւ տար­բե­րութիւնը։ Ինչո՞ւ ծայրագոյն են երկու օրի­նակներս ալ։ Արմին Վեգ­ների օրինակը ծայրագոյն է որով­հետեւ իրականութեան մէջ՝ իր լու­սանկարները կը վա­ւե­րագրեն բան մը որ երբեք վաւերագրականի կալ­ուա­ծին չի պատ­կանիր։ Ի՞նչ բան։ Աղէ­տը։ Որ ըստ էութեան՝ վաւերագրականին ջնջումն է, չը­սե­լու համար՝ բնա­ջնջումը։ Նազիկ Արմենակեանի «խիզախներ»ուն օրինակը նոյնքան ծայրագոյն է, բայց տարբեր պատ­ճառով։ Ծայ­րագոյն է, որովհետեւ այդ­տեղ վաւերագրա­կանին եւ գեղարուես­տա­կա­նի աւան­դա­կան (եւ ձանձրացուցիչ) վէ­ճէն առաջ եւ անկէ անկախ՝ ցուցադրութեան հնարա­ւո­րու­թիւնն է ջնջուածը, եւ այդ ջնջումը չի ցուցադրուիր։ Եր­կու պարա­գա­նե­րուն ալ, նոյնիսկ եթէ լուսանկարները օր մը մտնեն թանգարան (ի հարկէ՝ տարբեր թան­գարաններ), այդ մուտքը չէ՛ որ պիտի պղտորէ արխիւի եւ ար­ուես­տի սահմանը։ Բայց փոխադարձաբար՝ արուեստի եւ ար­խիւի սահմանին պղտո­րումն է անշուշտ, որ երկու պարագաներուն ալ՝ հասկնալի պի­տի դարձնէր կատար­ուածը, երբ անվաւե­րա­գրելին (Աղէտը) կը վաւերագրուի կամ երբ անցուցադրելին (սեռային տարբե­րու­թեան ար­դէն իսկ ցուցադրուած ջնջումը) պատկերի կը վե­րա­ծուի։

Ուրեմն ցնցումը կը պատահի երբ արխիւը կը մտնէ թանգարան։ Այդ պատահարն էր, որ պէտք է արձանագրուէր, պէտք է մտածուէր, խորհրդածութեան առարկայ դարձ­ուէր։ Ա՛յդ է, որ 2009ին կը կոչէի արխիւին «չորրորդ եզրը»։ Որո՞նք էին միւս երեք եզրերը։ Փիլիսոփաներու անուններով կը ներկայանային անոնք մեզի. իմացաբա­նա­կան եզրը (Ֆուկոյ), վկայաբանական եզրը (Ագամբէն), տեխնաբանական եզրը (Ֆրի­դրիխ Քիտլեր ի միջի այլոց)։ Այս ամբողջը քով քովի դրուած շուարեցնելու աս­տիճան բարդ պատկեր մը կը ներկայացնէր։ Այդ բարդութիւնն է, որ կը բացատրէ 2009ի դասախօսութիւններուն բազմախաւ եւ երբեմն՝ խառնիխուռն երեւոյթ մը պարզող քննութիւնը։ Ամէն պարագայի՝ հարկին տակն էինք այդ երեք եզրերը մէկ անգամ բացայայտելու, անոնց անուններ տալու, որպէսզի կարենայինք անհրաժեշտ զատո­րո­շումները կատարել ու «չորրորդ եզր»ին տեղը ապահովել։ Բուն աշխա­տան­քը ասկէ ետքը պիտի սկսի, երկու ուղղութեամբ. ա) արխիւի առաջին երեք եզ­րե­րը մէկ առ մէկ բացատրելով հանգամանօրէն, ինչ որ անշուշտ հնարաւո­րու­­թիւ­նը չունէի ընելու դասախօսութիւններուս ընթացքին, բ) չորրորդ եզրի բա­ցայայ­տումին պարագաները, արդիւնքները, հետեւանքները պեղելով, նոյն­պէս հանգամանօրէն։ Այդ մէկը բնաւ ի վիճակի չէի ընելու եօթը տարի առաջ։ Ու մա­նաւանդ այն ատեն՝ տրա­մա­դրու­թեանս տակ չունէի լուսանկարչական գործիքին պատճառած յեղա­շր­ջու­մը ար­ձա­նա­գրելու եւ վերլուծելու համար անհրաժեշտ յղա­ցականութիւնը։ Գիտէի միայն որ արխիւը մտած է թանգարան։ Փիլիսոփաները չե՛ն որ այդ արարքը կա­տա­րած են. արուեստագէտնե՛րն են եւ անոնց աշխատանքին մօ­տէն հետեւողները, թանգարաններուն դռները բացողները։ Կամ ալ՝ մինակը մտած է, առանց արուես­տագէտի եւ առանց արուես­տաբանի միջա­մտու­թեան։ Ինչպէս կ՚ըսէի վերը՝ լուր չէ՛ տուած։ Եւ հիմա պարտքին ու պարտակա­նու­թեան տակն ենք հասկնալու պատահածը։

մայիս, 2016

Առաջին նիստ

1

Արխիւ–Պրոյեկտ

Ահաւասիկ։ Դասախօսութիւններու նոր շարքի մը սեմին ենք։ Յուզումնալից պահ մը։ Անցեալ տարի (2008 Փետրուարին) երկու շաբթուան ընթացքին չորս անգամ հաւաքուե­ցանք։ Վեր­նագիրն էր՝ «Առասպել, արուեստ, քաղաքականութիւն»։ Այդ չորս դասախօսու­թիւն­­ներէն առաջինը տպուեցաւ Ինքնագիր հանդէսին մէջ։ Տպուածը կը վերաբերէր Եդուարդ Սայիդին, արեւելաբանութեան եւ հումա­նիզմին։ Երկրորդը պէտք է ըլլար Լորտ Պայրընի եւ ազգային բանասիրութեան մասին, այս­ինքն՝ ազգայնականութեան ծնունդին եւ զարգացումին մասին, ազ­գայնա­կա­նու­թեան եւ բանասիրութեան խո­րունկ բայց խորհրդաւոր մեղ­սակ­ցութեան մասին։ Եր­րորդը՝ «առասպել»ի գիւտին ԺԹ. դարու ընթացքին։ Չոր­րորդը՝ Քաֆքայի եւ իր «մու­կե­րու ժողովուրդ»ին։ Աւելի ուշ, Պէյրութ վերադար­ձէս ետք, Պանորամա թեր­թին մէջ լոյս տեսաւ Վիոլետ Գրի­գո­րեանի հետ կատարուած հարցազրոյցս, ուր կ՚անդրադառ­նայի անգամ մը եւս շար­քին ընդհա­նուր ծրա­գի­րին, բայց ծրագիրէն առաջ՝ զայն կարելի դարձնող պայման­ներուն։ Այդ հար­ցազրոյցին մէջ կը մէջբերէի Աննա Բար­սեղեանի խօսքերը, տպուած 2008ին, Ֆեմինիստ հանդէսին մէջ. «Նոր լոյս տեսած Ֆե­մի­նիստ թերթի առա­ջին համարին մէջ հարցա­զրոյց մը կայ Աննա Բար­սեղեանի հետ, որ Ուտո­պիա­նայի մա­սին կ՚ըսէ հետեւեալը (կը թարգ­մանեմ անգլե­րէ­նէ). «Մեր գլխաւոր նպա­տակն է նպաս­տաւոր պայմաններ ստեղծել որպէսզի Հա­յաս­տա­նի մէջ զար­գա­նայ քննա­դա­տա­բար մտա­ծող բնակ­­­չութիւն մը։ Գրաւա­կանը մշա­կոյթը գոր­ծա­ծել է որ­պէս գործիք հասարա­կութեան զարգացումին ի խնդիր», եւ կ՚ա­ւելցնէի հե­տեւեալը. «Եթէ ճիշդ կը հասկնամ Աննա Բար­սեղեանի նպա­տակներն ու գործու­նէ­ու­թիւնը, ներ­սի ու դուրսի (Հայաստանի ու արտա­սահմանի) միջեւ շրջա­գա­յութիւն մը յառա­ջա­ցնելու անհրա­ժեշ­տութիւնը կայ, որպէսզի մտածո­ղութեան եւ արուեստի մար­զերուն մէջ կարե­նանք քայլ պա­հել աշխարհի երե­սին տեղի ունեցող շրջափո­խու­թիւններուն հետ, ու չծան­ծաղիլ, չլճանալ»։ Իմ աշխատանքս ձեւով մը կ՚առնչուի ըստ երեւոյթին այս ծրա­գիր­նե­րուն հետ։ Ներկայ դասախօսութիւնները ատոր մէկ նոր արտայայ­տու­­թիւնն են։

Այս նոր շարքը սակայն կը սկսի շատ տարբեր մեկնակէտով մը։ Այս անգամ՝ Ան­նա Բարսեղեանի մտքին մէջ կար յստակ յայտագիր մը, «Արխիւ» ըսուածին ան­դրա­դար­ձող, եւ կարծեմ՝ «Արխիւ-Պրոյեկտ» անունով արդէն իսկ կիրառումի ան­ցած։ Այս Պրո­յեկտին իմ մասնակցութիւնս պատահական չէ անշուշտ, բայց ինչպէս միշտ՝ մեր (իր եւ իմ) աշխատանքներն ու ծրագիրները անկախ են իրարմէ, տեղ տեղ պարզապէս կը զուգադիպին, իրարմէ կ՚օգտուին, իրարու կ՚արձագանգեն, իրարու կը սատարեն, պահ մը իրարու դպչող, զիրար ճանչցող, ողջունող ու իւրա­քանչիւրը իր ճամբան շա­րունակող երկրա­չափական ընթա­ծիրերու նման։ Ես ֆրանսերէն շարք մը գրած եմ «արխիւ»ի շուրջ, որուն առա­ջին երկու կտորները մտան La Perversion historiogra­phique գիրքիս մէջ, լոյս տեսած 2006ին[2]։ Երրորդը նախատեսուած է Գայաթրի Սպի­վակին կողմէ խմբագրուած ու Դերիդային նուիր­ուած հատորի մը մէջ։ Այդ եր­րոր­դին վրայ է, որ հիմնուած է այսօրուան խօսքիս գոնէ այն բաժինը, որ կը վերաբերի Բոռխէսին եւ Դերիդային[3]։

2

Արխիւ եւ արուեստ

«Արխիւ» բառը վերջին երեք տասնամեակներուն սկսաւ գործածուիլ փիլի­սո­փա­նե­­րուն կողմէ եւ ատկէ ի վեր իր գործածութիւնը հետզհետէ ծաւալեցաւ շատ մը ուրիշ մարզերու, բազմաճիւղ յառաջացումով, որուն ո՛չ տուեալները այսօր շատ յստակ են, ոչ ալ անշուշտ պատճառները։ 1970էն առաջ արխիւներ չկայի՞ն աշ­խարհի երե­սին։ Չկա՞ր արդեօք մարդկային բնական երեւցող ձգտումը առ­նուազն իր պե­տական գոր­ծունէութիւնը արխիւաւորելու։ Մովսէս Խորենացին չէ՞ր որ Նինուէի երեւակա­յա­կան արխիւներուն վրայ կը հիմնէր անցեալի մասին գի­տութեան փո­խան­ցումի շղթան։ Եւ պետական իշխա­նու­թիւններուն հետ զուգա­հեռաբար հին ժամանակներէն սկսեալ՝ իրաւունքի գիտութիւնը չէ՞ր որ պէտքը կը զգար դա­տա­կան արխիւներ պա­հելու։ Ուրեմն ի՞նչ փոխուած է յանկարծ արխիւի յղացքին կամ կառուցումին մէջ։ Եւ (տարբեր ուղղութեամբ ծաւալելով հիմա) 18րդ դարուն չսկսա՞ւ թանգարան­նե­րու գոյու­թիւնը քիչ մը ամէն կողմ Երւոպայի մէջ, այս պարագային՝ Գերմանիոյ օրի­նակին հետեւելով։ Եւ թանգարանները արխիւ­ացնող հաստատութիւններ չե՞ն։ Պիտի ըսուի, թէ «ար­խիւ» բառին բուն իմաստը, եթէ կայ հոս բունը, կը վերաբերի փաս­տաթուղթերու հաւա­քումին եւ պահպա­նումին։ Ո՛չ թէ արուեստի գործերու, եւ ո՛չ թէ անոնց ցուցա­դրու­մին։ Արխիւներ կը պահուին հո՛ն ուր իշ­խա­նութիւն մը գոր­ծած է, դատական, պե­տա­կան։ Պատկերին մէջ՝ ի՞նչ իշխանութիւն։ Եթէ առար­կու­թիւնը ճիշդ է, թանգարանը արխիւի ծաւալին մէջ չէր մտներ մինչեւ վերջերս։ Բայց երբ նոյն թանգարանային համակարգը այսօր իր պատերէն ներս կ՚ըն­դունի, նոյնիսկ կը հրա­ւիրէ ֆիլմեր եւ երբ գիտենք որ արուեստագիտական վեր­արտա­դրումի ժամանա­կաշրջանին՝ բնա­տի­պի եւ պատճէնի տարբե­րու­թիւնն է, որ ջնջուած է եւ ունինք միայն պատճէններ, Ֆիլ­մերը (մասնաւորաբար այս պարա­գային՝ վիտէոյ ֆիլմերը) թան­գա­րաններուն մէջ կը պահուին եւ կը ցուցա­դրուին որ­պէս պատճէններ, այն ատեն կը տեսնենք թէ դա­սա­կան ժամանակաշրջանէն մնացած թան­գարանի գաղափարն իսկ սկսած է մեր աչ­քին առջեւ խախտիլ։ Այդ խախտումին ձեւերն ու արդիւնքները կարճ ձեւով պիտի նկարագրեմ աւելի ան­դին։ Բնական է սակայն, որ զիս հետաքրքրողը հոս թան­գա­րանը չէ որպէս այդ, այլ թանգարանային արուեստի կապակցութիւնը «արխիւ»ի ոլոր­տին հետ։ Բայց ո՞ր մէկ արխիւի։

Օրինակ մը եւս տանք որպէսզի արուեստի եւ արխիւի կապակցութիւնը աւելի պար­զուի։ Ատոմ Էգոյեան ստացած էր Բեքետի այսինչ թատեր­գութիւնը նկարահա­նելու պատուէրը[4]։ Եւ ուրեմն հիմա ունինք այդ թատերգութիւնը տրա­մա­դրելի թան­գա­րա­նային պայմաններով։ Պիտի կարենանք զայն դիտել ոչ թէ բեմին վրայ, այլ պաս­տառէն, իրական կամ երեւակայական թանգարանի մը մէջ։ Իրա­կան է այդ թան­գա­րա­նը, որովհետեւ նկարահանուած պատճէնը անշուշտ պիտի պահուի իրա­կան թան­գա­րանի մը մէջ։ Բայց քանի որ միշտ հնարաւորութիւնը կայ զայն դիտելու հա­մա­ցանցային միջոցներով, ուրեմն նաեւ երեւակայական է, այս­օրուան բառով՝ վիր­տուալ, բայց բառը չի փոխեր իրողութիւնը։ Վիրտուալ բառը գործա­ծելով, բան մը աւելցուցած չենք ըլլար թանգարանային հանգաման­քին։ Ի՞նչ է հոս կատարուածը։ Այնքան ատեն որ Բեքետին գործը կը դիտուէր թատրոնէն (երբ որ դիտուէր եւ եթէ դիտուէր), ունէինք ամէն անգամ բնատիպը դիտելու հնա­րաւո­րու­թիւնը։ Հիմա պիտի դիտենք միմիայն պատճէնը։ Բնատիպը ժամանակին մէջ մէկ անգամ կ՚երեւէր, ամէն անգամ՝ նոր, նոր ստեղծուած ու նոր վերստեղ­ծուած։ Պատ­ճէնը կը մնայ միշտ նոյնը։ Կատարեալ նորութիւն մը կայ հոս, ճիշդ է։ Բեքետին գործը կը մտնէ արխիւային տա­րածութենէն ներս։ Այդ մուտքը արդեօք ամբողջովին կը փոխէ՞ անոր հանգամանքը։ Չեմ գիտեր, վստահ իսկ չեմ։ Բայց թատրոնի ու թանգարանի փոխկապակցութեան հարց մը կը յայտնուի այդտեղ։ Աւելի ճիշդ՝ վերարտադրութեան արդիական մի­ջոց­ներուն բերումով, յանկարծ երեւան կու գայ բան մը, որուն մասին ատկէ առաջ երբեք մարդկային միտքը չէր աշխատած։ Երեւան եկածը ահաւասիկ հարցումի ձեւով. ուրեմն արդեօք կա՞ր ասկէ առաջ ալ թանգարանի եւ թատրոնի միջեւ կապակցութիւն մը, կապակ­ցու­թիւն մը որ մնացած էր անտեսուած, կատարելապէս անտեսուած։ Ի՞նչ տեսակի կապակցութիւն։ Պատմական բաժանումի ձեւով թերեւս։ Ո՛չ թէ այն իմաս­տով որ կար միասնութիւն մը եւ օր մը օրանց՝ խզում մը տեղի ունեցած է։ Այլ ընդ­հա­­կա­ռակը՝ չկար, չէր եղած երբեւիցէ այդպիսի միասնութիւն մը։ Կամ՝ կար չեղեալ միասնութիւն մը։ Միասնութիւն մը որ երբեք ներկայ չէր եղած, երբեք չէր ներ­կա­յացած։ Հոս կը տեսնուի նաեւ, թէ ինչպէ՛ս Վալտեր Բենիամինի կողմէ յարու­ցուած բնատիպի/պատճէնի հարցերը անմիջա­կանօրէն առն­չուած են աւելի ար­դիա­կան բա­ռապաշարով արտայայտուած  «ար­խիւա­յին» հարցերուն։ Ճիշդ է, Բենիամին աւելի շարժարուեստը ունէր նկատի։ Բայց ճիշդ ա՛յդ էր պատճառը, որ իր շրջանին (ըսենք 20րդ դարու երեսունական թուականներուն) երեւան չէր կրնար գալ «արխիւային»ը որպէս յղացք ու իրողութիւն։ Մէկ բառով, քիչ մը միամիտ արտայայտութեամբ, պատ­ճառը այն էր որ կինօարուեստին պատկանող շար­ժա­նկար մը թանգարաններուն մէջ մտնելու համար չէր պատրաստուեր։ Այլ՝ դիտուե­լու համար թատերանման սրահ­ներու մէջ։ Արխիւային հանգամանքը երեւան կու գայ այն ատեն միայն, երբ արտադրուած ֆիլմը առաջին մէկ վայրկեանէն նախա­տեսուած է որպէս թանգա­րա­նային առարկայ։ Թատերական ներկայացումին hic et nuncը, հիման եւ այստեղը, կը մտնէ արխիւին մէջ։ Անշուշտ կարելի է նստիլ ու դիտել թանգարանային ֆիլմը։ Կա­րելի է սրահներու մէջ ցուցադրել։ Բայց դիտ­ուածը, ցոյց տրուածը, պիտի ըլլայ միշտ ու միշտ՝ արխիւացած հիմա մը։

Ի՞նչ կը նշանակէ հիմա-ն արխիւացնել։ Կը նշանակէ նոյն պահուն զայն անցեալին մէջ փոխադրել։ Բայց նոր տեսակի անցեալի մը։ Անցեալի մը, որ միշտ ներկայ է։ Եր­բեք չ՚անցնիր, կամ չ՚անցնիր այնքան ատեն որ տեխնիք միջոցները թոյլատրեն անոր պահպանումը։ Տարօրինակ ծրագիր մը, իրապէս, որ սակայն զուտ արդի­ական ծրա­գիր մըն է, հիմա-ին պահպանումը։ Այդպիսի բան մը երբեք տեղի չէր ունեցած ան­ցեա­լին, անկարելի է որ ըլլար։ Ինծի այնպէս կը թուի, որ Վալտեր Բենիամինի մտա­սեւեռումներէն մէկը այդ էր, հիմա-ի պահպանումին այդ նորու­թիւնը։

Մինչեւ հոս ըսածս դժուար չէր հասկնալը։ Հիմա-ի արխիւացումին ընդհանուր հարցն էր։ Բայց քայլ մը եւս կայ նոյն ուղղութեամբ, որ աւելի դժուար է ըմբռ­նելը։ Նախորդ ըսուածներէն այն տպաւորութիւնը կրնանք քաղել, որ հիմա-ի պահ­պա­նումը ամբողջութեամբ տեխնիք պայմաններէն կախեալ է։ Ճիշդ է, որ լու­սանկա­րէն առաջ, չկար հիմա-ի պահպանումի որեւէ հնարաւորութիւն։ Ատկէ ուրեմն՝ Բենիամինի ինչպէս իրմէ ետք Ռոլան Բարթի բացառիկ հետաքրքրու­թիւ­նը լուսա­նկարին նկատ­մամբ։ Այդ ուղղութեամբ կայ սքանչելի (բայց դժուար ըն­թեռ­նելի) գիրք մը, մեր բա­րեկամին՝ Էդուարդօ Կադավայի Words of Lightը[5]։ Գիրքը ամբողջութեամբ նուիր­ուած է Վալտեր Բենիամինի պատմութեան մտածողութեան։ Իր ներշնչումի աղ­բիւ­րը կը գտնէ Բենիամինի իւրայատուկ ուշադրութեան մօտ դէպի լուսանկար­չական արխիւաւորումի ար­դի­ա­կան երեւոյթները։ Ինչո՞ւ պատմութիւն եւ լու­սա­նկար յան­կարծ նոյն շունչով կ՚արտասանուին։ Չափազանց կարճ բացա­տրութեամբ՝ որով­հե­տեւ հիմա-ի պահպանումը եւ ուրեմն անդադար վերերեւումի հնարա­ւո­րու­թիւնը ան­հրա­ժեշտ կը դարձնեն պատմութիւնը մտա­ծե­լու, գրելու եւ փորձարկելու բացար­ձա­կապէս տար­բեր ձեւ մը, ձեւ մը որ կը զբաղի ըսենք՝ եղելութիւններով (events) եւ ոչ թէ իրո­ղու­թիւններով (facts)։ Աւելի ճիշդ՝ կը զբաղի այն հարցով՝ թէ ինչպէս եղե­լութիւնը կը դառնայ իրողութիւն, տեղի տալով պատմութիւն կոչուածին։ Բայց առ այժմ ուրիշ կողմ մը կ՚ուզեմ ուղ­ղուիլ։ Լու­սա­նկարով պահին «ար­խիւացում»ն է, որ յանկարծ կը դառնայ կարելի, պահելով այդ օրուան լոյսը, այդ վայր­կեա­նին դիմա­գիծը, դերասանին այդ իրիկուան խաղը (եւ կը հասկնանք յանկարծ թէ ինչու դարերէ ի վեր հայերէն լեզուի պահեստին մէջ գաղ­տագողի կը սպասէր այդ տեխնիքական միջոցին երեւան բերած հնարաւորութիւնը, ո՞ր մէկը. պահը պահելու հնարաւո­րու­թիւնը)։ Երբ թատրոնը կը մտնէ թան­գա­րան, այդ մուտքը ուրիշ բան չէ թէ ոչ լուսա­նկա­րային հնարքին մէկ երկարաձգումը։ Բնա­տիպի եւ պատճէնի հարց մը չէ միայն։ Ժամա­նակին ընդմիջումն է։ Ժամանա­կի փո­խա­­դրու­թիւնն է դէպի անիրական ապ­ագայ մը։ Այդ իմաստով՝ ամէն պատ­կերի ետեւ կայ աղէտ մը որ կը սպասէ։ Տար­օրի­նակը այն է, որ լուսանկարչական գործիքի երե­ւումէն առաջ չկար այդ աղէտը, չէր սպասեր, կար­ծես թէ։ Թերեւս ալ կար, ու իրենք չէին տեսներ, անոնք որ կը նկար­ուէին։ Նկարը չէր արխիւացուեր, չէր մտներ պա­հեստանոց մը, չէր պահուեր տրցակի մը մէջ։ Բայց թերեւս ալ կ՚ար­խիւացուէր, կը մտնէր պահեստանոց, կը պահուէր տրցակներու մէջ։ Անշուշտ որ ամէն արխի­ւա­ցում կ՚ենթադրէ աղէտ մը, կամ ինչ որ Րեբեքքա Կոմէյ (պիտի տեսնենք) կը կոչէ «հոգեխոց» մը, այսինքն՝ trauma մը։ Ան­շուշտ որ խոցը պատկերին մէջ իսկ է, երբ պատկերը յա­­ռա­ջագունէ մտածուած է ար­խիւի մը հետ կապակ­ցութեամբ, որպէս պահի պա­հեստ։ Եւ անշուշտ որ այդ խոցը ժա­մա­նակին խոցն է, փոխադրուած ընդ­մի­ջում մը, եւ ընդմիջումին դէմ փոխա­դրու­թիւն մը, երկուքը մի­եւնոյն ատեն։ Եւ ուր­եմն (հոս է որ կ՚ուզէի հասնիլ) լուսա­նկարչական գործիքը չէ, որ կը ստեղծէ այդ խոցը։ Հակա­ռակն է հաւա­նա­բար ճիշդը։ Ժամա­նա­կին մէջ ծուա­րած ժամանակի խոցն է, որ կը կանչէ, կը պա­հան­ջէ պահին արխի­ւացումը։ Լու­սա­նկարչական գործիքին ցոյց տուածը հետե­ւա­բար տե­սա­րան մը չէ, դէմքեր ու դիմա­գիծեր չեն, դերասանին մէկ իրիկ­ուան խա­ղը չէ, միայն այդ չէ։ Ցոյց տուածը խոցն է, առաջին անգամ ըլ­լալով։ Ոչ թէ պա­տահաբար, այլ ըստ էու­թեան։ Այդ է հա­ւա­նաբար պատ­ճառը որ Վալտեր Բե­նիա­մինի համար՝ առա­ջին ու առաջ­նակարգ պատ­­մական յղացքը՝ աղէտն է, գլխա­գրուած կամ ոչ։ Այդ է պատ­ճառը նաեւ, որ բուն պատմա­կան առար­կան պատկերն է, ինչ որ ինքը կը կոչէ «տրա­մա­խո­հա­կան պատ­կեր», l’image dialectique։ Այդպիսի պատմութեան մը մէջ, որ անկաս­կած՝ պատ­մա­գէտներուն պատմութիւնը չէ, ո՛չ մէկ շա­րունա­կա­կա­նութիւն կայ ան­շուշտ, ո՛չ մէկ միա­տար­րութիւն։ Ամէն ինչ տեղի կ՚ու­նենայ հիմա, այս պա­հուն երբ կը տեսնեմ պատկերը։ Բայց այն ատեն՝ ի՞նչ է պատմագէտներուն պատմութիւնը։

Հոս բացատրածս կը կարօտի յատուկ զարգացումի, քանի որ անսպասելիօրէն իրարու կ՚առնչէ Բենիամինեան յղացականութիւն մը եւ ամբողջ արխիւի հարցը, որ իրմէ շատ ետքը գրաւեց փիլիսոփայական մտածողութեան յառաջաբեմը։ Եւ ամէն պա­րա­գայի՝ կը պահանջէ որ կարդացուի (ու հաւանաբար ալ՝ ծայրէ ծայր հայերէն թարգ­մանուի) Բենիամինի Passagen-Werkի առնուազն այն բաժինը որ կը կոչուի «Ճա­նաչումի տեսաբանութիւն, յառաջդիմութեան տեսաբանութիւն»[6]։

3

Արխիւին չափումները

Բայց այդ պարագային՝ դասախօսութեան ներկայ շարքը ինչո՞ւ «Արխիւին չորրորդ եզրը» կը կոչուի[7]։ Որովհետեւ մինչեւ հիմա նկարագրածս «արխիւ» կոչուածին մէկ երեսակն էր միայն, մէկ եզրն էր, մէկ տարողութիւնն էր, մէկ չափումն էր։ Այս «եզր»ին մասին անշուշտ առաջին մեծ մտածողը, կը կարծեմ մինչեւ իսկ՝ զայն ստեղծողը Վալտեր Բենիամինը եղած է։ Բայց որո՞նք են այն ատեն «արխիւ»ի միւս չափումներն ու միւս տարողութիւնները։ Շատ արագ ու կարճառօտ նշումներով ու յատկանշումներով՝ ահա միւս երեք տարողութիւնները.

ա) Սկիզբը՝ Միշէլ Ֆուկոյի անունին հետ կապուած իմացաբանական տա­րո­ղու­թիւն մը, որ կը վերաբերի ընդհանուր առմամբ՝ արդի իմացակարգին պատկանող «գի­տու­թիւններ»ուն եւ երեւան բերուած է Ֆուկոյին կողմէ անոնց համակարգային նկա­րագրութեան նուիրուած իր աշխատանքի ընթացքին, բայց աւելի նեղ կերպով՝ կը վերաբերի պատմագրութեան մարզի ծնուն­դին ու զարգացման, հետե­ւաբար նաեւ՝ ժամանակակից պատմա­գրու­թեան ճգնա­ժամային փորձառութեան։ բ) Ջորջօ Ագամ­բենի անունին հետ կապուած, 20րդ դարու պատմական աղէտ­ներուն առն­չուած, հե­տե­ւաբար նաեւ՝ վկայագրութեան հետ սերտ յարաբերութիւն մը մշակող տարո­ղու­թիւն մը (վկայա­գրու­թիւնը կը խնդրուի, կը մտածուի, կը պատրաստուի, կը պատ­կերացուի միայն ու միայն՝ նոյնհետայն արխիւ դառնալու միտումով կամ ճակա­տագիրով)։ Այս մէկը ուրեմն՝ «արխիւ»ի վկայաբանական տարողութիւնն է։ գ) Կայ երրորդ եզր մը, գերմանացի մշակութաբան Ֆրիդրիխ Քիտլերի անունին հետ կապ­ուած, որ  առնչուած է արխիւի նիւ­թականութեան եւ արհես­տա­գի­տա­կան զար­գա­ցում­­­նե­րուն հետ։ Կոչենք զայն տեխնաբանական եզրը կամ տարողութիւնը։ Յաջորդ քանի մը պարբերութիւններով քիչ մը աւելի (բայց ոչ՝ պէտք եղածին չափ) պիտի պար­զաբանեմ այս երեք եզրերը։ Չորս եզրերն ալ, չորս չա­փումներն ալ արխիւին տարբեր երե­սակներն են, ար­դիական իմաստով։ Չորսը միա­սին կը կազմեն արխիւը։ Բայց քով քովի չեն դրուած եր­բե­ւիցէ։ Արխիւը իր երե­սակ­ներուն բաղա­դրու­թիւնը չէ։ Իրա­կանութեան մէջ ամէն մէ­կը միւս երեքին համար՝ անտեսանելի եզր մըն է։ Արխիւը նաեւ այդ ան­տե­սա­նե­լի­ութիւնն է։

Այս ամբողջը նկարագրական ու ծրագրային հանգամանք ունի միայն։ Կէտ առ կէտ բացա­տրու­թիւն­նե­րու կը կա­րօտի, ու միեւնոյն ժամանակ՝ Վալտէր Բենիա­մինէն շարք մը թարգմա­նու­թիւններու։ Հրապարակային դասա­խօսութիւններէ աւելի՝ մաս­նա­գիտացած սե­մի­նա­րի մը ծրագիրն է որ կը հրամցնեմ այս ձեւով, յստակ է։ Երբ Աննա Բարսեղեանին հետ ծրա­գրե­ցինք այս շարքը, մեր ձեռքը նոր անցած էր հաստա­փոր (մօտ 800 էջնոց), լայ­նածաւալ ու շքեղատիպ այդ հատորը, որուն վերնագիրն է՝ Lost in the Ar­chives (Կորուսեալ՝ ար­խիւ­ներուն մէջ)։ Վերը նշուած Րէպէքքա Կո­մէյի եւ Ատոմ Էգոյեանի միջեւ եր­կարաշունչ խօսակցութենէն մը զատ, Սամուէլ Բէ­քէտի Krapp’s Last Tape թատեր­գութեան նկարահանումին շուրջ, նոյն գիրքին մէջ կան հարիւրաւոր ուրիշ նիւթեր։ Իրա­պէս մարդկային հասո­ղութենէ անդին հարս­տութիւն մը կայ այդ հա­տո­րին մէջ, պատկերներու, արուես­տի գործերու, արխիւի հարցին շուրջ մտո­րում­ներու, որոնք իրենց բազմապատ­կութեամբ՝ գլխա­պտոյտ կը պատ­ճա­ռեն։ Քով քովի դրուած են հոն արուեստա­գէտներ, արուես­տա­բան­ներ, գրա­դա­րա­նային եւ թանգարանային երեւոյթ­ներու պատմագէտներ, փիլիսո­փա­ներ, որոնց­մէ ամէն մէկը անշուշտ կը ներկայացնէ արխիւի ընդհանուր երեւոյթին մէկ տար­բե­րակը, մէկ երեսակը։ Խառ­նիճաղանճ մըն է, կորսուելու բան է։ Այդ խառ­նի­ճաղանճին մէջ ճամբայ մը բանա­լու սիրոյն է, որ վերը առաջին ակնարկով ու մօտե­ցումով հրամցուցի չորս երե­սակ­ներ, չորս տարո­ղութիւններ։ Հարցը այն է, որ ո՛չ մէ­կը փոր­ձած է մինչեւ հիմա հա­մադրական փորձ մը կատարել արխիւին բոլոր եզրերը քով քո­վի բերելու համար, որ­պէսզի հաս­կնա­յինք թէ ի՛նչ կատարուեցաւ յան­կարծ մեր աչ­քին առջեւ Ի. դարու վեր­ջին քառորդին եւ ինչո՛ւ «արխիւ»ի յղացքը այդ­քան կա­րե­ւորութիւն ստացաւ։ Իմ դերս այդ պիտի ըլլայ։ Հրամցնել փիլիսո­փա­յական ու պատ­մա­կան հա­մագիրն ու համածիրը, որուն մէջ կարելի է կողք կողքի զե­տեղել Միշէլ Ֆու­կոյին «արխիւ»ի յղազքը, 1969ի իր Իմա­ցութեան հնաբանութիւնը գիրքին մէջ երեւցող առաջին ան­գամ ըլլալով[8], Ագամպէնին «արխիւ»ի յղացքը, 1995ի իր Աուշ­վիցի Մնա­ցոր­դացը գիրքին մէջ, որ կը կրէ՝ «Վկան եւ ար­խիւը» յոյժ յատ­կա­նշական ենթա­խորա­գի­րը եւ որուն մէջ Ագամբէն բացայայտ կերպով կը յղուի Ֆու­կոյին եւ անոր արխիւի յղացքին, սահմանելու համար «վկայութիւն»ը եւ «վկայա­գրութիւն»ը արխի­ւին դէմ, չմոռնալով Ֆրիդրիխ Քիտլերին «արխիւ»ի յղացքը (որուն մասին խօս­­քը պիտի ըլլայ քիչ ետքը, նոյնպէս ազդուած Ֆուկոյէն), եւ վերջապէս՝ Դերի­դա­յին «ար­խիւ»ի յղացքը, 1994ի իր գիրքին մէջ, որ կը կոչուի Mal d’archive, ան­գլերէն թարգ­մանու­թեամբ՝ Ar­chive Fever, հայերէն թարգմանութեամբ թերեւս՝ Ար­խի­ւի տենդ, կամ ինչո՞ւ չէ՝ Արխիւախտ։ Բայց նաեւ անոնց կողքին աւելի հինէն եկած Ֆրան­սացի վի­պասան Ֆլոբեռի ար­խի­ւախտը, կամ նոյն ինքն՝ Բոռխէսի արխի­ւախ­տը[9]։ Եւ ան­շուշտ ասոնց կողքին ալ՝ ար­խի­ւի նիւ­թա­կան արտաքնութեան ամբողջ հար­­ցադրու­թիւնը ու արխիւի չորրորդ եզ­րը, այն մէկը որ կը վերաբերի արուեստին, եւ արուես­տին մէջ «պահը պահել»ու գոր­ծողութեան, շարժարուեստի եւ պատ­մու­թեան մի­ջեւ կապակ­ցութեան։ Րեպեքքթա Կո­մէյի պատ­րաս­տած ու խմբագրած հա­տո­րին մէջ կան նաեւ Ալեքսանդր Քլուգըին եւ Քրիս Մար­կըրին նուիրուած յօդուածներ, որոնք հիանալի կերպով կը բացատրեն թէ ինչպէ՛ս այդ երկու արուեստագէտներու գործերուն մէջ՝ պատմութիւն, արխիւ, յի­շողութիւն իրարու զօդուած են։ Քլուկը, Քրիս Մարկըր սինեմայի, վիդէոյի աշխար­հահռչակ հե­ղինակներ են, որոնց գործին կ՚արժէ անդ­րադառնալ, գաղափար մը կազ­մելու համար թերեւս արխիւի եւ ար­ուես­տի (կամ պատկերի եւ պատմութեան) մի­ջեւ տարօրինակ յարաբերու­թիւն­նե­րուն մա­սին։ Արխիւին երկրորդ եզրին վերա­բե­րեալ, այն մէկ եզրին որ իրարու կը կապէ ար­խիւ եւ Աղէտ, վերապրողներու վկա­յու­թեան արխի­ւա­ցումի ճամ­բով, կայ Ռեպեքքա Կոմէյի մէկ երկարաբան հարցազրոյցը Եէյլ  հա­մալսարանի For­tunoff Archive of Ho­locaust Testimonyի պատաս­խա­նա­տուին՝ Ճէֆրի Հարթմանին հետ, որ նոյնպէս նկա­տի պիտի ունենանք երբ ժամանակը գայ։ Երրորդ եզրին, այս­ինքն՝ արխիւի ար­տաք­նու­թեան եւ տեխնաբանական յեղաշր­ջում­նե­րուն անդ­րա­դար­ձող եզրին վերա­բե­րեալ, կայ Դերիդայի եւ իր աշակերտ­նե­րէն մէ­կուն՝ Բեռնար Ստի­գլերի միջեւ ծա­ւա­­լած խօսակցութենէն հատուած մը, Spec­to­gra­phies վերնագիրով, ու կայ վեր­ջա­պէս այս­օր աշխարհահռչակ դարձած գեր­մա­նացի գրա­կանագէտ, փի­լիսոփայ-տե­սաբա­նին՝ Ֆրիդրիխ Քիտլերին մէկ ու­սում­նա­սի­րու­թիւնը, որ կ՚առա­ջարկէ a short history of recording technologies, արձանագրող տեխբա­նու­թիւն­ներու հակիրճ պատմու­թիւն մը։ Քիտլերը անգլերէն թարգման­ուած եր­կու գիրք ունի, Discourse Net­works 1800/ 1900 եւ Gramophone, Film, Type­writer, որոնց գերմաներէն բնագիր­ները լոյս տեսած էին 1985ին եւ 1986ին, այսինքն արդէն իսկ գրեթէ քառորդ դար մը առաջ, եւ որոնք ունեցած են շատ մեծ ազդե­ցու­թիւն աշ­խա­րհի երեսին[10]։ Մեկնելով տրամասութեան վերլուծումի (discourse ana­ly­sisի) սկզ­բունք­ներէն, զա­նոնք կի­րարկելով mediaներու աշխարհին, Քիտլըր յա­ւակ­նու­թիւնն ունի ամբող­ջո­վին նոր հայեացք մը մտցնելու մարդ­կային գի­տու­թիւն­նե­րու մարզէն ներս, ցոյց տա­լով ար­ձանագրութեան սիստեմ­նե­րու նկատառումին առաջ­նահերթ ան­հրա­ժեշ­տու­թիւնը հասկնալու համար հոգե­կան-ոգեկան-մշակու­թա­յին ըսուած երե­ւոյթ­նե­րը եւ յեղա­շրջումները (առաջին գիրքին գերմաներէն վեր­նա­գիրն էր՝ Auf­schrei­bungs­­sys­teme 1800/1900, այսինքն՝ հոն բացայայտօրէն կ՚ըսուի որ զինք հետա­քր­քրողը արձա­նա­գրութեան սիստեմներու հոլովոյթն է)։ Երկրորդ հա­տո­րը այդ դրոյթ­ներուն զարգա­ցումն է եւ համակար­գայ­նացումը։ Հոս յստա­կօրէն ար­ձա­նա­գրու­թեան եւ արխիւա­ցումի կերպերու անուն­ներն են՝ ձայ­նա­գրիչ հին գոր­ծիքը որ gra­mo­phone կը կոչ­ուէր, լուսագրիչ կամ պատ­կե­րագրիչ գործիքը (եւ անոր արդիւն­քը) որ film կը կո­չենք, եւ գրագրիչ գոր­ծի­քը, զոր կը կոչէինք գրամեքենայ։ Անշուշտ երեքն ալ ճամ­բան բա­ցած են դէպի պահ­պանումի-արխիւացումի նոր եղանակներ, բայց յե­ղաշրջումի մը պատճառ եղած են երբ հարցը կը վերաբերի այն բանին թէ ի՛նչ կա­րելի է կամ ի՛նչ պէտք է պահել-պահ­պանել-ար­խի­ւացնել։ Արխիւացումի մեթոտ­նե­րու նորոգումը մեղմ ասած՝ կը փո­խէ արխիւացումի առարկային էութիւնը։

Անշուշտ կարելի է կեդրոնանալ այդ չորս եզրերէն մէկուն կամ միւսին վրայ։ Եւ դեռ առաջինին մասին գրեթէ բան մը չըսի։ Առաջին եզրը մարդկային գիտու­թիւն­ներ ըսուած մարզէն ներս իմացաբանական ճգնաժամին եզրն էր։ Կարելի է կե­դրո­նա­նալ արխիւի եւ վկայագրութեան միջեւ յարաբերութեան վրայ, ինչպէս ես ըրած եմ տա­րի­ներով, պատճառները հասկնալի են։ Կարելի է կեդրոնանալ ինչ­պէս Քիտլերը եւ վերջին շրջանի Դերիդան կ՚ընէին mediaներու տեսաբանութեան վրայ, արձանա­գրու­թեան եղանակներու յեղաշրջումին վրայ։ Կարելի է կեդրոնանալ ար­ուեստի մար­զին մէջ այս ամբողջի արձագանգներուն վրայ։ Բայց եթէ այդպէս միա­միտ կեր­պով մէկուն կամ միւսին վրայ կեդրոնանանք, կը կորսնցնենք ընդհա­նուր պատկերը, ան­կարելի կը դառնայ հասկնալ թէ ի՛նչ բան կը կապէ այս բոլորը իրարու։ Եւ ի միջի այլոց ուրտեղէ՞ն կարելի պիտի ըլլար այն ատեն չորրորդ եզրին ամենէն յատկա­նշական տարրը՝ պահը պահելու հնարաւորութիւնն ու ստիպո­ղու­թիւնը հետեւցնել։ Պահը պահելը ի՞նչ կապ կրնայ ունենալ արխիւ բառին ամենէն հին իմաստին հետ, այն մէկ իմաստին որ կը գտնենք Մովսէս Խորե­նացիին մօտ, կ՚ըսէի սկիզբը, երբ Խո­րենացի կը խօսի Նինուէի արխիւներուն մասին, որոնց մէջ Մար Աբբաս ըսուած գի­տունը գտած կ՚ըլլայ Հայոց աշխարհի սկզբնական պատ­մութեան հիմնական տուեալ­ները։ Արխէ յունարէն արմատն է սկզբնականին, բայց նաեւ արքայականին։ Արքո­նտէս կ՚ըսէին արքայատիպ պարագլուխներուն։ Արխիւ պահելը վերապահուած էր գերիշխանական մարմիններուն։ Արխիւ պահելը քա­ղաքական մենաշնորհ մըն էր, եւ իրաւագիտութեան աղբիւրը։ Եւ մասամբ նորին։ Այս ամբողջը կ՚արժէ քննել առան­ձին, ամէն մէկ եզրը առանձին։ Բայց պէտք է մենք մեր ճամբան բանանք այս ամբող­ջին մէջ։ Ի վերջոյ պատճառ մը ըլլալու է, որ մէկը չէ փորձած երբեք համադրական մօտեցում մը առաջարկել, ու չորս եզրերը մնացած են հետեւաբար անհաղորդ։ Իմա­ցաբանական ճգնա­ժամը։ Վերապրող­ներու վկայագրու­թեան հետ կապակցութիւնը։ Տեխնաբա­նա­կան արտաքնութիւնը եւ անոր իւրայատուկ զարգացումը։ Արուեստը եւ պահին պահպանումը։

Այս առաջին բաժինը ընդհանուր ներածութիւն մը կ՚ուզէր հրամցնել, ուրիշ ոչինչ։ Այդ է պատ­ճառը նաեւ որ քիչ մը խառնիխուռն էր։ Չունինք տակաւին թել մը որուն կարե­նայինք հե­տեւիլ, փորձաքար մը որ օգնէր մեզ գնահատելու, տարբերակելու։ Այս բաժինը պիտի վերջացնեմ մէջբերելով Ռեպեքքա Քոմէյի խօսքերը, Արխիւ­նե­րուն մէջ կորուսեալ գիրքի յառաջաբանէն։

Այս օրերուս ի՞նչ բան չէ արխիւ մը։ Ո՞ւր է սկիզբը, ո՞ւր է վերջը անոր։ Յի­շողու­թեամբ յաճախուած այս ժամանակաշրջանին — որուն մէջ ուրուա­կանի պէս կը պտտին պատմութեան հրամայականները, որ գերյա­գե­ցած է նոր տեխ­նաբա­նու­թիւն­ներու գլխապտոյտ պատճառող հնարաւո­րութիւններով — ար­խի­ւը կը ներ­կա­յանայ որպէս փորձընկալումի ամե­նա­հեռաւոր հորի­զոնը (the ultimate horizon of ex­per­ience)։ Բարոյապէս ծանրաբեռն, քաղաքակա­ն­օրէն յագեցած, այդպիսի հորիզոն մը կարծէք անխուսափելի է, այնքան աւե­լի ան­խուսափելի որքան աւելի անորոշ (un­defined)։ Ո՞ւր դնել արխիւին սահման­ները։ Ինչպէ՞ս սահմանել անոր հիմնական եզրերը։ Հաւաքածո՞յ։ Գրադա­րա՞ն։ Թանգարա՞ն։ Ցա՞նկ։ Ցանկագրութի՞ւն։ Փաս­տաթո՞ւղթ։ Դա­սաւո­րո՞ւմ։ Համակա՞րգ։ Պահե՞ստ։ Ձեռքբերո՞ւմ (retrieval)։ Յիշո­ղութի՞ւն։ Յիշողութեան արհեստագի­տու­թի՞ւն։ Պահպանո՞ւմ։ Ո՞ր տիպաբա­նու­թեան համաձայն կրնանք սկսիլ արխիւը սահմանել, կամ անոր բազմաթիւ տեսակ­ները դասաւորել։

[…] Արխիւը, որուն անունն իսկ կ՚ոգեկոչէ ծագումի լեզուն եւ տիրա­պե­տու­թեան խոստումը — իր կրկնակի իմաստով յայտնի է որ արքէ բառը կը նշէ “հրամայել” եւ “ծագիլ” – արխիւը կը շփոթեցնէ որեւէ սկիզբնաւո­րու­թիւն եւ որեւէ կանոն։ […] Արխիւը, ըլլալով յիշողութեան (remembrance) կարելի­ու­թեան պայմանը, կը զանցէ եւ կը շփոթեցնէ պատմութեան ժա­մանակը։ Հա­ւաքածոն (collec­tion), ըլլալով յուշին (recollection) աղբիւրը եւ շտեմարանը, ինքը կը մնայ առկախ ժամանակէն դուրս, անյուշ։[11]

Եւ եթէ հաւաքածոն է հիմքը յիշողութեան, հաւաքածոն որպէս բրածոներու հա­ւաք, անգործածելի մնացորդներու մէկտեղում, Փրուստին ըսածին պէս՝ «մեր յիշողու­թիւններուն լաւագոյն մասը մեզմէ դուրս է», եւ կեանքը կը սկսի կեանքէն առաջ։ Եւ «մեռեալ իրերու կսկծալի դասակարգումէն կը բխին ստեղծումի չնա­խա­տեսուած ուժեր»[12]։

4

Յապաղում եւ արխիւ

Կը յիշէք, այնպէս չէ՞, որ իր Անվերնագիր Գիրքին մէջ, Շուշան Աւագեան ունի յապաղումի տեսարան մը, բառը իրմէ փոխ կ՚առնեմ։

Յապաղում=ինչ–որ բանի կատարման յետաձգում։

Երբ հայր մեզ նամակներ էր գրում Եթովպիայից, ես դրանք մի քանի շաբաթ թաքցնում էի մեր մեծ սենեակի գրապահարանում, Տէրեանի հատորների արանքում։

Մայրս անհանգստանում էր, որ նրանից լուր չկար։

Իսկ ես թաքուն հրճւում, որ տիրում էի չբացուած նամակների բո­վանդակութեանը, որ անկառավարելի ցանկութեամբ ինքս էի ու­զում ընթերցել։

Բայց նամակները դեռ թող սպասեն, թող այս ակնկալումը յետա­ձգուի։

Ու յետոյ, երբ վերջապէս մօրս էի յանձնում չբացուած նամակները, նա այդպէս էլ չէր իմանում ձգձգման պատճառը, բարկանում փոս­տատարի վրայ, որ ուշացումով էր բերում նամակները, համարեա՛ ամիսների տարբերութեամբ։[13]

Ի՞նչ կ՚ընէ աղջիկը այդտեղ, այդ աղջիկը որուն մասին ուրիշ բան չենք գիտեր, ու­րիշ որեւէ կենսագրական մանրամաս չէ տրուած։ Ի՞նչ էր իր տարիքը։ Կարդալու տա­րի­քէն առա՞ջ էր թէ վերջն էր։ Ի՞նչ կ՚ընէ։ Կ՚արխիւացնէ։ Կ՚արխիւաւորէ գիր­քե­րուն արանքին։ Արխիւաւորումին ընդմէջէն անցնելով է, որ նամակներուն բո­վան­դա­կու­թիւնը կը հասնի, եթէ հասնի երբեք, իր հասցէատիրոջ։ Կը կազմուի հաս­նումի արխիւ մը։ Այդ է, որ աւելի ուշ պիտի կոչենք արխիւի օրէնքը։ Պատահարը պատահած է, բայց չէ հա­սած մեզի տակաւին, թերեւս ալ երբեք չհասնի։ Այդ է, որ Ռեպեքքա Քոմէյ կը կոչէ ան­գլերէն belatedness, գերմաներէն Nachträglichkeit, որուն համաձայն կամ որուն հե­տեւանքով դէպքը կ՚արձանագրուի բայց չի պատահիր որպէս դէպք, ինծի հա­մար, չ՚իմաստաւորուիր։ Պատահարը չի դառնար պատ­մու­թիւն։ Դառնալու հա­մար պատմութիւն, պէտք է նախ անցնէր աղջկան «անկա­ռա­վարելի ցանկութենէն», ար­խի­ւաւորելու ստիպողութենէն, եւ յետոյ միայն հասնէր մեզի, մօրը, իրեն, որպէս ըն­թեր­ցուած նամակ։ Ռեպեքքա Քոմէյ կ՚ըսէ. սովորա­բար կը կարծուի որ արխիւը հո­գե­խոցին հետեւանքն է (everyone seems to think that trauma calls for archive[14])։ Ան­շուշտ ամէն մարդ այդպէս կը կարծէ։ Հոգեխոցը այն փորձառութիւնն է, ուր փոր­ձա­ռութեան պահը բացակայ է։ Չէ պահուած ոչ մէկ յուշ եւ ոչ մէկ վերյուշ այդ պահէն։ Եւ սակայն բան մը պահուած է, քանի որ ենթակայի կամքէն անկախ կը վեր­յայտ­նուի։ Հոգեխոցին պատճառով արխիւներ կը կազմուին ուրեմն, ենթակայէն ան­կախ, իրմէ անկառավարելի։ Եթէ անհատական հոգե­բա­նու­թենէն քիչ մը հեռա­նանք, Ի. դարու սարսափելի պատմութիւնն է որ կ՚ըսուի, կ՚ուրուագծուի այդ ձեւով մեր աչքին առ­ջեւ։ Հոգեխոցը կ՚առաջնորդէ արխիւա­ցու­մին։ Այո, ամէն մարդ այդ­պէս կը կարծէ, բնական եւ տրամաբանական հետեւու­թեամբ մը։ Եւ սակայն, միշտ Ռե­պեքքա Քո­մէյն է խօ­սողը, հակառակն է, որ ճիշդ է։ The archive is itself the very trauma it would resolve։ Արխիւը ի՛նքը բուն հոգեխոցն է, զոր ինքը պարտա­կանու­թիւնն ունի լուծելու/բուժելու։ Այն­քան բաներ պահուած են ար­խիւներուն մէջ։ Այնքան աղ­ջիկ­ներ իրենց հայ­րերուն նամակները պահած են գրադարաններու մէջ, Տէրեան­ներու արանքին, ձգած են որ ամիսներ, տարիներ, հազարամեակներ անցնին, այդ նամակ­ները յանձնելէ առաջ, եւ երբեմն այդքան ամիս, տարի ու հազարամեակ ետք, մինչեւ իսկ մոռցած են որ այդպիսի նամակ­ներ կային, տակաւին չյանձնուած, մոռցած են նոյնիսկ թէ ուր դրուած էին անոնք, այդ նամակները, ո՛ր գրադարանին ո՛ր Տէրեան­ներու արան­քին։ Եւ ունինք այդ­պէս մեռեալ նամակներու, երբեք չկար­դացուած գի­րերու, մայրերուն երբեք չհա­սած պատգամներու հսկայ՝ աշխարհա­ծա­ւալ հաւա­քա­ծոյ մը, որ կը սպասէ, կը սպասէ, խլուրդային կեանքով մը, կ՚ուր­ուայնացնէ եւ կ՚ուր­ուա­կա­նացնէ մեր գի­շերները, մեռեալ տառի աշխարհածաւալ գերեզմաննոց մը, չպե­ղ­ուած ու թերեւս ալ ան­պե­ղելի բուրգ մը։ Ինչո՞ւ՝ անպեղելի։ Որովհետեւ եթէ մէկը փա­պուղի մը փորձէր բա­նալ մտնելու համար մեռեալ տառը հաւաքող այդ բուրգի ըն­դեր­գին մէջ, ամբողջ բուր­գը կը տապալէր մէկ անգամէն, եւ ոչինչ կը մնար չյանձ­նուած գաղտնիքէն։ Չյանձ­նուած գաղտնիքը այնպիսի գաղտնիք մըն է, որ այն պա­հուն երբ յայտնաբերես, նոյնհետայն կ՚անհետանայ որպէս գաղտնիք։ Նա­մակ­ները կրնան յանձնուիլ մօրը, հասնիլ հասցէատիրոջ, բայց գաղտնիքը չի հասնիր անոր, միայն բովանդակու­թիւնը կը հասնի, որպէս գիր, գրակա­նու­թիւն, պատգամ։ Աղջիկը շատ յստակօրէն կ՚ըսէ այս ըսածս, ինձմէ առաջ. «տիրում էի նա­մակներու բովանդա­կութեան վրայ»։ Կարդալու պէտք չունէր տիրելու համար։ Կը տիրէր արխիւին, կը տիրէր գաղտնիքին, կը տիրէր բո­վանդակութեան, ինքն էր տէրը յապաղումին։ Ինքն էր տէրը պատմակա­նու­թեան կառոյցին։ Նամակները անշուշտ պատմութեան մաս կը կազմեն այն վայրկեանին միայն երբ արխիւէն դուրս ելլեն։ Բայց աղջիկն է, որ կը տիրէ անոնց պատմականութեան, պատմական դառնալուն, պատմական դառ­նա­լու օրէն­քին։ Օրէնքը կը մնայ գաղտնիք։

5

Հետք եւ արխիւ[15]

Կը կրկրնեմ ուրեմն. պատմութիւն կոչուածը կայ որովհետեւ նամակներն ու պատ­գամ­ները տեղ կը հասնին, կա՛յ պայմանաւ որ հասնին։ Պատմութեան հնարա­ւորու­թեան նախապայմանն է։ Բայց կրնան չհասնիլ։ Ա՛յդ է արխիւին օրէնքը։ Ա՛յն է, որ կը տիրէ պատմութեան բովանդակութեան, պատ­մութեան վրայ որպէս բովանդա­կու­թիւն։ Պատմութենէն առաջ՝ կայ արխիւը որպէս պայման։ Կայ նամակներուն, պատ­կերներուն, պատգամներուն, հասնի՛լը։ Կայ ուր­եմն հասնումը։ Արխիւ հասնումի։ Իշխան Ճիմպաշեանի տպաւորիչ վէպին վեր­նա­գիրն է[16]։ Կայ արխիւրին օրէնքը։ Չհասնելու հնարաւորութիւնը։ Այդ կէտին վրայ յաճախ շեշտը դրած է Ժակ Դերի­դան, մասնաւորաբար հարցազրոյցներու եւ հար­ցում-պատասխանի խաղին են­թար­կուած փոխանակութիւններու ընթացքին։ Օրինակ 2002ին տեղի ունեցած այդպիսի փոխանակութեան մը ծիրին մէջ, Ժան-Մառի Մոնծէն (որ ֆրանսերէն լեզուով պատ­կերի փիլիսոփայութեան անուանի մասնա­գէտ­ներէն մէկ է) կը հարցնէր Դերի­դային. «Առաքումը միշտ կը վրիպի՞ իր նպատակակէտէն», ու Դե­րի­դայ նախ կը հակազդէ՝ «Այդպիսի բան չեմ ըսած», ու անմիջապէս ետքը կը պար­զաբանէ.

… Ամէն անգամ որ առիթը տրուած է ինծի, ընդգծած եմ տարբերութիւնը որ կայ «նամակը չի հասնիր իր հասցէին, կը վրիպի իր հասցէէն» եւ «նամակը կրնայ չհաս­նիլ իր հասցէին, կրնայ բնաւ չհասնիլ»։ Եւ նամակ ըսուածը գոյութիւն չէր ունենար, եթէ չըլլար չհասնելու այդ հնարաւորութիւնը։ Ինչ որ չի նշանակեր որ չի հասնիր։ Կրնայ չհասնիլ, ա՛յդ է անոր նամակի կամ առաքումի կառոյցը։[17]

Այս տողերը կը գտնուին «Trace et archive, image et art» (Հետք եւ արխիւ, պատկեր եւ արուեստ) վերնագրուած փոխանակութեան մէջ, որ տեղի ունեցած էր 2002ին։ Հոս է, որ Դերիդա ունի ամենէն համոզիչ եւ ամենէն մատչելի բանաձեւումները «ար­խիւ»ի հար­ցին մասին։ Քանի մը տող եւս կը մէջբերեմ.

Ուրեմն արխիւը կը սկսի հոն ուր հետքը (la trace) կը կազմակերպուի, կ՚ընտրուի, ինչ որ կ՚ենթադրէ թէ հետքը միշտ հունաւոր է։ … Ի՞նչ կը նշանակէ ասիկա։ Կը նշանակէ թէ հետք մը կրնայ միշտ ջնջուիլ։ … Հետք մը չի ջնջուիր, որ կարենար բնաւ չջնջուիլ, հետք պիտի չըլլար։ Ուրեմն հետք մը կրնայ ջնջուիլ։ Իր կառոյցին մաս կը կազմէ։ Կրնայ կորսուիլ։ Արդէն ա՛յդ է պատճառը որ կ՚ուզենք պահել զանոնք, որովհետեւ կրնան կորսուիլ։ Հետքին էութիւնն է կարենալ ջնջուիլը, կորսուիլը, մոռցուիլը, կոր­ծանիլը։ Ա՛յդ է իր հունաւորութիւնը։ Եւ հետքին հունաւոր ըլլալն է պատճառը որ կայ արխիւ կոչուածը։[18]

Եւ քիչ մը անդին.

Արխիւի մղումը (la pulsion d’archive) սոսկալի մղում մըն է։ Կործանիչ մղում մըն է, հակառակ անոր մասին մեր ունեցած պահպանողական գաղափարին։ Արխիւա­պահները ոգի ի բռին պահպանողներ են, որոնք կը խորհին թէ գիտեն ի՛նչ բան պէտք է փճացնել, եւ շատ յաջող են փճացնելու արարքին մէջ։ Եւ երբեք պիտի չգիտնանք, ըստ էութեան, ինչ որ իրաւունքով փճացուցած են, որովհետեւ այնքան լաւ կը փճացնեն որ հետք չի մնար։[19]

6

Բոռխէս՝ արխիւապահը

Հիմա պիտի մոռնանք ամէն ինչ, պիտի մոռնանք չորս եզրերը, պիտի մոռնանք գեր­իշխանութիւնը, պիտի մոռնանք տեխնաբանական յառաջխաղացքը, պիտի մոռնանք ֆիլմարուեստի եւ վիդէո-արուեստի յարուցած հարցերը յիշողու­թեան հետ կապ­ուած, պիտի մոռնանք պահին պահեստը, պիտի մոռնանք յա­պա­ղումը, հոգեխոցը, մե­ռեալ տառի բուրգը, պատմականութեան կառոյցը, հասնումի ար­խիւը։ Պիտի սկսինք ամբողջովին տարբեր տեղէ մը։ Պիտի սկսինք Բոռխէսի պատմուածքէն, որ կը կոչուի «Ազգագիրը»։ Յաւակնոտ կերպով՝ պիտի ստեղ­ծենք կատա­րելապէս նոր ձեւ մը կար­դալու։

1969ին լոյս տեսած Elogio de la sombra գիրքին մէջ, Բոռխէս զետեղած է բա­նա­ս­տեղ­ծութիւն եւ արձակ։ Բանաստեղծութիւններու կարգին, մէկ հատը կը կրէ նոյն վերնագիրը ինչ որ գիրքը։ Երկուքին մէջն ալ խօսքը գաղտնիքի մը մասին է[20]։ Քեր­թուածին մէջ, գիշերը հետզհետէ աւելի կը տիրէ, եւ «գիրքերու էջերուն վրայ այլեւս չկան գիրերը»։ Աշխարհի երեսին ամբողջ սերունդներ եկած գացած են, գիրքեր գրած են։ Ինքը անոնցմէ քանի մը հատը կարդացած է, ներանձնականացուցած է, իր էու­թեան խառնած է զանոնք։ Եւ հիմա աշխարհի չորս ծագերէն հովերը կը փչեն, կ՚ան­ցնին այդ ճամբաներէն որոնք կ՚ուղղուին դէպի իր «գաղտնի կեդրոն»ը։ Քանի մը էջ անդին դրուած է «Ազգագիրը» մէկ էջնոց պատմուածքը, որուն հերոսը կը կոչուի Ֆրեդ Մըրդոկ։ Ուսանող է, համալսարանի դասերը պատահաբար զինքը կը ծանօ­թա­ցնեն ազգագրութիւն ըսուածին հետ, կը հետաքրքրուի, կը մասնագի­տա­նայ, եւ իր դա­սատուներէն մէկը իրեն կը թելադրէ երթալ իր fieldworkը կատա­րել ցեղախումբի մը մօտ, որուն ծիրին մէջ հին ծէսերը տակաւին ի զօրու էին։ Վերադարձին՝ պիտի գրէ տոքթորական աւարտաճառը, եւ պիտի դառնայ իր կար­գին դասատուներու, պրո­ֆեսորներու դասին մէկ անդամը։ Կ՚երթայ, կ՚ապրի կարմրամորթներուն հետ, կը դառնայ անոնցմէ մէկը, եւ վերջապէս իրեն կը յայտ­նուի ցեղախումբին «գաղտնի վարդապետութիւն»ը (su doctrina secreta)։ Սկիզբը տետրակի մը մէջ բաներ կը նօ­թագրէր, բայց անոնք ալ կը պատռէ, «թերեւս իր վրայ կասկած չհրաւիրելու համար, թերեւս ալ որովհետեւ այլեւս պէտք չունէր անոնց»։ Հարցը այն է, որ այդ պահուն ցեղախումբին անդամներուն վրայ ո՛չ մէկ գերակա­յու­թիւն չունի այլեւս, գերակա­յութիւն մը որ իրեն ընձեռուած ըլլար իր արտաքին դիրքաւորումէն։ Անոնցմէ մէկն է այլեւս, բանաւոր ընկերութեան մը մասնիկը ինքն ալ անոնց պէս։ Երբ գաղտնիքին տիրացած է սակայն, առտու մը, կը հեռանայ ցեղախումբէն, առանց մէկու մը բան մը ըսելու, ուրեմն գողի մը պէս որ գաղտնիքը կը տանի իր հետ։ Քաղաք վերադարձած, կ՚որոշէ որ գաղտնիքը հրապարակային պիտի չդարձնէ։ Պահ մը պէտք է կենալ հոս։ Ազգագրական տոք­թորայի աւարտաճառ մը գրելը արդեօք կը նշանակէ յայտնաբերել գաղտնի՞ք մը։ Հաւանաբար ո՛չ։ Այն ատեն արդեօք խորհիլ պէտք է, որ Բոռխէսին պատմածը պէտք է մեկնաբանել այլբանակա՞ն ձեւով, ենթադրելով որ բուն խօսքը ազգագրու­թեան մասին չէ՞։ Հաւանաբար ո՛չ։ Բուն խօսքը ազգագրութեան մասին է։ Եւ հիմա խօսակցութիւնը ուսուցչապետին հետ։

– Արդեօք խոստում տուած էք չհրապարակելու, կը հարցնէ պրոֆեսորը։
– Ո՛չ, կը պատասխանէ Մըրդոկ, այդ չէ պատճառը, հոն բան մը սորվեցայ զոր չեմ կրնար արտայայտել։
– Թերեւս անգլերէն լեզուն ի վիճակի չէ զայն հաղորդելու, կը թելադրէ Պրոֆես­որը։
– Ո՛չ, այդ ալ չէ։ Հիմա որ գաղտնիքին տէրն եմ, կրնայի զայն հազար ձեւերով բա­նա­ձեւել, որոնք նոյնիսկ հակասական ձեւեր ալ կրնան ըլլալ։ Չեմ գիտեր ինչպէ՛ս ըսել։ Գաղտնիքը գեղեցիկ է եւ գիտութիւնը, մեր գիտութիւնը, այսօր իմ աչքիս կը թուի զուտ բաղբաջանք։
Պահ կեցաւ եւ աւելցուց.
– Եւ ամէն պարագայի՝ գաղտնիքը այնքան արժէքաւոր չէ, որքան զիս հոն տանող ճամբաները։ Ամէն մարդ այդ ճամբաներէն պէտք է անցնի ինքն իր հաշուոյն։
­ Յանձնախումբին կը փոխանցեմ ձեր որոշումը։ Արդեօք ձեր նպատակն է Կարմրամորթներուն մէջ ապրիլ։
– Ո՛չ, կը պատասխանէ Մըրդոկ, հաւանաբար մինչեւ իսկ չվերադառնամ հոն, իրենց դաշտավայրը։ Ինչ որ Դաշտավայրի մարդիկը սորվեցուցին ինծի մարդ­կութեան մասին կ՚արժէ ամէն տեղ եւ բոլոր պարագաներուն տակ։[21]

Եւ պատմուածքը կը վերջանայ տարօրինակ եւ ծանրակշիռ կարճառօտութեամբ մը. «Ֆրեդ ամուսնացաւ, բաժուեցաւ, եւ հիմա Եէյլ համալսարանի մէջ գրա­դա­րա­նապետ է»։ Բացայայտ չէ, թէ գրադարանապետ դառնալը ի՛նչ կապ ունի ամուս­նանալուն եւ բաժնուելուն հետ, բացի անկէ՝ որ հիմա Մըրդոկ դարձած է շատ սո­վորական մահկա­նացու մը։ Ինչ որ յայտնի է՝ այն է, որ դարձած է արխիւիստ, ար­խիւի սպասարկու։ Եւ թերեւս ալ այսօր American Society of Archivistsին մէկ ան­ծանօթ անդամն է։ Յայտ­նօրէն Մըրդոկին մերժածը պրոֆեսրո դառնալ է։ Բայց այդ մերժումը չի գար ըմ­բոս­տութենէ մը, ակադեմիային դէմ, արեւմտեան ապրե­լակերպին դէմ, պաշտօնական հաստատութիւններուն դէմ։ Իր մէջ չկայ ենթադրա­բար բնական, հովուական կեանքի մը վերադառնալու պատանեկան կամ ռոմանթիք մարմաջը։ Ամէն ինչ ուրեմն կախեալ է «մեր գիտութիւնը» արտայայտութեան մէջ, «մեր» բառին ընդգծուած ըլլալէն։ Ամէն ինչ կախեալ է պրոֆեսորի եւ արխիւիստի միջեւ տարբերութենէն։ Ի՞նչ է տարբե­րութիւնը։ Արդեօք երկուքն ալ գիտութեան սպասարկուները չե՞ն, երկուքն ալ նոյն ակադեմական պաշտօնէութեան մաս չեն կազմեր, երկուքին ալ պարտականութիւն չէ՞ տրուած գիտութիւնը, մեր գիտու­թիւնը, արեւմտեանը պահպանելու եւ յառա­ջա­ցնելու։ Այո, բայց եթէ պրոֆեսորը գիտութիւն բաշխողն է, գրադարանապետը գիր­քերուն եւ ար­խիւ­ներուն պահա­պանն է։ Կը զբաղի պահպանումով, դասաւո­րու­մով, կը զաբաղի գիրքերու շրջա­գայութեամբ, տրամադրելիութեամբ, չ՚զբաղիր ան­շուշտ անոնց բովանդակու­թեամբ։

Երկրորդ նիստ

1

Պատմագրութիւն, ազգագրութիւն

Միշէլ դը Սերտոյ, Պատմութեան գրառումը գիրքին մէջ, կը յիշեցնէ երկու տար­րա­կան բա­ժանում-զատորոշումները զորս Լեւի-Ստրոս կը կատարէր «գիտական գոր­ծունէ­ու­­թեան» տարածքէն մէջ[22]։ Առաջինը «բանաւոր»ի եւ «գրաւոր»ի միջեւ բաժա­նում-զա­տորոշումն է, բացայայտելու համար տարբերակումը ազգագրութեան եւ պատ­մա­գի­տութեան միջեւ։ Երկրորդը կը վերաբերի գիտութեան ուսումնասիրած տո­ւեալ­նե­րուն, այսինքն՝ անոր առարկաներուն եւ բուն գիտութեան միջեւ գոյացող կամ գո­յա­նալիք յարաբերութեան տեսակներուն։ Այդ մէկ բաժանում-զատորոշու­մը, Լեւի-Ստրոսի համաձայն, կ՚անցնի «գիտակից արտայայտութիւններ»ուն եւ «ան­գի­տակից պայմաններ»ուն միջեւ, հոս ալ անշուշտ պատմութիւն-ազգագրու­թիւն տար­բե­րա­կու­մը հիմնելու միտումով, քանի որ պատմութիւնը կը զբաղի են­թադրաբար գիտակից արտայայտութիւններով, իսկ ազգագրութիւնը՝ անգի­տա­կից պայ­ման­նե­րով։ Յստակ է, որ այս երկրորդ տարբերակումը նոյնքան ստա­ցուած եւ նոյնքան պատմականօրէն խաւաւորուած է որքան առաջինը։ Եւ ուրեմն ասոնք յիշելէ ետքը, Միշէլ դը Սըրտոյ կ՚աւելցնէ հետեւեալը ինքն իր ծրագիրին եւ ընթածիրին մասին.

Պատմութեան եւ ազգագրութեան մէջէն անցնիլ քանի մը հարցումներ դնելով կամ հարցեր յարու­ցա­նելով, ահա իմ միակ նպատակս։ Նոյ­նիսկ այդ պարագային՝ կարելի չէ բանաւորը եւ գրաւորը նկատել կայուն տարրեր, որոնց կապուիլներու ու քակ­ուիլ­ներու վերլու­ծու­մով պիտի բաւարարուէինք։ Անոնք ստորոգութիւններ են, որոնք իրե­րայաջորդ միա­ւորներու մէջ կը համակար­գուին։ Գրաւորի եւ բանաւորի փո­խա­դարձ դիրքաւորում­ները զիրար կ՚որոշա­դրեն։ Անոնց փախկապակցութիւնները, որոնց ընդմէջէն տեր­մինները կը փոխուին նոյնքան որքան՝ տերմիններու միջեւ յա­րաբերութիւնները, կ՚արձանագրուին պատ­­մական կերպաւորումներու շարա­կար­գի մը մէջ։[23]

Պատմութեան գրա­­ռումը գիրքը լոյս տեսած է Ֆուկոյի Բառեր եւ իրեր գիր­քէն մի­այն եօթը-ութ տարի ետք։ Բառապաշարի եւ յղացականութեան նմա­նու­թիւն­­ները բացա­յայտ են։ Բայց Ֆուկոյ, իր հռչակաւոր գործին մէջ, երբեք խնդրոյ առար­կայ չէր դար­ձուցած պատմագրութեան եւ ազգագրութեան պատմական (այս­ինքն՝ պատմական­օ­րէն պատահած եւ այդ բաժանումով իսկ՝ երկու կրթանք­նե­րուն ծնունդ տուած բա­ժանումին) նշա­նակու­թիւ­նը, կամ եթէ անդրադարձած էր անոնց իր գիրքին վերջին՝ 10րդ գլուխին մէջ, եր­բեք հարց չէր դարձուցած անոնց փոխադարձ գոյացումը, եւ անոնց ստորո­գու­թիւն­ներուն, ծրագիրներուն եւ մեթոտներու փոխկա­պակցուած պատ­մական ծնունդը։ Եւ ուրեմն իրականութեան մէջ, բառապաշարի նմա­նութիւնը նշմարելով հանդերձ, կը կարծեմ որ դը Սերտոյին ըսածը հոս կատա­րեալ նորութիւն մըն է, նորութիւն մը որուն ո՛չ պատմագէտները անշուշտ, ո՛չ ալ ազ­գագիր-մարդա­բաննե­րը աւելիով կարեւորութիւն չեն տուած։ Դը Սերտոյին այս ծրա­գրային ու մե­թոտա­բանական նկատողութիւնները կը յայտնուին ուսումնասի­րու­թեան մը մէջ, զոր նուիրած է այդ նոյն գիրքին մէջ ԺԷ. դարու ճանապարհորդ Ժան դը Լերիին, որ շրջա­պտոյտ մը ըրած էր Ֆրանսայէն մինչեւ Պրազիլ, Պրազիլի մէջ ապրած երկար տարի­ներով, վերադարձին ճանապարհորդական զեկոյցը հրատա­րա­կած։ Ժան դը Լերիին այդ զեկոյցով հետաքրքրուած է դը Սերտոյ նախ որովհետեւ անոր մէջ կար­ծես՝ գրա­ւորի եւ բանաւորի միջեւ արդիական տարբերակումին տեսակ մը ան­մի­ջական նա­խա­պատմութիւնը կարելի է կարդալ։ Բայց ուրիշ պատճառով մը նաեւ. այդ զեկոյցին մէջ կը տեսնուի թէ ինչպէս պատմականօրէն կը տեղաւորուի բանաւորի-գրաւորի տար­բերակումը որպէս գործիք։ Դը Սերտոյ կը գրէ. «Այդ տար­բերակումը կը դառնայ կրկնակի աշխատանքի մը գործիքը, որուն միջոցաւ կը ստեղ­ծուի մէկ կողմէ վայրե­նի մարդուն հետ յարաբերութիւնը, միւս կողմէ կրօ­նական աւան­դու­թեան հետ յա­րաբերութիւնը»[24]։ Այդ կրկնակի աշխատանքին երկու երեսները մի­եւ­նոյն ժամա­նակ կը պարզուին, կը յստականան, կը ստանան իրենց իւրայատուկ դի­մա­գիծը, եւ հետե­ւաբար՝ միասին պէտք է ուսումնասիրուին։ Հարկաւոր ենք յիշեցնե­լու որ դը Սերտոյ, Յի­սուսական միա­բա­նութեան պատ­կանող վարդապետ, ասպարէ­զով փիլիսոփայ չէր, ինքզինք կը սահմանէր որ­պէս պատմագէտ, եւ պատմա­գրու­թեան կամ պատմագի­տու­թեան մարզին մէջ մտած էր շատ իւրայա­տուկ աշխա­տան­քով մը, Աբբայ Բրեմոնին հետքերուն վրայ ուսումնասիրելով ԺԷ. դարու ֆրանսացի միսթիքներու՝ խորհր­դա­զգածներու գրու­թիւնները[25]։ Ի՞նչ էր խն­դի­րը հոս։ Դը Սեր­տոյին կը պարտադրէր ինք­զինք տանջալից հարցումի մը ձեւով, ինչպէս պարտադրած էր ինքզինք հաւա­նա­բար իրմէ առաջ Աբբայ Բրեմոնին. երբ մէկը ԺԷ. դա­րու խորհր­դա­զգած­­ները կ՚ու­սում­նասիրէ երկու հարիւր կամ երեք հարիւր տարի վերջը, մեկ­նե­լով նորա­տե­սակ տեսանկիւնէ մը, որ յայտնօրէն պատմական ու պատմագրական է, կրնա՞յ այդ­ուհան­դերձ ինքզինքը նկատել անոնցմէ մէկը, իրենց պէս միսթիք-խոր­հր­­դա­զգած։ Դը Սեր­տոյի պատասխանը այդ հարցումին՝ միանշա­նակ չէ, այո կամ ոչ չէ, շատ աւելի բարդ է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ պատմագրութիւնը իր կարգին, որպէս մարզ եւ որպէս կրթանք, կազմուած է իր արդիական իմաստով, ԺԷ. դարէն սկսեալ կրօնա­կան աւանդութեան հետ որոշակի յարաբերութիւն մը ստեղծելով, այն պահուն երբ պատմագրութիւնը իր առաջին փորձերը կ՚ընէր ազ­գագրութենէն զատուելու եւ իր ինք­նուրոյն դիմագիծը ստանալու համար։ Հե­տե­ւա­բար եւ ամէն պարագայի, կ՚ըսէ դը Սերտոյ, կարելի չէ պատմագիր ու պատմա­գէտ ըլլալ, կա­րե­լի չէ մանաւանդ ԺԷ. դա­րու խորհրդազգա­ծու­թեան պատ­մագիրն ըլլալ, առանց ան­դրադառնալու պատմա­գրութեան դանդաղ կամ յանկարծակի կազմաւորման որպէս ժանր, որպէս կրթանք։ Հրամայականը հոս ո՛չ թէ հեռանալ է «մեր» գիտութենէն, ինչ­պէս կ՚ընէ Ֆրետ Մըր­դոկ, դառնալու հա­մար արխիւիստ, այլ՝ հնաբանը դառնալ այդ գիտու­թեան։ Միւս գի­տութիւնները թեր­եւս պէտք չունենան այդ յետադարձ շարժումը կատարելու, բայց կրօնական աւան­դութեան մը պատմագրութիւնը անիմաստ պիտի ըլլար եթէ չկատա­րէր միեւնոյն ժա­մանակ ինքն իր հնաբանու­թիւնը։ Եւ եթէ այս ըսուածը ճիշդ է պատ­մագրութեան համար, չի կրնար ճիշդ չըլ­լալ միեւնոյն ատեն՝ ազգագրութեան հա­մար։ Ազգագիրն ինչպէս պատմագիրը ստիպ­ուած են այդ հաշուով վերադառնալու այն պատմական պահուն՝ երբ տա­կաւին զատորոշում ու տարբերակում չկար իրենց մար­զերուն մի­ջեւ, այն պահուն՝ երբ ճեղքը, ծերպը սկսած էր բացուիլ իրենց կրթանք­նե­րուն միջեւ, դնելով բանաւորը մէկ կողմը, գրաւորը՝ միւսը, վայրենին՝ հոս, քաղա­քա­կիրթը՝ հոն, եւ այդ ձեւով ստեղծելով մեր՝ արդի գիտութիւններու, հասկացու­թիւն­նե­րու, ստո­րոգութիւններու ոլորտը, այն ոլորտը որուն մէջ եւ որուն ընդմէջէն կը հաս­կնանք մենք զմեզ հաս­կնալով աշխարհը։ Այլ խօսքով՝ կրօնականին հետ պատ­մա­կան-գի­տա­կան յարա­բերու­թիւ­նը չի կրնար ըլլալ զուտ տեսողական-տեսաբանա­կան-առարկա­յա­կան, քանի որ իր կարգին կախեալ է պատմական-գիտական հայեաց­քին կազմաւո­րու­մէն, եւ քանի որ այդ կազմաւորումը տեղի ունեցած է տեղադրելով եւ տար­բե­րա­կելով վայրենին ու կրօնականը։ Այո, ապշեցուցիչ բարդութիւն մը կայ հոս, որ յա­տուկ է դը Սեր­տո­յին, որովհետեւ ինքը դէպի կրօնականը հակուած միտք մըն էր, եւ չէր կրնար կրօ­նա­կանը ուսումնասիրող պատմագիր ըլլալը զատել իր կրօ­նա­կան հակումէն։ Ապ­շե­ցուցիչ բարդութիւն մը կայ, որովհետեւ գիտական-պատմա­գրական հայեացքը անկախ չէ իր առարկայէն։ Հայեացքը կազմուած է իր առար­կա­յին հետ միաժա­մա­նակ։ Եւ առարկան՝ հայեացքին հետ միաժամանակ։

2

Վալտեր Բենիամինի արխիւը (եւ «ապարատ»ին միջամտութիւնը)

Նախորդ նիստին ընթացքին, զատորոշեցինք «արխիւ»ի չորս տարբեր եզրեր, կամ չափումներ։ Առաջին եզրին մասին ըսինք, որ կը վերաբերէր իմացաբա­նու­թեան, այսինքն՝ մեր իմացութեան (մեր գիտութեան) պատմական ձեւերուն ու որոշա­դրում­ներուն։ Երկրորդը կը վերաբերէր վկայագրութեան եւ պատմական այն դէպ­քերուն, որոնք կարծէք յատուկ էին Ի. դարուն, այն դէպքերուն որոնք կը պահանջեն վկայա­գրութիւններու անվերջանալի բազմապատկումը, այն աստի­ճան՝ որ այլեւս վկա­յա­գրութիւններու արխիւն է որ կը գրաւէ մեր ամբողջ ուշա­դրութիւնը։ Կարծէք՝ արխի­ւին անհուն ուռճացումը անհրաժեշտ ըլլար որպէսզի դէպքը դառնար դէպք, իրակա­նութիւնը՝ իրականութիւն։ Երրորդ եզրը կը վերա­բերէր ար­խիւի նիւթական արտա­քնութեան, արձանագրութեան միջոցներու նո­րոգումին, հետը բերելով այն հար­ցու­մը՝ թէ արդեօք այդ նորոգումը (տեսագրիչ, ձայնագրիչ, գրագրիչ գոր­ծիք­նե­րու գիւ­տը) բան մը կը փոխէ՞ մեր իմա­ցութեան, աշ­խարհիմացութեան ձեւերուն մէջ, արդեօք իմացաբանական արմա­տական փո­փո­խութիւննե՞ր կը յառաջացնէ, թէ ո՛չ։ Չորրորդ եզրը կը վերաբերէր արուեստին, արուեստ կոչուածին։ Այսօր քանի մը վայրկեան պիտի հետեւիմ Վալտեր Բենիա­մինի տարած աշխատանքին, մտածելու համար ինչ որ ինքը կը նկատէ կատարեալ շրջափոխութիւն մը արուեստի դերին, հանգամանքին, պաշտօնին, ըլլալու ձեւե­րուն, անշուշտ «արխիւ»ի եւ «արխիւացում»ի հարցրին ընդ­հա­նուր ծիրէն ներս տեղաւորելով զանոնք։

Բենիամինի նպատակը ծանօթ է։ Կը գրէր այն տարիներուն երբ Եւրոպայի մէջ ֆա­շականութիւնը կը տարածէր իր շօշափուկները մարդկային բոլոր բնագաւառ­ներուն մէջ։ Բենիամին կ՚ուզէր արուեստի այնպիսի տեսաբանութիւն մը յառա­ջացնել, որ ան իր բառերով՝ «կատարելապէս անգործածելի ըլլայ ֆաշականու­թեան նպատակնե­րուն», եւ փոխադարձաբար՝ գործածելի ըլլայ արուեստի քաղա­քականութեան յե­ղա­փոխական պահանջներու բանաձեւումին համար։ «Արուեստի գործը արհես­տա­գի­տա­կան վերարտադրելիութեան ժամանակաշրջանին» աշխա­տասիրութեան վեր­ջին պարբերութիւնը կը կրկնէ նոյն այդ առաջադրանքը հետե­ւեալ բառերով.

«Fiat ars–pereat mundus»։ Թող ըլլայ արուեստը, թող կործանի աշխարհը, կ՚ըսէ ֆաշականութիւնը, պատերազմէն սպասելով, ինչպէս կը խոս­տո­վա­նէր Մարինեթթի, տեխնաբանութեան կողմէ աղարտուած զգայարանա­կու­թեան գեղարուեստական գո­հա­ցումը։ L’art pour l’art սկզբունքն է այս մէկը, իր կատարե­լագործման հասած։ Մարդ­կութիւնը որ ատենօք, Հոմերոսի շրջանին, Ողիմպիական աստուածներուն հա­մար հայեցութեան առարկայ էր, հիմա կը դառնայ հայեցութեան առարկայ ինքն իրեն համար։ Ինքն իրմէ իր օտարումը այնպիսի աստիճանի մը հասած է, որ կրնայ իր իսկ բնաջնջումը ապրիլ որպէս գեղագիտական գերագոյն վայելքը։ Այդ է քա­ղա­քա­կանութեան գեղագիտացումը, ֆաշականութեան կողմէ կիրարկուած։ Անոր պէտք է հակադրենք արուեստի քաղաքականացումը։[26]

Այս նիւթերը կարծեմ նոր չեն։ Անցեալ տարի խօսած էինք արուեստի անհրաժեշտ քա­ղաքականացումին մասին, մինչեւ իսկ Բենիամինի անունը մէջբերելով, երբ կը բացատրէինք թէ ինչպէ՛ս եւ ինչո՛ւ Նացիներու ֆաշականութիւնը հումանիզմի կա­տարելագործումն էր, քանի որ հոն մարդկութիւնը կամ մարդկայնութիւնը արուես­տագէտ-քաղաքագէտին հում նիւթն էր, որմէ մեկնելով կրնար ստեղծել նոր մարդ­կութիւն մը, նոր առասպելաբանութիւն մը, եւ մասամբ նորին[27]։ Ասոնք՝ Բենիամինի այսօրուան կարճառօտ քննարկումիս ընդհանուր համածիրը կը կազմեն։ Հոն հաս­նելու համար, Բենիամին կ՚ընէ երկու բան։ Նախ ցոյց կու տայ որ արուեստի հին հաս­կացութիւնն ու հասկացողութիւնը իր արժէքն ու նշանակութիւնը կորսնցու­ցած է, երբ պատճէնի եւ բնատիպի հակադրութիւնը ի զօրու չէ այլեւս։ Բայց այդ առաջին փաստարկը յայտնապէս բաւական չէ դէմ դնելու համար քաղաքականու­թեան գեղա­գիտացումին։ Երկրորդ փաստարկը կ՚անցնի շարժարուեստի, ֆիլմի պայմաններու քննարկումէն։ Ամէն մարդ գիտէ թէ Նացիական Գերմանիան ինչ­պէ՛ս իր հաշուոյն կ՚օգտագործէր զանգուածներու բացառիկ սէրը այդ նոր եր­եւցած պատկերա­կեր­տու­մի միջոցին նկատմամբ։ Կարեւորը ուրեմն զանգուած­ներու եւ ֆիլմի այդ յարաբե­րութիւնը հասկնալն է, որպէսզի կարելի ըլլայ իրակա­նութեան հետ զգայարանական կապ մը հաստատելու այս նորատեսակ ձեւը ետ առնել, վերագրաւել, ֆաշակա­նու­թեան եւ նացիական քարոզչականութեան ձեռ­քէն։ Հասարակութիւնը պէտք է ի վի­ճակի ըլլայ տիրապետելու իրականութեան հետ զգայարանական յարաբերութեան նորերեւոյթ հնարաւորութիւններուն։ Եթէ չտիրապետէ անոնց, տեխնաբանական մի­ջոցները պիտի գործածուին որպէս բնա­ջնջումի միջոցներ։ Աւելի չեմ ուզեր զար­գա­ցնել այս սերտ կապակցութիւնը։ Ինչ որ յստակ է՝ այն է, որ վերարտադրելիութեան պայմանները «արտադրութեան պայ­մաններ»ուն հետ առնչուած են։ Նոյնիսկ եթէ այսօր կրնանք այն տպաւորութիւնն ունենալ, որ ֆաշականութեան յատուկ գեղա­գի­տացումը չ՚սպառնար մեզի անմի­ջա­կանօրէն, ինչպէս կը սպառնար երեսունական թուականներուն, այսուհանդերձ կարելի է Բենիամինի ստորոգութիւնները պահել եւ հետեւցնել, որ արուեստագէտ­ներուն վերապահուած էական պարտականութիւնն է՝ պեղել-փորձարկել-յայտ­նա­բերել ո՛չ թէ իրականութիւնը, մարդկային կամ ընկե­րա­յին (ինչ որ հասարակ տե­ղիք մը պիտի ըլլար), այլ՝ իրականութիւնը մեզի համար իրականութիւն դարձնող միջոցները։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ իրականութիւնը արձա­նա­գրող միջոցները նաեւ ու միեւնոյն ատեն՝ իրականութիւնը արտադրող միջոցներ են։ Արուեստով կը կար­ծենք որ կ՚արձանագրենք ու կ՚արխիւաւորենք իրականութեան նորանոր խաւեր։ Թերեւս ճիշդ է։ Բայց ատկէ աւելի կարեւոր՝ կ՚արձանագրենք ու կ՚ար­խիւաւորենք արձանագրութեան ու արխիւաւորումի նորանոր խաւեր։ Եւ եթէ ան­գիտանանք որ մեր իրականութիւնը արդիւնքն է արձանագրութեան մեր միջոց­նե­րուն, այն ատեն կը շարունակենք խաբկանքով ապրիլ եւ սիրել խաբկանքը։ Այսօր­ուան արուեստա­գէտ­ներուն պարտա­կանութիւնն է ուրեմն այդ էական խաբկանքէն ազատագրել մեզ։ Չեմ տեսներ աւե­լի կարեւոր առաջադրանք այսօրուան օրով։ Ա՞յս է Վալտեր Բենիամինին ըսա­ծը։ Մօտաւորապէս՝ այո, այս է, գուցէ տարբեր բառերով։

Եւ ուրեմն ամբողջ քննարկումին կիզակէտը «իրականութիւն» կոչուածին եւ արձա­նագրութեան միջոցներուն փոխադարձ կապակցութիւնն է։ Հոս բացատրածս Բե­նիա­մինի փորձագրութեան 11րդ պարբերութեան մէջ է ամենայն յստակութեամբ ներ­կա­յացուած է։ Պիտի մէջբերեմ երկու հատուածներ, զորս Բենիամին ինքը ընդգծած է իր ձեռքով.

Շարժարուեստի արհեստանոցին մէջ՝ ապարատը (die Apparatur, բառ մը որ անգլե­րէն թարգմանուած է նախ the apparatus, ետքը՝ equipment) այնքան խոր մխրճուած է իրականութեան մէջ, որ նոյն այդ իրականութեան մաքուր, ապարատի օտար մար­մի­նէն անկախ հանգամանքը մասնաւոր գործո­ղու­թեան մը արդիւնքը միայն կրնայ ըլ­լալ […]։ Հոս իրականութեան ապա­րա­տէ զուրկ հանգամանքը դարձած է նոյն այդ իրականութեան ամենէն ար­ուես­տական հանգամանքը, եւ անմիջական իրակա­նու­թեան մը տեսքը արհես­տագիտութեան աշխարհին կապոյտ ծաղիկն է։[28]

Եւ այս յոյժ յատկանշական յայտարարութենէն ետքը, նոյն պարբերութեան վեր­ջա­ւո­րութեան, Բենիամին կը կրկնէ ըսուածը ա՛լ աւելի յստակ բառերով.

Ինչո՞ւ իրականութեան շարժարուեստային ներկայացումը անբաղ­դատե­լի­օրէն աւե­լի նշանակալից է այսօրուան մարդոց համար [կ՚ուզէ ըսել՝ անբաղ­դա­տելիօրէն աւելի նշանակալից քան թէ հին նկարիչինը]։ Որովհետեւ իրա­կանու­թեան ապարատէ զերծ հանգամանքը, զոր արդի մարդը արտօնուած է պահանջելու արուեստի գործէն, կ՚ա­պահովուի միմիայն նոյն այդ իրակա­նութեան խորագոյն ներթափանցումին միջո­ցաւ ապարատին կողմէ։

Ահաւասիկ գերմաներէնը.

So ist die filmische Darstellung der Realität für den heutigen Menschen darum die unver­gleichlich bedeutungvollere, weil sie den apparatfreien Aspekt der Wirk­lich­keit, den er vom Kunstwerk zu fordern berechtigt ist, gerade auf Grund ihrer in­ten­sivsten Durchdringung mit der Apparatur gewährt.[29]

Իսկ անգլերէն թարգմանութիւնը, ի հարկէ՝ սխալ կամ անկատար թարգմանու­թիւն.

Hence, the presentation of reality in film is incomparably more significant for people of to­day, since it provides the equipment-free aspect of reality they are entitled to demand from a work of art, and does so precisely on the basis of the most intensive inter­pene­tra­tion of reality with equipment.[30]

Անգլերէնը ուրեմն կը յաջողի ըսել, որ կինոյի ապահոված կամ առաջարկած ներ­կա­յացումը արդի մարդուն՝ հանդիսատեսին կը հրամցնէ ապարատէ զուրկ հան­գա­ման­քը, կարծես թէ այդ ըլլար պատճառը անոր կարեւորութեան։ Մինչդեռ անոր կարե­ւո­րութեան պատճառը անշուշտ ապարատէ զուրկ իրականութիւն մը, կամ իրակա­նու­թեան պատրանք մը, հրամցնելը չէ։ Ա՞յլ։ Այլ այդպիսի իրականու­թիւն մը կամ իրա­կանութեան պատրանք մը հրամցնել չկարենալն է առանց խո­րագոյն փոխ-ներթա­փան­ցումով մը իրականութեան եւ ապարատի։ Առաջին մէջ­բերումը նոյնքան կամ աւելի յստակ էր այս առումով, քանի որ կ՚ըսէր. «Հոս իրա­կանութեան ապա­րա­տէ զուրկ հանգամանքը դարձած է նոյն այդ իրա­կանու­թեան ամենէն ար­ուես­տական հան­գամանքը, եւ անմիջական իրականութեան մը տեսքը արհես­տագիտութեան աշ­խարհին կապոյտ ծաղիկն է»։ Կապոյտ ծաղիկ, այսինքն՝ ռոմանթիք երազ, կամ պատ­րանք, կամ ձգտում[31]։

Բայց նախադասութեան մէջ միջանկեալ մը կայ, որ կրնայ թիւրիմացութեան մատ­նել ընթերցողը։ Բենիամին կ՚ըսէ. «… ապարատէ զուրկ հանգամանքը, զոր արդի մարդը արտօնուած է պահանջելու արուեստի գործէն»։ Արդար պահանջի մը մա­սին է խօս­քը։ Այո, միշտ կ՚ուզենք հասնիլ զուտ իրականութեան, բուն իրականու­թեան, կ՚ու­զենք հասնիլ իրականութեան գաղտնիքին, առանց միջամտութեան, առանց միջան­կեալի, առանց տեխնիքի, տեխնաբանութեան եւ արհեստագիտու­թեան, առանց արձա­նա­գրութեան նորանոր միջոցներու, առանց արխիւի եւ արխի­ւացումի բազմազան ձեւերուն, եղանակներուն։ Եւ այդ է, որ կը պահանջնք ար­ուես­տի գործէն։ Եւ արուես­տի գործը սիրայօժար կը տրամադրէ մեզի այդ մաքուր իրականութիւնը։ Ինքն իր մակերեսէն կը ջնջէ ապարատի միջամտութիւնը։ Եւ կը ջնջէ զայն անշուշտ ապա­րա­տի միջամտութեամբ։ Այդ էր ըսուածը, այնպէս չէ՞։ «…Կ՚ա­պահովուի մի­միայն նոյն այդ իրակա­նութեան խորագոյն ներթափանցումէն ապարատին կողմէ»։ Արդար պա­հանջ, եթէ ուղղուած է արուեստի գործին, իր հին՝ չյեղափոխուած իմաս­տով, քաղա­քականութեան գեղարուեստականացման ուժե­րուն յանձնուած։ Բայց Բե­նիա­մինի ամբողջ փաստել ուզածը այն է, որ արուեստի այդ հին իմաստն է, որ մեր աչքին առ­ջեւ հետզհետէ փոխած է իր էութիւնը, եւ պէտք է տէրը ըլլանք վերջապէս այդ շրջա­­փոխութեան, այդ յեղաշրջումին։ Եթէ չտի­րապետենք, պիտի տիրապետուինք։ Այդ է Բենիամինի աչքին՝ համայնավարու­թիւնը, կոմունիզմը։ «Կոմունիզմ» կը նշանակէ՝ տիրապետութիւն իրակա­նութեան ար­տա­դրութեան պայմաններուն վրայ։ Գաղտ­նիքը հոս՝ իրակա­նութեան կոչուածին եւ արձա­նա­գրու­թեան-արխիւացումի միջոցներուն խորա­գոյն փոխ-ներթա­փան­ցումն է։ Այդ փոխադարձ ներթափանցումին ան­շրջան­ցե­լի­ու­թիւնն է զոր պիտի կոչենք «արխիւին օրէնք»ը։ Արխիւին օրէնքը բա­նա­ձեւելու եղանակներէն մէկն է, առնուազն։ Բենիամինի մեծ յատկանիշը այն է, որ ինքը այդ արխիւի օրէնքը չի պահեր զուտ տեսաբանական գետնի վրայ, օրի­նակ՝ իմացա­բա­նա­կան նկատա­ռում­ներով, ինչպէս կ՚ընէր դը Սերտոն, տեսանք քիչ մը առաջ, կամ ինչ­պէս կ՚ընէ Դերի­դան, արխիւախտին նուիրուած իր գիրքին մէջ։ Այո, Բենիամինի աչ­քին, ար­խիւին օրէն­քը հասկնալը, անոր համաձայն մտածելն ու շարժիլը, քա­ղա­քա­կան հրամայական մըն է, անմիջականօրէն, որովհետեւ եթէ չընես, եթէ չհաս­կնաս, եթէ անոր համաձայն չմտա­ծես ու չշարժիս, քաղաքական խաբկանքի մէջ ես։ Կապոյտ ծաղիկին խաբկանքը անմիջապէս կը շահագոր­ծուի զանգուածները տիրապետուած վիճակի մը մէջ պահե­լու համար։ Արուեստը այսօր պէտք է ծա­ռայէ զանգուած­նե­րուն, որպէսզի զան­գուած­ները տիրապետեն իրականութեան արտադրութեան պայ­մաններուն, ու չտի­րա­պետուին անոնց կողմէ կամ անոնց միջոցաւ։ Քննա­դատու­թիւնը այդ մակար­դա­կին կրնայ շարժիլ։ Չի շարժիր հասա­րակական պայմաններու մակարդակին։ Այս մէկը ըսուած է Բենիամինի կողմէ 10րդ պարբերութեան մէջ։ Այսօրուան կինօ­ար­ուեստը կրնայ յառաջացնել յե­ղա­փոխական քննադատութիւն մը, այո, բայց յեղա­փո­խական քննադատութիւն մը, որ ուղղուած է արուեստի աւան­դա­կան հասկացողու­թեան։ Հոս համեստութեան խաղ մը կը խաղայ հեղինակը։ Մեր քննադատութիւնը աւելիին չի հասնիր, կ՚ըսէ։ Դրամատիրական պայմաններուն մէջ գործող կինօար­ուես­տին նման, մեր քննա­դատութիւնը կրնայ հասնիլ միայն արուես­տի հասկա­ցո­ղու­թեան քննարկումին։ Չի կրնար հասնիլ զանոնք պայմանաւորող ըն­կերային-հասա­րա­կական պայման­նե­րուն։ Բայց համոզուած չեմ հոս Բենիամինին ըսածին անկեղ­ծութեան։ Որովհետեւ իրականութեան արտադրութեան պայման­նե­րուն տիրապե­տու­մը առաջնա­կարգ է իր աչքին։ Հետեւաբար՝ արուեստի քննա­դա­տու­թիւն եւ քաղա­քական տի­րա­պետու­թեան կերպերուն քննադատութիւնը չեն կրնար մէկը միւսէն անկախ ըլլալ։

3

Վկայութեան հեղինակութիւնը

Այս էր ուրեմն արխիւին օրէնքը։ Միշտ աւելի արխիւ, միշտ աելի արձանագրու­թեան եւ արխիւացումի միջոցներու միջամտութիւն, հասնելու համար «մաքուր» իրակա­նու­թեան, ապարատէ զերծ իրականութեան, անարխիւ իրականութեան։ Ցուցա­բեր­ուածը՝ անտիրապետելի ցանկութիւն մըն է, հասնելու համար զերծին, զուրկին, մա­քուրին, ծա­գումին, սկզբնաւորութեան, բունին, բուն իրականութեան։ Հոն ուր բոլոր միջանկեալ միջոց­ները մեր ու իրականութեան միջեւ պիտի ջնջուին մէկ անգամէն ու պիտի ունե­նանք մեր աչքին առջեւ պարզուած, վերջապէս, բունը, իրականը, իրակա­նութեան իրա­կանը։ Բայց հոն հասնելու համար՝ ստիպուած ենք կուտակելու, բազ­մա­­պատ­կե­լու արձանագրութեան նորանոր միջոցներով ստեղծուած արխիւներ։ Ար­խիւ արխիւի վրայ, արխիւախտ։ Իրականութեան իրականին, բուն իրականութեան հասնելու ցան­կութիւնը պայմանաւորուած է ուրեմն արխիւախտով, արդիւնքն է ար­խիւի ախտին։ Կամ հակառակը՝ արխիւի ախտը, անվերջանալիօրէն արխիւներ կու­տակելու անհրա­ժեշ­տութիւնը պայմանաւորուած է բուն իրականութեան հաս­նելու անտիրապետելի ցանկութեամբ։ Մէկը անկախ չէ միւսէն։ Բունը արխիւէն, եւ ար­խի­ւը՝ բունէն։ Տարօ­րինակ։ Ստիպուած ենք կուտակելու, արխիւին օրէնքն է։ Կը կու­տա­կենք արխիւներ, կը բազմապատկենք արձանագրութեան եւ արխիւացումի միջոց­ները, որպէսզի հաս­նինք անարխիւին, ապարատէ զուրկ բուն իրականու­թեան։ Որ­քա՜ն տարօրինակ։ Ար­խիւն է, որ կը տիրապետէ մեր կեանքերուն։ Ար­խիւը կը ներ­թափանցէ մինչեւ խոր­քե­րը մեր իրականութեան, իրականութեան մեր ըմբռնումին, մտածողական թէ զգայա­րանական։ Իսկ եթէ կ՚ուզենք ձերբազատ­ուիլ անկէ, եթէ կ՚ու­­զենք մէկ քով դնել ար­խիւը, մոռնալ զայն, հաւատալով որ կայ բուն իրակա­նու­թիւն մը առանց արխիւի, նո­րէն կը հպատակինք արխիւին, եւ այս անգամ կրկնապէս կը հպատակինք, քանի որ կը հպատակինք խաբկանքով, զերծ ըլլալու խաբկանքով։ Եւ այդ խաբկանքը իր կարգին արխիւի տիրապետութենէն թելադրուած է մեզի։ Քանի որ արխիւին օրէնքին հա­մա­ձայն է, որ կը հաւատանք անարխիւ՝ բուն իրականութեան մը։

Եւ սակայն կայ բուն իրականութեան հասնելու, զայն ըսելու եւ լսելու, լսելի դարձ­նելու արդար պահանջը։ Պահանջատիրութիւն մը, քաղաքական իմաստով, այն­պէս չէ՞։ Մեր իրաւունքն է, կ՚ըսենք, որ իրականութիւնը ըսուի, գիտցուի, հռչակուի, ըն­դունուի բոլորին կողմէ, որեւէ «ապարատ»է, գործիքի միջամտութենէն, արխիւա­ւո­րումի տեխնաբանութենէ անկախ։ Եւ պիտի պայքարինք մեր իրաւունքները պաշտպա­նե­լու համար։ Օրինակ՝ որպէսզի Աղէտը ճանչցուի, ընդունուի, իմացուի, որպէս ցե­ղա­ս­պանական իրականութիւն։ Եւ հոն հասնելու համար, հարիւր տարիէ ի վեր կամ աւե­լի՝ կը բազմապատկենք վկայութիւնները, կը վերածենք զանոնք անմիջա­կանօրէն ար­խիւի, կ՚արխիւացնենք եւ կ՚արխիւաւորենք մեր յիշողութիւնը, մեր յուշերը, կը հպա­տակեցնենք մեր յիշողութիւնը արխիւի օրէնքին։ Կը կուտակենք փաստերը, որ­պէսզի վերջաւորութեան պէտք չըլլայ որեւէ փաստի, որեւէ արխիւի, որեւէ վկա­յու­թեան ու վկայագրութեան, եւ յայտնուի իրականութիւնը, մերկ իրա­կանութիւնը։ Մերկ իրա­կա­նութեան յայտնութիւնը մեր արդար իրաւունքն է, կ՚ը­սենք։ Եւ չենք անդրա­դառ­նար որ այդ ընելով ու ըսելով, լիովին կը հպատակինք ար­խիւի օրէնքին, արխիւախ­տին։ Չենք անդրադառնար մանաւանդ, որ արխիւի օրէնքը նաեւ դահիճին օրէնքն էր։ Քանի որ դահիճն էր որ մեզմէ շատ առաջ՝ մտա­ծած էր իր արարքը այդ օրէնքին հա­մաձայն։ Եթէ արխիւին օրէնքը չըլլար, դահիճը ինչպէ՞ս կրնար խորհիլ յառաջագունէ իր ոճիրը կազմակերպելու մասին որպէս ան­իրական։ Եւ անիրական կը նշանակէ միայն մէկ բան. անարխիւ։ Ինչ որ կը նշանա­կէ ո՛չ թէ մարդկային էակ­ներ մեռցնել, խմբովին, զանգուածովի, այլ մարդկային էակին մէջ վկան մեռցնել։ Մարդկային էակին մէջ վկան մեռցնել։ Որպէսզի յետոյ արխիւի օրէնքին համաձայն՝ վերապ­րող­ները ստիպուին անվերջ-անդադար՝ իրենց մէջ վկայի մահուան մասին վկայել, եւ այդ պատճառով իսկ՝ խելագարուիլ, խելա­գարներու զանգուածի մը վե­ր­ածուիլ։ Բուն իրականութիւնը ուզել, բուն իրա­կանութեան մեր իրաւունքը պա­հան­ջել։ Եւ այդ ընե­լով, աւելի քան երբեք արխիւի օրէնքին հպատակիլ, ամբողջովին տի­րապետուած, քա­նի որ արխիւին օրէնքը դահիճին օրէնքն է նաեւ։ Դահիճն է, որ ըսած է մեզի. հիմա փաստէ՛ եթէ կրնաս, հիմա պահանջէ՛ նայինք բուն իրակա­նու­թեան իրա­ւունքդ։ Եւ մենք՝ վերապրողներս կը փաստենք հարիւր տարիէ ի վեր, կը պա­հանջենք մեր արդար իրաւունքը, կը հպատակինք դահիճին։

Միայն մե՞նք։ Ո՛չ անշուշտ։ Տիեզերական օրէնք մըն է։ Տիեզերական յարաբերա­կա­նութեան օրէնքն է, որ կը գործէ հոս։ Ահաւասիկ ուրեմն չորս չափումները ար­խիւին։ Իմացաբանական։ Վկայաբանական։ Տեխնաբանական։ Արուեստաբա­նա­կան։ Սա պա­հուս կարծես թէ երկրորդ չափումին մէջն ենք, վկայաբանականին մէջ։ Բայց յստակ է, որ չորս չափումները մէկ ու միակ արխիւին չափումներն են։

Եւ քանի որ հիմա վկայաբանականին մէջն ենք, աւելցնեմ հետեւեալը։ Եէյլ համալ­սաանին մէջ, ինչպէս ըսի անցեալ անգամ, 1982ին պաշտօնապէս կազմուած է Ող­ջա­կէզի հրեայ վերապրողներու առաջին կարեւոր արխիւը, որուն սկզբնական շրջանի նախաձեռնողն էր Դորի Լաուբ անունով հոգեբուժ մը եւ ետքը՝ Ճէֆրի Հարթման անունով համեմատական գրականութեան ծանօթ դասախօսը։ Ռե­պեքքա Կոմէյի գիր­քին մէջ, կայ երկարաբան հարցազրոյց մը, զոր գիրքին հեղի­նակը եւ Իան Պալֆուր ունեցած են այդ Ճէֆրի Հարթմանին հետ, եւ որուն մէջ կը փորձեն զինքը բերել քիչ մը խորացած անդրադարձի հողին վրայ, արխիւացու­մի արարքին վերաբերեալ (որ­պէսզի քիչ մը հեռանանք Ողջակէզի շուրջ հասարակ տեղիքներէն, որոնք չորս տաս­նամեակէ ի վեր մեզի կը բացատրեն թէ ինչո՛ւ Ողջա­կէզը կեդրոնական տեղ կը գրաւէ կամ պէտք է գրաւէ արեւմտեան խղճին եւ խղճմտանքէն ներս)։ Բայց Հարթման ու­րիշ բան չունի ըսելիք, վկայութիւն­ները հաւաքելու արարքին շուրջ, եթէ ոչ այդ —արխիւը արեւմտեան խղճմտանքին ուղղուած է։ Եւ հարցազրոյցի վերջաւորութեան, յանկարծ, Հարթման իր սլաքը կ՚ուղղէ Դերիդային դէմ, որ Demeure անունով իր գիր­քին մէջ շեշտը դրած է վկա­յութեան, վկայութիւն կոչուածին պատկանելիութեան վրայ արխիւի աշխարհին, այսինքն աշխարհի մը որ էապէս կը յարաբերականացնէ ամէն ինչ։ Եւ ահաւասիկ կը մէջբերեմ Հարթմանին նախադասութիւնը, նախ անգ­լերէն՝

But if testimony has an inevitable rhetorical component, indeed, if it can be shown that it is not exempt from the laws of fiction, what happens to its authority as direct transcription of a historical event?[32]

Կը թարգմանեմ՝

Բայց եթէ վկայագրութիւնը անխուսափելիօրէն ունի հռե­տորական բաղադրիչ մը, եթէ կարելի է ցոյց տալ որ ան զերծ չէ ֆիկցիայի կա­նոններէն, այն ատեն ի՞նչ կը մնայ անոր հեղինակութենէն – կամ վաւերակա­նու­թենէն – որպէս պատմական դէպքի մը անմիջական արտագրումը»։

Նոյն Ճէֆրի Հարթմանը Դերիդային մօտիկ էր այն տարիներուն երբ Դերիդան Եէյլ հա­մա­լսա­րա­նը կը դասաւանդէր, եօթանասունական թուականներուն, միասին գիրք մըն ալ հրատարակած են, եւ այդ տարիներուն Դերիդա ի միջի այլոց Բոռխէսի մա­սին դա­սախօսած ալ է, ուրեմն խօսած է Բոռխէսի տիեզերական արխիւին մասին։ Եւ ուրեմն ի՞նչ հասկցած է Դերիդայի իր ընթերցումներէն, եթէ վերջաւորութեան, 2000 թուա­կա­նի Դեկտեմբերին, հարցազրոյցի մը վերջաւորութեան, կրնար արտա­սա­նել այդ նա­­խադասութիւնը առանց երկվայրկեան մը իսկ վարանելու, առանց այլ­եւ­այլի. վկա­յութիւնը պատմական իրողութեան մը ուղղակի եւ անմիջական արտա­գրումն է, հետեւաբար՝ բուն իրականութեան, զուտ իրականութեան արձանագրու­թիւնը եւ ար­խիւացումը, կարծէք պէտքը չըլլար արձանագրութեան եւ արխիւացումի գոր­ծողու­թեան մասին մտածելու, քանի որ կարեւորը բունն է, դէպքը, իրականութիւ­նը, որ ան­աղարտ կրնայ երեւիլ, ներկայացուիլ, փաստուիլ, արխիւին ետին։ Եւ քայլ մը եւս եր­թալով, եթէ Դերիդա խնդրոյ առարկայ կը դարձնէ վկայութեան եւ վկա­յագրութեան հեղինակութիւնը որպէս իրականութեան մը ուղղակի արտա­գրումը (եւ «ուղղակի» բառն է հոս ապշեցուցիչը անշուշտ), այն ատեն՝ Դերիդան ալ ձեւով մը կը մասնակցի Ողջակէզի իրականութեան հերքումի, ժխտումի քա­ղաքականութեան։ Հոն կը յանգի Հարթմանի փաստարկումը։ Հոս անշուշտ պատ­մագրական զառածումին եւ արխիւ­ախտին փառապանծ արտայայտութիւնն է որ կու գայ երեւան, անտանելի ու ծիծա­ղելի։ Արխիւախտի տրամաբանութիւնն է, որ կը գործէ իր լիութեամբ, իր լման իրա­ւունքով։ Արդի մարդը իրաւունք ունի պա­հան­ջելու, կ՚ըսէր Բենիամին, իր արդար իրաւունքն է պահաջելը որ իրեն հրամցուի բուն իրականութիւնը, ի գին… ին գին ար­խիւի էութեան կատարեալ անտեսումին։ Եւ եթէ արխիւի եզրաբանութիւնը ձեզի տա­կաւին խորհրդաւոր կը թուի այսքանը լսելէ ետք, փոխեմ բառապաշարը ու եզրա­բա­նութիւնը, ու ըսեմ նոյն բանը ուրիշ բառերով։ Եթէ վերապրողին մէջ վկան է, որ մեռցուած է, ինչպէ՞ս կրնայ վերա­պրողը վկայի մահուան մասին վկայել, ինչպէ՞ս կրնայ վկայել իր մահուան մասին որպէս վկայ։ Ամէն անգամ որ մէկը կ՚ենթադրէ թէ այդպիսի բան մը կարելի է, ամէն անգամ որ մէկը կը խօսի բուն իրականութեան արտագրումին մասին, կը նախատէ մեռեալներուն յիշատակը, որովհետեւ ցոյց կու տայ թէ չէ հասկցած Աղէտին կորիզը, չէ հասկցած հոն պատահածը, վկային մահը, արխիւին տիրապետութիւնը։ Պէտք է կարենալ երեւակայել երկրաշարժ մը, կ՚ըսէր Ժ.Ֆ.Լիոթար, որ ո՛չ միայն կը քանդէ տուներ, բնակարաններ, քաղաքներ, ո՛չ միայն կը խլէ ու կ՚ոչնչացնէ հոյլ մը մարդ­կային կեան­քեր, այլ կը քանդէ ու կ՚ոչնչացնէ երկրաշարժները չափող ու արձա­նագրող գործիքները[33]։

4

Վկային մահը

Եւ հիմա կը վերադառնամ Բոռխէսին։ Վերջին բաժինս է։ Անշուշտ Եէյլ համալսա­րանին մէջ եօթանասունական թուա­կաններուն Դերիդային դասաւանդելը պատա­հա­կան է։ Պատահական է նոյնպէս Եէյլ համալսարանին մէջ հրեայ վերապրողներու առաջին կարեւոր արխիւին հաւաք­ուած ըլլալը։ Պատահական է, որ այդ արխիւին պատասխանատուն կրնար Բոռխէսի Ֆրետ Մըրտոկը ըլլալ, բայց իրական կեանքին մէջ՝ եղած է այդ Ճէֆֆրի Հարթմանը, այն իսկ Հարթմանը՝ որ կը հաւատար բուն իրականութեան անմիջական գրառումին, ուրեմն արխիւէն անդին՝ արխիւէն ան­թափանց գոյութեան, նոյն Հարթմանը որ տասնամեակներով եղած է արխիւներու պահապանը, այսինքն արխիւներու կուտակումին ու բազմապատկումին պատաս­խա­նատուն։ Բոլոր պարագաներուն՝ արխիւախտն է որ կը տիրէ, կը տիրապետէ, ան­խու­սափելի ցանկութեամբ մը, հաւաքելու, միշտ աւելի հաւաքելու ախտը, որ­պէս­զի ըլլայ իրականութիւնը, բունը, արխիւազերծը։ Ինչ որ պատահական չէ սա­կայն, այն է որ 1969ին, այն իսկ տարին երբ Բոռխէս իր «Ազգագիրը» պատմուածքը կը գրէր ու Մթագնութիւնը կը փառաբանէր, իր՝ Բոռխէսի ամենամօտիկ բարեկամը՝ Էմիր Ռո­տրիգէզ Մոնեգալ, որ գրականագէտ էր եւ Բոռխէսի գործին մեծ մասնագէտը, կը նշանակուէր Եէյլ համալսարանի մէջ լատին-ամերիկեան գրականութեան դա­սատու։ Նոյն այդ Ռոտրիկէզ Մոնեկալը քանի մը տարի ետքը անգլերէն լեզուով առաջին գիր­քը պիտի հրատարակէր Բոռխէսի մասին, ուղղակի անգլերէն գրուած գիրք մը, ուր կ՚առաջարկէր Բոռխէսի կեանքին ու գրականութեան հոգեվերլուծա­կան մեկ­նա­բանութիւն մը[34]։ Եւ եթէ Բոռխէսի գրութիւններուն հոգեվերլուծական մեկ­նա­բա­նու­թիւն մը հնարաւոր էր, ինչո՞ւ ոչ հոգեվերլուծական գրութիւններուն Բոռ­խէսեան մեկնաբանութիւն մը։ Այդ է որ Բոռխէս կը բացատրէ իր բարեկամին։ Իրեն կ՚ըսէ. ես ակադեմական չեմ, դասախօս չեմ, Բոռխէսի գրութիւններուն մեկ­նաբանը չեմ, բայց նայեցէ՛ք ինչ գիրքեր կրնամ հայթայթել որպէսզի մեկնաբանը, բանասէրը, կարենայ իր մեկնաբանի-դասախօսի աշխատանքը կատարել։ Քմծի­ծաղով լեցուն պատգամ մըն է անշուշտ։ Բոռխէսին առաջին լեզուն անգլերէնն էր։ Իր պատմածը ինքնա­կեն­սագրական է հետեւաբար։ Ինքն է որ չէ ուզած ազգագիր դառնալ, ու փո­խարէնը՝ դար­ձած է գրադարանապետ։ Մեկնաբանը կ՚ուզէ շահա­գործել կեանքի մը գաղտ­նիքը, գիտական մեկնաբանութեան մը ենթարկել զայն։ Բայց մինչեւ իսկ գաղտնիքը, մինչեւ իսկ վերապրողի մը ամենէն գաղտնի փոր­ձա­ռութիւնը դատա­պարտուած են իրենց կեանքը վերջացնելու տիեզերական գրա­դարանին, տիե­զե­րա­կան արխիւին մէջ։ Կը յայտնուին, Ֆրէօյտեան որմնա­նկարին պէս որուն մասին խօսեցանք անցեալ անգամ, դէպի վերջաւրոութիւնը, կը յայտ­նուին նոյն պահուն ան­հետանալու համար որպէս գաղտնիք, որպէս վկայու­թիւն։ Հետեւաբար բացառուած է որ ըլլան փաստ, որեւէ իրականութեան մը փաստը, կեանքի մը փաստը, Բոռխէսի ներ­քին գաղտնիքին փաստը, հոգեվերլուծական մեկնաբանութեան մը փաստը։ Բացառ­ուած է, որ ըլլան փաստ, մինչդեռ մեկ­նա­բանին խորագոյն փափաքը, ցանկութիւնը, կամեցողութիւնը, զանոնք փաստի-փաստաթուղթի վերածել է, որպէսզի փաստա­թուղ­թերը ըլլան անոնք ինչի՞ն – դէպ­քին որպէս իրողութիւն, որպէս բուն իրակա­նութիւնը։ Այն պահուն, այն սկզբնա­կան պահուն երբ վկայութիւնը կը դառնայ ար­խիւ, եւ վկայութիւնը կը դառնայ միշտ ար­խիւ, անխուսափելի է, բուն իրականութեան ներկայացումը կը զուգադիպի բուն իրականութիւնը ներկայացնելու անկարելի­ու­թեան հետ։ Նոյն ինքն՝ իրականու­թեան ներկա­յացումը իրականութիւնը ներ­կա­յացնելու անկարելի­ութեան ներկայացումն է։ Եթէ ես համեստօրէն բան մը հասկցած եմ Բոռխէսի եւ Դե­րի­դա­յի ըսածէն արխիւին մասին, այդ հակասական (կամ գոնէ՝ յարակարծական) նա­խադասութիւնը կ՚ամ­փո­փէ ինչ որ հասկ­ցած եմ։ Եւ 10 տարի վերջը լոյս տեսած յօդ­ուածի մը մէջ, Ռոտրիգէզ Մոնեգալ կը խոս­տովանէր որ Բոռ­խէսին ըսածը աննկատ չէր թողած, քանի որ կը գրէր հետեւեալը. «…I was already involved in writing, or inventing, a literary biography of Borges…»[35]։ Չկայ գաղտնիքի գիտութիւն որպէս գաղտնիք։ Եւ վեր­ջին հաշ­ուով՝ բանասիրական եւ պատ­մագրական կամեցողութիւնը, վկայութիւնը որպէս փաստաթուղթ գործա­ծելու կամեցողութիւնը իր կարգին կը հպա­տակի արխիւի օրէն­քին։ Կը վկայագրականացնէ գաղտնիքը։ Քիչ մը արագ եղաւ, գիտեմ, այս զուգա­հեռա­կա­նը բանասէրի վկայագրականացումի գործողութեան (բա­նասէրը վկա­յու­թեան կը վերածէ ամէն բան, եւ առաջին հերթին՝ վկայի կը վերածէ բնիկը, բնիկը որ վկան է իր աւանդութեան, բանասէրի աչքին, բայց վկան է նաեւ այն անվերադարձ աւերին որուն ենթարկուած է իր աւանդութիւնը, որմէ ետք աւան­դու­թեան աւե­րակ­ները կը մնան որպէս արխիւ, բանասէրին կողմէ վերծանելի արխիւ) եւ պատմագէտի, վե­րա­պրողներու վկայութիւնները հաւաքողի գործողու­թեան։ Ժա­մա­նակ չունիմ նոյնպէս բացարտելու ազգագիրին ու բանասէրին միջեւ տարբե­րու­թիւ­նը։ Այդ մէկը կը բացատրեմ ուրիշ առիթով։ Եւ ուրեմն վերջին ըսելիքս պիտի մնայ օդին մէջ առկախ։ Վերջին ըսելիքս այն է, որ անկարելի է հասկնալ Ֆրետ Մըրտոկը որպէս ար­խիւապահ եթէ նկատի չառնենք միեւնոյն ժամանակ որ ան վերապրող մըն է։ Այդ ցեղախումբը որուն գաղտնիքը հետը բերած է որպէս ժառանգ՝ այլեւս իրեն համար զուտ յիշատակ մըն է։ Չկա՛յ ան այլեւս բացի որպէս յիշատակ։ Ինքը երբեք պիտի չվե­րա­դառնայ հոն։ Երբեք պիտի չգրէ իրենց մասին։ Անոնց գոյութիւնը եր­բեք պիտի չարձանագրուի գիտութեան էջերուն մէջ, արեւմտեան գիտակցու­թեան գիր­քե­րուն մէջ։ Երբեք անոնց մասին վկայութիւն մը պիտի չգոյանայ։ Եւ քանի որ Մըր­տո­կը անոնցմէ մէկը դարձած էր, ինքը որպէս միակ վերապրող՝ մեռեալ վկա­յին կերպարն է։ Մեռեալ վկայի՛ն, որ երբեք պիտի չկարենայ վկայել անշուշտ իր մահ­ուան մասին որպէս վկայ։ Հետեւաբար՝ Մըրտոկը նաեւ իր իսկ մահուան պա­հապանն է։ Այդ մահ­ուան կնիքն է ինքը։ Եւ այդ կնիքը անդրդուելի է, պէտք է մնայ անդր­դրուելի, եւ այդ պատճառով իսկ՝ պէտք կայ պահապանի մը։ Ամէն ան­գամ որ կ՚ու­զենք կամ կը կար­ծենք վկան խօսեցնել, իր իսկ մահուան մասին, ամէն անգամ որ վկա­յու­թիւնը կը վե­րածենք փաստաթուղթի, ամէն անգամ որ վկայու­թեան հեղի­նա­կու­թիւնը կը վերա­կոչենք որպէս «պատմական դէպքի մը ուղղակի արտագրումը», ամէն անգամ որ կը վեր­ածուինք պատմագէտներու ու կը ձեռնար­կենք դէպքերու պատմական վերա­կա­ռուցումի մը, վերապրողներու արխիւա­ւոր­ուած վկայութիւն­ներու հիման վրայ, նա­խատինք մըն է մեր ըրածը, նախատինք մը անոնց յիշա­տակին։

Արխիւախտին ամենէն ցայտուն ներկայացուցիչներն են այսօր պատմագէտները, քանի որ իրենց գիտութիւնը հիմնուած է իրապաշտութեան՝ ռէալիզմի սկզբունքին վրայ։ Իրենք այդ սկզբունքին ներկայացուցիչներն են, իրենց անձերէն եւ իրենց կա­տարած աշխատանքէն անկախ։ Ըլլալով ռէալութեան՝ բուն իրականութեան սկզ­բուն­քին ներկայացուցիչ­ները, առաջին հերթին իրե՛նք կը հպատակին արխիւի օրէն­քին, որուն համաձայն (կը յիշէ՞ք) իրականութեան ներկայացումը իրականու­թիւնը ներ­կայացնելու անկարելիութեան ներկայացումն է։ Քանի որ իրենց գի­տու­թիւնը իրա­կանութեան գիտութիւնն է, եւ որպէս այդ՝ հիմնուած է ար­խիւին վրայ, ինչպէ՞ս պիտի կարենային իրենք նիւթ դարձնել դէպք մը որ իրա­կա­նութեան ջնջումն է։ Այդ մասին Ժան-Ֆրանսուա Լիոթարն է նորէն, որ ամենէն ուժով նախադասու­թիւնները գրած է։ Երբ ամէն ինչ քանդուած է, կ՚ըսէ Լիոթար, երբ քանդուած են իրո­ղու­թիւն­ները (les faits), «հի­մայ»ին հետքը կրող վկայութիւնները, անոնց իմաստը ցուցա­դրող փաստաթուղթերը, երբ ո՛չ միայն իրականութիւնը քանդուած է, այլեւ իրա­կանութիւ­նը չափող ու արձա­նագրող գործիքները, ի՞նչ կը մնայ ընելիք պատմա­գէտին։ Ար­դեօք պէտք չէ՞ ինքը նկատի առնէ ոչ միայն իրականութիւնը՝ այլեւ այն գեր-իրա­կանութիւնը որ իրա­կանութեան քանդումն է[36]։ Ոչ միայն վկայութիւնը, այլեւ ինչ որ կը մնայ վկայութենէն անոր քանդումէն ետք։ Եւ Լիոթարին պատաս­խանն է. անշուշտ պէտք է նկատի առնէ, բայց այն ատեն պիտի դադրէր պատմա­գէտ ըլլալէ[37]։ Հոն կը դադրի պատմութիւնը որ­պէս գիտութիւն։ Պիտի չզարմանանք հետեւաբար, երբ լսենք որ պատմագէտներ կ՚ուզեն դնել սեղանի մը շուրջ, որ­պէսզի որոշեն պատահածին մասին, Աղէտին էու­թեան մասին։ Անզօր ենք։

Նոյնպէս, այն պահուն երբ Մըրտոկ սեփականատէրը կը դառնայ գաղտնիքին, նոյն պահուն կը վերածուի վերապրողի մը։ Լիոթարին հարցումները կարելի է կրկնել հետեւաբար իր պարագային։ Արդեօք ազգագիրը պէտք չէ՞ նկատի առնէ ոչ միայն լեզուներու անհաւասարութիւնը, դիտորդին եւ բնիկին-վայրենիին միջեւ տարբե­րա­կումը, այլեւ անհետացող գիտութեան յարաբերականութիւնը, այն գիտու­թեան որ կը ջնջէ իր արխիւը՝ վայրենին, այն պահուն երբ կը ցուցադրէ զայն։ Արդեօք ազգա­գի­րին պարտակնութիւնը չէ՞ նկատի առնել ոչ միայն իրակա­նութիւնը (բնիկին-վայրե­նիին իրականութիւնը, անոր եզակի գոյութեան իրակա­նութիւնը), այլեւ՝ այն գեր-իրա­կանութիւնը որ իրականութեան քանդումն է (այս­ինքն՝ վայրենիին քանդումը, քանի որ վայրենին իր իսկ գիտութեան արխիւն է)։ Եւ ասոր պատասխանը՝ այո՛ է։ Բայց ելթէ ազգագիրը ի վիճակի ըլլար այդ ընելու, ի՞նչ կը մնար ազգագրութենէն որպէս գիտութիւն։

---

[1] Մէջբերումները կու գան «Աղջիկները» վերնագրով գիրքին վերջաւորութեան զետեղուած եւ Ն. Արմենակեանի ստորագրութիւնը կրող տողերէն։ Տե՛ս հոն, էջ 69։ Այդ տողերը մէկը առ մէկ՝ աղ­ջիկներուն կը հետեւին, զանոնք կը խօսեցնեն, պատկերահանին փորձառութիւնն ու փորձըն­կա­լումը կը պատմեն, վաւերագրականի անհրաժեշտ խաղը կը խաղան։ Անհրաժեշտ բայց շփոթեցու­ցիչ։ Աղ­ջիկ­ները կը վերածեն ազգագրական առարկայ-ենթականերու, փոխանակ զանոնք պահելու իրենց պատ­կերին մէջ կանգնած ու իրենց պատկերը կանգնեցնող ցուցարարներու իւրայատուկ դերին մէջ։

[2] Marc Nichanian, La Perversion historiographique, éd. Léo Scheer, 2006։ Անգլերէն թարգ­մա­նութիւնը (Կիլ Անիճարի ձեռքով), The Historiographic Perversion վերնագրով, լոյս տեսաւ 2009ին, Կոլումբիա համալսարանի հրատարակչատունէն։

[3] 2009ին նախատեսուած այդ հատորը լոյս չտեսաւ։ Հոս նշուած յօդուածը հրատարակուեցաւ աւելի ուշ կրկին Կիլ Անիճարին կողմէ ապահովուած անգլերէն թարգմանութեամբ, “Archive III: The Secret (on Borges and Derrida at Yale),” Duke համալսարանին կողմէ տպուած հանդէսին մէջ, տե՛ս boundary2, 40 (3), Fall 2013, եւ ֆրանսերէն բնագիրը այսօր կը կազմէ Le Sujet de l’histoire հատորիս (Lignes, 2015) առաջին գլուխը։

[4] Բեքետի այդ թատերախաղը կը կոչուի Krapp’s Last Tape։ Էգոյեանի նկարահանումը ցու­ցա­դրուած է Թորոնթոյի մէջ, 2000 թուականին։ Ձեռնարկը մաս կը կազմէր իրլանդական հեռա­տե­սի­լին կողմէ յղացուած ծրագիրի մը՝ Բեքետի լման արտադրութիւնը ֆիլմի վերածելու նպատակով։ Ուր­եմն արուեստի լման գործ մը թանգարանացնելու եւ արխիւաւորելու ծրագիր մըն էր։ Այս մասին տե՛ս Րեբեքքա Կոմէյի հար­ցա­զրոյցը Ատոմ Էգոյեանի հետ, “Krapp and other matters. An interview with Atom Egoyan”, in Lost in the Archives, edited by Rebecca Comay, Alphabet City, Toronto։ Այս գիրքը լոյս տեսած է 2002ի Վե­նետիկի Ճարտարապետութեան Բիէնալին առթիւ, որպէս Կանադայի տա­ղա­ւա­րին մէջ կազ­մակեր­պ­ուած NEXT MEMORY CITY անունով ցուցահանդէսին ընկերակցող հա­տոր։ Գլխա­պտոյտ պատճառող հատոր մըն է, որ «արխիւ»ի եւ տեսողական արուեստներու բոլոր հին ու նոր միջկապակութիւնները կը հետազօտէ ու կը հետախուզէ։ Արխիւի երեւոյթին մասին դա­սա­խօսութիւններս պատրաստելու ատեն՝ ի՛մ ըն­կերակիցս եղած է։ Հետագայ էջերուն մէջ՝ բազմաթիւ անգամներ պիտի յղուիմ այս հա­տո­րին։ Ու Բեքետի Կրափի վերջին ժապաւէնը թատերախաղը ի՛նքը կարծես մեզ հետաքրքրող հար­ցե­րուն յարացուցական անդրադարձն է, քանի որ Կրափը կ՚արձնա­նա­գրէ իր ներկան ժապաւէնի վրայ, այդ արձանագրութիւնը մտիկ ընելու համար անորոշ ապագայի մը, միմիայն որպէսզի կա­րե­նայ նոր ժա­պաւէն մը արձանագրել իր լսածին հիման վրայ, եւ այսպէս՝ ան­վերջ, մինչեւ «վերջին ժա­պաւէնը»։ Արխիւաւորումի զառանցանքն է, ու արխիւի տենդը, արխիւի ախ­տը արդէն իսկ։

[5] Eduardo Cadava, Words of Light. Theses on the Pho­to­gra­phy of History [Լոյսէ բառեր։ Դրոյթ­ներ պատմութեան լուսանկարին շուրջ]։ Princeton University Press, 1997։

[6] Կեանքի վերջին տասներեք տարիներուն՝ Վալտեր Բենիամին աշխատած է այդ գործին վրայ, հարիւարւոր էջեր հաւաքած է։ Գործը անշուշտ մնացած է անաւարտ եւ անտիպ։ Հաւանաբար ալ՝ ան­ա­ւարտելի։ Այդ էջերն են, որ Rolf Tiedemannի աշխատասիրութեամբ լոյս տեսան մէկ հա­տո­րով 1982ին (Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, հատոր 5)։ Անգլերէն մասնակի թարգմանութիւն մը տրա­մա­դրելի է. Walter Benjamin, The Arcades Project, transl. Howard Eiland and Kevin McLaughlin, Harvard Univ. Press, 1999։ Հատուածը որուն կ՚ակնարկեմ կը կոչուի «Konvolut N»։ Հրատարակիչները անոր տուած են «Erkenntnistheoretisches, Theorie des Fortschritts» վերնագիրը (հատոր 5, էջ 570-612), անգլերէն՝  «Theory of Knowledge, Theory of Progress» (The Arcades Project, էջ 454-488)։

[7] Ի դէպ՝ յիշեցնեմ որ արեւմտահայերէնը ընդհանրապէս «եզր» կ՚ըսէ հո՛ն ուր Հայաստանեան հայերէնը «չափում» բառը կը գործածէ։

[8] Տե՛ս Michel Foucault, L’Archéologie du savoir, Gallimard, 1969, «L’a priori historique et l’ar­chive» (պատմական յառաջագունէն եւ արխիւը) վերնագրուած գլուխը, եւ հոն մասնաւորաբար 169-171 էջերը, ուր Ֆուկոյ կը սահմանէ ինչ որ առաջին անգամ ըլլալով այդտեղ կը կոչէ «արխիւ»։ Զայն բացատրելու համար՝ յստակ է, որ Ֆուկոյի լման ձեռնարկութիւնը պէտք է ծայրէն բացատրել։ Ֆու­կոյին ծրագիրն էր գիտութիւններու (հոգեբուժական, տնտեսական, լեզուաբանական, կենսաբա­նա­կան) բանաձեւերը իրենց համակարգային արտադրութեամբ կարելի դարձնող պայմաններուն նկա­րա­գրութիւնն էր։ Ֆուկոյ նոր ձեւ մը ստեղծած է այդ բանաձերուն պատմական ծագումը եւ հա­մա­ժամանակեայ գոյակցութիւնը նկարագրելու, եւ իր երեւան բերած նորագոյն երեւոյթներուն համար՝ կը գործածէ իւրայատուկ բառապաշար մը, որուն հայերէն համապատասխանը պէտք է վերստեղծել քայլ առ քայլ։ Ինչ որ միայն դանդաղ ու համբերատար պարզաբանումի աշխատանքով կարելի է յաջողցնել։ Մինչ այդ ահաւասիկ երկար մէջբերում մը. «[Արխիւ տերմինով] չեմ հասկնար բոլոր գրուածքները զորս մշակոյթ մը պահած կ՚ըլլայ իր ձեռքին տակ որպէս իր իսկ անցեալին փաս­տա­թուղ­թերը, կամ որպէս իր նոյնանման ինքնութեան վկայութիւնը։ Չեմ հասկնար նաեւ տուեալ ընկե­րութեան մը մէջ այն հաստատութիւնները որոնց շնորհիւ կ՚արձանագրուին ու կը պահուին այդ տրա­մասութիւնները որոնց յիշողութիւնը կ՚ուզենք կենդանի պահել…։ Արխիւը, ընդհակառակը, այն է ինչ որ կարելի դարձուցած է այդքան մարդոց կողմէ ըսուած այդքան խօսքերու … երեւան գալը շնորհիւ տրամասական մակարդակը իւրովի յատկանշող յարաբերութիւններու լման սարիքի մը…։ Արխիւը նախ եւ առաջ՝ կարելի ըսուածին եւ ըսուելիքին օրէնքն է, համակարգն է որ կը ղեկավարէ [գիտական] բանաձեւերու յայտնութիւնը որպէս եզակի եղելութիւններ»։

[9] Ահաւասիկ քանի մը մատենագիտական տուեալներ։ Giogio Agamben, Quel que resta de Ausch­witz. L’archivio e il testimone, Bollati Beringhieri editore,1998, անգլերէն՝ Remnants of Auscwhith. The Witness and the Archive, թարգմանիչ՝ Daniel Heller-Roazen, Zone Books, 1999։ Jacques Derrida, Mal d’archive, Galilée, 1994, անգլերէն՝ Archive Fever, թարգմանիչ՝ Eric Prenowitz, The University of Chicago Press, 1996։ Քիտլերի հատորներուն յղումները՝ ստորեւ։

[10] Տե՛ս Friedrich A. Kittler, Discourse Networks 1800/1900 (Տրամասական ցանցեր 1800/1900), Stanford University Press, 1992, եւ Gramophone, Film, Type­writer (Ձայնագիր, ֆիլմ, գրամեքենայ), նոյն ակադեմական հրատա­րակ­չա­տունէն, 1999։ Այս երկրորդ հատորին սկիզբը դրուած թարգ­մա­նիչ­ներուն (Timothy Lenoir, Hans Ulrich Gumbrecht) յառաջաբանը շատ մը կէտեր կը լուսաբանէ Քիտ­լե­րի ծրագիրի ու այդ ծրագիրի «յետ-արդիական» շրջածիրին մասին, մասնաւորաբար Ամե­րի­կա­յի մէջ անոր ընկալումին (եւ ընկալումի դժուա­րու­թիւն­ներուն) յղուելով։ Կը յանձնարարեմ նաեւ հե­տե­­ւեալ հարցազրոյցը. Emrah Efe Khayat, “The Humility of Thought.” Interview with Friedrich Kittler. boun­dary 2 39, 3: 7-27, 2012.

[11] Lost in the Archives, էջ 12 եւ 14։

[12] Րեբեքքա Կոմէյն է մէջբերողը (Lost in the Archives, էջ 15), Մարսէլ Պրուստի A l’ombre des jeunes filles en fleur վէպէն (1919)։ «La meilleure part de notre mémoire est hors de nous…»։ Marcel Proust, A la recherche du temps perdu, vol. I, Pléiade, 1954, էջ 643։

[13] Շուշան Աւագեան, Գիրք անվերնագիր, Երեւան, 2006, էջ 80։

[14] Lost in the Archives, էջ 14։

[15] Այս հատուածը աւելցուած է Ապրիլ 2016ին։

[16] Վէպը լոյս տեսած էր Լոս Անճելըսի մէջ, 1995ին։ Տե՛ս իմ գրախօսականս, «Չորրորդ շախ­սաւորումը», Յառաջ, Միտք եւ Արուեստ, Մայիս 1996։

[17] Տե՛ս Jacques Derrida, Penser à ne pas voir. Écrits sur les arts du visible, 1979-2004 (Խորհիլ չտսնելուն մասին։ Տեսողական արուեստներու շուրջ գրուածքներ, 1979-2004) (textes réunis par Ginette Michaud, Joana Masó et Javier Bassas, Editions de la Différence, 2015) հատորին մէջ, էջ 124-125։

[18] Penser à ne pas voir. էջ 115։

[19] Penser à ne pas voir. էջ 117։ Տե՛ս նաեւ J. Derrida, «Le futur antérieur de l’archive» (Արխիւի ապառնի անցեալը), Nathalie Léger-ի խմբագրութեամբ լոյս տեսած Questions d’archive գիրքին մէջ (Êditions de l’IMEC, 2002, էջ 41-50)։

[20] J.L. Borges, Elogio de la sombra, Emecé Editores, 1969. El etnografo պատմուածքը հոն կը գտնուի, 59-61 էջերուն վրայ։ Սպաներէնը կը կարդամ անգլերէն թարգմանութեան հետ զուգա­հե­ռա­բար, տե՛ս Collected Fictions, Penguin Books, 1998, էջ 334-335։ Իսկ բանաստեղծութիւնը կը կարդամ Վարդան Մատթէոսեանի հայերէն թարգմանութեամբ։ Sombra սպաներէն կը նշանակէ «ստուեր», բայց նաեւ «մութ», «մթագնութիւն», ուրկէ անգլերէն վերնագիրը՝ In the Praise of Darkness։

[21] Elogio de la sombra, էջ 60։­­

[22] Michel de Certeau, L’Ecriture de l’histoire, Gallimard, 1975, էջ 216։

[23] Անդ։

[24] L’Ecriture de l’histoire, էջ 217, երկու անգամուն ալ՝ հեղինակին կողմէ ընդգծուած։

[25] Տե՛ս Henri Brémond, Histoire littéraire du sentiment religieux en France, 11 հատորով լոյս տեսած 1916էն մինչեւ 1936։ Աւելորդ չէ գիտանլը որ Յակոբ Օշական Աբբայ Բրեմոնի ընթերցող էր, ու Համապատկեր արեւտահայ գրականութեան բազմահատոր ձեռնարկը մասամբ ներշնչուած է Աբբային հսկայածաւալ աշխատանքէն, որպէս ծրագիր, գրականութիւնը վկայութեան վերածելու իր ջանքովը։

[26] Տե՛ս Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, ­I, էջ 508։ Selected Writings, vol. 4 (ed. by Howard Eiland and Michael W. Jennings, Harvard Univ. Press, 2002), էջ 270։ Հոս մէջբերուածը կը պատկանի այդ գրութեան երրորդ տարբերակին, 1939ին աւարտած ու անտիպ մնացած։ Այս կտորը Բենիամի կենդանութեան՝ տպուած էր ֆրանսերէն լեզուով, Փիէռ Կլոսովսքիի ձեռքով թարգմանուած, «L’oeuvre d’art à l’époque de sa reproduction mécanisée» վերնագրով (Ge­sam­melte Schriften, I, էջ 709-739)։ Մէջբերուած վերջին պարբերութիւնը նոյնն է այդ տարբերա­կին մէջ։ Միայն թէ հոն ուր Բենիամին կ՚ըսէ «ֆաշականութիւն», ֆրանսերէն տարբերակին մէջ կը կար­դանք՝ «la théorie tota­litaire de l’art», այսինքն՝ «արուեստի ամբողջատիրական տեսաբանութիւնը»։

[27] Ակնարկը հոս կ՚երթայ 2008ի Յունուարին Երեւանի մէջ կարդացուած դասախօսու­թիւն­նե­րուն, Ուտիպիանայի կազմակերպութեամբ, որոցմէ առաջինը միայն (Եդուարդ Սայիդի արեւե­լա­սի­րու­թեան եւ արեւելագիտութեան նուիրուած վերլուծումներուն առիթով) լոյս տեսած է տպագիր ձե­ւով։ Միւսները՝ տրամադրելի են Ուտոպիանայի պատկերային արխիւին մէջ։

[28] Gesammelte Schriften, ­I, էջ 495։ Selected Writings, vol. 4, էջ 263։

[29] Gesammelte Schriften, ­I, էջ 496։

[30] Selected Writings, vol. 4, էջ 264։

[31] “Կապյոտ ծաղիկ”ին համար, անգլերէն հատորին խմբագիրները էջատակի ծանօթու­թեամբ մը կը յղեն Նովալիսի Heinrich von Öfterdingen անաւարտ վէպին, ուր հերոսը միջնա­դարեան բա­նաս­տեղծ մըն է, որ ելած է խորհրդաւոր Կապոյտ Ծաղիկը փնտռելու (Selected Writings, IV, էջ 278—9)։

[32] Տե՛ս «The Ethics of Witnessing. An interview with Geoffrey Hartman», with Ian Balfour and Rebecca Comay, Lost in the Archives, էջ 507։ Տե՛ս նաեւ իմ Le Sujet de l’histoire գիրքս, էջ 101։

[33] Jean-François Lyotard, Le Différend, էջ 91 (պարբերութիւն թիւ 93)։

[34] Տե՛ս Rodriguez Monegal: Jose Luis Borges. A Literary Bio­gra­phy (New York: Dutton, 1978)։

[35] Borges and his successors, էջ 128։

[36]  «… la méta-réalité qu’est la destruction de la réalité»։

[37] Le Différend, էջ 92։