1

Բառի մը պատմութիւնը

Գրիգոր Պըլտեանի հեղինակած վէպերու շարքին եօթներորդը կը կոչուի Շրջում։ Վէ­պեր չեն, ի դէպ։ Հիմա կը կոչուին «Պատումներ», հոն է ամբողջ հարցը։ Շրջումին շուրջ սոյն աշխատասիրութեան առաջին յեղումը, ֆրանսերէն լեզուով գրուած, կը փորձէր վերնագիրին համար համարժէք մը գտնել։ Retour, retournement, volte, volte-face, pirouette, tournant, ո՞ր մէկն էր ճիշդը արդեօք։ Բոլոր այդ թարգ­մա­նու­թիւնները հնարաւոր էին, եւ սա­կայն բացատրութեան եւ պատճառաբանութեան կը կարօտէին։ Պէտք է ուրեմն ամէն ինչ սկիզ­բէն վեր­սկսիլ։ Շրջումը լոյս տեսած է 2012ին Երեւանի մէջ[1]։ Նախորդ վեց հատոր­ները տարիներու ընթացքին իրարմէ անկախ լոյս տե­սած էին Սփիւռքի զանազան կեդրոններու մէջ։ Առաջին երկուքը՝ Սեմեր եւ Հարուա­ծը, 1997ին եւ 1998ին, Հա­լէպ, Մաշտոց հրատարակչատուն։ Երրորդը եւ չորրորդը՝ Նշան եւ Պատկերը, Լոս Անճելըս, 2000 եւ 2003 թուա­կան­նե­րուն, Ապրիլ հրատարակչատուն, հին­գերորդը՝ Անունը լեզուիս տակ, նոյնպէս 2003ին, բայց Երկ մատենաշա­րով, Փարիզ, ու վեր­ջա­պէս վե­ցերորդը՝ Երկուք, նորէն Ապրիլի մօտ, 2006ին։ Առաջին չորսը առ այժմ վերա­տպուած են հատորով, Երեւանի մէջ։ Շարքին եօթն­ե­րորդը տպած միջոցին է ուրեմն, որ որոշումը կայացած է հեղինակի մտքին մէջ ո՛չ միայն բոլորը որպէս շարք հրամ­ցնելու, այլեւ շարքին ընդ­հանուր անուն մըն ալ տալու, ու առաւել եւս՝ ժանրի բնորոշում մը։ Ընդհանուր վերնա­գիրն է ուրեմն՝ «Գի­շե­րա­դարձ», եւ ժան­րի բնո­րո­շումը որպէս են­թա­խորագիր՝ «Պա­տումներ»։

Արեւ­մտա­հայերէնը «պատում» բա­ռը կը գործածէ մօ­տա­ւորապէս Յակոբ Օշականէն ի վեր՝ որ­պէս ֆրան­սերէն «ré­cit» բառին համարժէքը։ Ու վերստին արեւ­մտահայերէնի բառա­կազմական սովորու­թիւն­­նե­րուն համաձայն՝ ֆրանսերէն ré­citին լման տարո­ղու­թիւ­նը եւ երկ­րոր­դական իմաստ­ներն ալ ենթա­դրա­բար կը ցոլա­ցնէ ու կը շողա­ցնէ։ Ահա­ւասիկ ուրեմն երեք կէտեր, երեք որո­շում­ներ, որոնք նոր հանգրուան մը կը բնորոշեն. ընդհանուր վեր­նագիր, ժանրի սահ­մանում, ու եօթն­ե­րորդ հատորին համար վեր­նա­գիր մը, որ տա­րօ­րի­նակ ու հաւանաբար նշանակալից կերպով հա­մահունչ է վիպա­շարին նորա­յայտ վեր­նա­գիրին հետ,  «Շրջում», «Գի­շերադարձ»։ 2010ին, երբ վիպա­շարին անդրադարձող ընդհանուր աշխատասի­րու­թեան մը ձեռ­նար­­կեցի, հասկնալու համար թէ ի՛նչ էր հոն ըսուածը եւ կատար­ուա­ծը, աչքիս առջեւ ունէի առաջին վեց հատորները։ Հայերէն գրուած այդ աշ­խա­տա­սի­րութիւնը անտիպ է առայժմ։ Լոյս պի­տի տեսնէ «Պատկեր, պատում, պատմու­թիւն» շարքիս երկ­րորդ հա­տորին մէջ։ Առա­ջին հատորը լոյս տեսաւ Երեւանի մէջ 2015-ին[2]։ Ուրեմն երբ այդ երկրորդ հատորին մէջ լոյս տեսնելիք գրուածքները սկսայ հաւաքել, 2012ին, Շրջումը նոր մէջտեղ ելած էր։ Մէկ քով դրի զայն, տարբեր առիթի վե­րա­պա­հելով «Շրջում» վեր­նա­գիրին նշա­նակութիւնը հաս­կնա­լու պարտակա­նու­թիւ­նը, բայց արդէն իսկ են­թադրելով որ իր շրջում ու դարձ խոս­տա­ցող վեր­նա­գիր­ներով, հեղինա­կին կողմէ յե­տադարձ ակնար­կի ծանուցումը կար այդտեղ։ Յե­տա­­դարձ ակ­նարկ, այս­ինքն միա­ժամանակ՝ ծրա­գրա­յին վերասահ­մանաում, տեսակ մը խզում, եւ վիպական ինք­նամեկ­նաբանու­թիւն մը, կարծես՝ ճամ­բու մը ծայրը հասած ըլլայինք արդէն իսկ, ու ճամ­բու ծայրէն՝ անհրա­ժեշտութիւնը զգաց­ուէր կտրուած ճամբուն վրայ հեռապատկե­րային ակ­նարկ մը նե­տելու, զայն նորոգ­ուած ձեւով հասկնալու, ու այդ նոր հասկա­ցո­ղու­թեան վրայ հիմ­նուե­լով՝ նոր խուզարկութեան մը ձեռ­նարկելու։ Եւ այն ատեն, 2012ին, բնա­­կան է, չէի ուզեր մտնել հե­ղի­նակային ինք­նա­մեկնաբանութեան ոլորտներուն մէջ, իմ մեկ­նաբանու­թիւնս, այս­ինքն՝ իմ ընթեր­ցումս, առ այժմ ինծի լիուլի բաւա­րար էր։ Պիտի գար ժա­մա­նակը հեղի­նակա­յինը նկատի առնելու, եւ իմ կարգիս նոր աշ­խա­տանքի մը ձեռ­նար­կելու։ Ահաւա­սիկ եկած է այդ ժամա­նա­կը։ Շրջումը կա­տար­ուած է, անկէ անդին ենք։ Պէտք է մտա­ծենք մեր իրականու­թիւ­նը եւ երկրորդաբար վէպ ու պատում կոչ­ուա­ծին կամ կոչուած­ներուն ճակա­տա­գի­րը, այդ շրջումի պահէն, այդ շրջումի երե­ւոյթէն մեկ­նելով։ Պարզ ձեւով բանա­ձեւեմ ուրեմն մեր ընթերցումը լարող են­թա­­դրու­­թիւնը, կամ ըսենք՝ վար­կածը։ Եթէ վէպը կը պատմէ շրջումի փոր­­ձառութիւն մը, այդ փորձա­ռու­­թիւնը նաեւ ի միջի այլոց՝ վէպի՛ շրջումին փորձա­ռութիւնն է։ Են­թա­դրու­թիւնը ուրեմն այն է, որ կրկնապատիկ շրջադարձը (շրջում եւ գիշեադարձ) ժան­րա­յին բնո­րո­շումին կը վերաբերի, ցոյց կու տայ լման վի­պա­շարը որպէս վէպի վեր­ջա­ւորութեան արձա­նա­գրութիւնը, ի հարկէ՝ վիպական արձանա­գրու­թիւնը, որպէս լռե­լեայն անցումը նոյն ոլորտին մէջ՝ ուրիշ ոլորտի մը։ Այդ նոր ոլորտը, որ (զայն ղեկավարող յաւիտեպնական վերադարձի եւ շրջադարձի օրէնքին համաձայն) նոյն ոլորտն է, կը կոչուի «պատում»։ Բայց ան­շուշտ ենթադրու­թիւն մըն է միայն։ Կը կարօտի ստուգումի եւ բացայայտումի։

Այդ ստուգումն ու բացայայտումը ունին սակայն «պատում» բառին եւ միմիայն անոր հետ առնչուած լման յետնաշխարհ մը։ Ըսածս չա­փա­զան­ցուած չէ։ «Պատում» բառը խորքին մէջ՝ անսովոր բառ մըն է արեւմտահայերէնի մէջ։ Յակոբ Օշական 1931ի «Մայրիներու շուքին տակ» հարցազրոյցի ընթացքին կը գոր­ծածէր «պատ­մում», երբ Եղեռնին մասին տար­օրի­նակ կերպով կ՚ըսէր «Պատմում ալ չէ, այլ ող­բեր­­գութիւն մը»[3], յստակօրէն վարա­նելով Աղէտին դէմ յանդիման գրուածքին ուժը ցուցա­դրող գրական սեռին մասին։ Եւ եթէ գրական սեռի իմաս­տով պէտք է լսենք այդտեղ «պատմում» եւ «ողբեր­գութիւն» բառերը, ինչ որ իր կարգին ապացուցումի կը կարօտի, Օշականի «պատ­մումը» արդէն իսկ կը թարգմանէր ֆրան­սերէն récit բա­ռը։ Եւ ուրեմն արեւ­մտա­հա­յերէն «պատմում» եւ «պատում» յայտ­նօրէն calque թարգ­մա­նութիւններ են ֆրան­սե­րէն récit բառին, ու անոնց ետին կայ ֆրանսերէն այդ բառին լման պատմութիւնը։ Ի՞նչ է calque թարգմանութիւն մը։ Պատճենա­հան­ուած թարգ­մանութիւն մըն է։ Արեւ­­մտահայերէնը ինչպէս գիտենք՝ չի սիրեր փոխա­ռու­թիւնները։ Փոխարէնը՝ եր­բեմն կը պատճենահանէ, այսինքն հայերէն բառ մը կը ստեղծէ որ են­թադրաբար իր հետ կը փո­խադրէ նաեւ թարգմանուած բառին բոլոր նրբերանգները եւ ենթիմաստ­ները։ Բայց բնականաբար կը ծածկէ անոնց պատ­մու­թիւնը։ Որովհետեւ այո՝ բառերը պատմութիւն ունին, անխու­սա­փելիօրէն։ 1949ին, Մորիս Բլանշոյ կտոր մը կը հրա­տարակէր, որ կրնար ըլլալ պատում մը, բայց ժան­րային բնութագրում չու­նէր, ու փոխարէնը՝ որպէս վեր­նա­գիր ունէր «Պատո՞ւմ մը», «Un récit?», հարցման նշանով կամ առանց հարցման նշանի[4]։ Նոյն այդ պատումն է, քառորդ դար ետքը նոր վեր­նա­գի­րով մը (La Folie du jour) տպուած, զոր հայերէն թարգ­մանութեամբ հրա­տա­րա­կեցի 2013ին, վերնագիր՝ «Օր-ցերեկուան խելագա­րու­թիւ­նը», եւ կրկին առանց ժանրային բնութագրումի։ Հարցը այն էր ան­շուշտ, որ սկզբնապէս «Պա­տո՞ւմ մը» խորագրուած պատումը ունէր որպէս նիւթ, որպէս թեմա, որպէս առար­կայ՝ նոյն ինքն պատումը։ Պատումը պատումին առարկան էր։ Ինչ որ պէտք է ըն­դու­նիլ՝ լրջօրէն կը բարդացնէր պատումին ժանրային բնո­րո­շումը, քա­նի որ այդ­տեղ խնդրոյ առարկայ կը դառնար պատումը։ Հոն վերապրողը (այն անձը որ կը խօ­սի ու պատմասան մը չէ, այն անձը զոր ես կը կոչեմ վերապրողը) պատում մը ար­տա­դրելու հաւատաքննական պար­տա­դրանքին ենթարկուած, կը պատ­մէր ինքնա­կեն­սա­գրական շեշտով իրեն պատահածը, ու տեղ մը կը կենար, կ՚ը­սէր՝ «Պատո՞ւմ մը։ Սկսայ, լման պատմութիւնը պատմեցի իրենց»։ Այդտեղ է որ պատմելու արարքը պարտադրող հաւատաքննիչերը կ՚ըսեն իրեն՝ «Այդ սկիզ­բէն ետք, … պիտի անցնիք հաւաստի անցուդարձերուն», vous en viendrez aux faits։ Եւ ինքը՝ «Ինչպէ՞ս թէ՝ հա­ւաստի անցուդարձերուն։ Պատումս վերջացած էր»։ Ու պատումին վերջին տողն է՝ «Պա­տո՞ւմ մը։ Ո՛չ։ Ո՛չ մէկ պատում այլեւս, եր­բե­ւի­ցէ՛»[5]։ Եւ անշուշտ ատկէ ետքը՝ Մորիս Բլանշոյ տասը տարի եւս պատում­ներ պիտի գրէր, վերջ տալու համար պա­տումին, եւ արձանագրելու համար այդ վեր­ջաւորու­թիւ­նը։ Պատումի պատմութեան տարօրինա­կութիւնը նաեւ այն է, որ 1973ին, նոյն տա­րին երբ այդ պատումը հատո­րի­կի ձեւով ու փոխուած վերնա­գիրով վերստին լոյս կը տես­նէր, Ժեռար Ժընէթ անու­նով գրա­կա­նագէտ մը Ֆրան­սա­յի Poétique անունով հան­դէսին մէջ յօդուած մը կը հրատա­րա­կէր, «Genres, “types”, modes» (Ժանրեր, «տիպեր», եղանականեր) վեր­նա­գիրով, ուր կը բա­ցատրէր թէ պատում ըսուածը ժանր մը չէր, այլ՝ եղանակ մը, un mode, հակա­ռակ օրի­նակ վէպին, որ ինքը՝ գրա­կան ժանր մըն է, եղանակները ըլլալով լեզուաբա­նական երե­ւոյթներ, ուրեմն տրա­մա­սական կամ տրամասողական «բնա­կան» ձեւեր, մինչդեռ ժան­րերը ար­ուես­տական են, գրական զատորոշումներ, եւ Վի­պա­պաշտնե­րուն կը վերա­գրէր ժանրը բնա­կա­նա­ցնելու նորերեւոյթ ջանասիրու­թիւ­նը[6]։ Վեց տա­րի ետքը, 1979ին, «Սե­ռին օրէն­քը», «La loi du genre» վերնագրով դա­սա­խօսութեամբ մը, Դերիդա վերստին ձեռք կ՚առնէր լման հարցը, կը քննադատէր Ժը­նէթին տե­սա­բանական մօտե­ցու­մը, կը խնդրականացնէր récitին ժանրային բնութա­գրում մը ըլ­լա­լու ըն­դունուած գաղա­փա­րը, ու Բլանշոյին պատումը կու տար որպէս օրինակ գրուած­քի մը, որ ինքն իր մէջ կը սեւեռէ պատումը, որ այդ պարագային ինքն իր կրկ­նու­թիւնը եւ ինքն իր խնդրա­կա­նա­ցումը ըլլալով՝ հանգիստ չի ձգեր «պատում» բա­ռին նշա­նա­կութիւնը որպէս ժանրային բնութագրում[7]։ Կը մէջբերեմ Դերիդան, որ­պէս­զի իր բառերով լսենք ըսուածը. «Շատ տարօրինակ կերպով, այդ պա­տու­մը որուն մա­սին պիտի խօսիմ ունի որպէս բնանիւթ պատումի անկարելիուլթիւնը, ան­կա­րելի բնանիւթ կամ բովանդա­կու­թիւն, միաժամա­նակ անհասանելի, անորո­շադրե­լի, ան­վեր­ջանալի ու անյագելի. եւ «պատում» բառը, որ անվերնագիր վեր­նագիրն է, կը դարձնէ իր ժանրին չնշուած նշումը»[8], la mention sans mention de son genre։ Այս ձեւով՝ սեռին կամ ժանրին օրէնքն է, իր կարգին՝ հաւատա­քննա­կան կիրար­կու­մին ընդմէջէն, որ կը կանչուի, կ՛ըսէ Դերիդա, օրէնքի ատեանին առջեւ ներկա­յա­նա­լու[9]։

Ու հոս այ չի վերջանար այս ամբողջ պատմութիւնը, քանի որ նորէն քանի մը տա­րի ետք, երբ Դերիդայի «Սեռին օրէնքը» եւ հետեւաբար Բլանշոյի «Օր-ցե­րեկ­ուան խե­լագարու­թիւնը» թարգմանուած են անգլերէնի, մեծ հարցը որ  ծագած է՝ այն էր, թէ ինչ­պէ՞ս պիտի թարգմանուէր récit բառը։ Անգլերէն համա­պա­տաս­խան չկայ, ու անգլե­րէնը արեւմտա­հա­յերէնին պէս չի թոյլատրէր պատճենահանումով թարգմա­նու­թիւն­ները։ Ուրեմն ré­cit կը թարգմանուի փորձնական ձեւով, ինչպէս որ հա­մա­գիրը կը թոյլատրէ, երբեմն՝ story, երբեմն՝ narrative, relation, կամ ac­count, վերջինը ըլլալով Դերիդային իսկ թե­լադրածը իր թարգմանիչին՝ Աւիտալ Ռոնէլին։ Ու կրկին քանի մը տարի ետքը, այս ան­գամ 1992ին, երբ գրակա­նու­թեան վերաբերեալ Դերի­դային ան­գլերէն թարգմանուած յօդուածները հա­տո­րով կը հաւաքուէին Տերեք Ատտրիջին կողմէ, հատորին խմբագիրը ինքզինքին իրաւունք կու տար Աւիթալ Ռո­նէլի թարգ­մա­նութիւնը փոխելու, բոլոր story, nar­rative, relation բառերը ջնջելու, եւ անոնց տեղը որպէս récit բառին անգլերէն հա­մարժէքը՝ récit բառը զետեղելու, ոչ թէ որպէս փո­խա­ռութիւնը, այլ խմբա­գի­րին իսկ բացատրութեամբ՝

Հոս թարգմանիչին կողմէ գործածուած récit բառը պահեցինք լման խոհա­գրու­թեան երկայնքին, որովհետեւ փաստարկումը կը յենի Բլանշոյի գրութեան մէջ այդ բառին ունեցած իմաստային բազմազանութեան վրայ։ Եւ ինչ որ առաջ­նա­կարգ կարեւո­րու­թիւն ունի այս գրութեան համար՝ այն է թէ այդ բազմա­զա­նու­թեան մէջ կայ մէկ կող­մէ՝ ամբողջովին երեւակայական պատումի մը իմաս­տը, եւ միւս կող­մէ՝ իրա­կան եղե­լութիւններու վերաբերեալ զեկոյցի մը իմաստը, եղե­լու­թիւններ որոնց ակա­նա­տե­ս կամ մասնակից եղած է խօսողը։[10]

Ուրեմն récit բառը անթարգմանելի էր, ու անոր բազմիմաստութիւնը պահելու հա­մար՝ գործածել պէտք էր բառ մը, récit, որ գոյութիւն չունէր անգլերէնի մէջ։ Եւ աւե­լին՝ բազմիմաստութիւնը «իրական»ի եւ «երեւակայական»ի խառնուրդ մըն էր պար­զապէս։ Բան մը որ ե՛ւ Բլնաշոյի, ե՛ւ Դերիդային գրածին եւ ուզածին հետ կապ չու­նէր։ Եւ քանի որ հատորին խմբագիրը նաեւ իր կամքովը՝ յապաւած էր Դերիդայի յօդուածին առաջին բաժինը ամբողջութեամբ, այսինքն՝ այն բաժինը որ կը վիճէր Ժընէթին հետ, ու կը խնդրա­կանացնէր պատումը որպէս սեռի բնու­թագրում, ընթեր­ցողը միջոցը չունէր հաս­կնալու իրեն հրամցուածը որպէս բացա­տրութիւն։

Գրիգոր Պըլտեան այս ամբողջը քաջ գիտէ։ Թերեւս ո՛չ՝ անգլիալեզու աշխարհին մէջ պատ­մութեան զարգացումները, բայց մնացեալը՝ անկասկած։ Կը խնդրէ ընթերցողէն որ ան հիմա «Գիշերադարձ» կոչ­ուած շարքին միաւորները յետադարձ ակնարկով մը կարդայ որպէս պատումներ։ Պա­տումներ, եւ ոչ թէ վէ­պեր, ըսենք։ Այդ որոշումն է, որ կը կարօտի բացատրութեան, եւ կը կրկնեմ՝ մեր կողմէ ենթադրուածը այն է, որ այդ խնդրանքին, այդ որոշումին հետ կապ­­ուած են, խորհրդաւոր կերպով մը, ե՛ւ «Գի­շե­րա­դարձ»ին «դարձ»ը, եւ շարքի 7րդ հա­տո­րին վերնագիրը՝ «շրջում»ը։ Ու եթէ չենք հա­մոզուած ժանրային բնութագրումի կա­րեւորութեան, ահաւասիկ վէպին մէջ վի­պա­­գիրին՝ Ղեւոնդին բերնով ըսուածը (քիչ ետք պիտի տեսնենք, թէ ո՛վ է այս Ղե­ւոնդը).

Տակաւին վէպ նշումը չեմ դրած տետրակին վրայ, կարեւոր է, շատ կարեւոր, բնո­րո­շումը վճռական կ՚ըլլայ իմաստին համար, մէկէն կը բիւղերանայ,… ինքնա­գի­տակ­ցութեան հեռագոյն կէտը… ինչպէս խորագիր մը երբեմն ամբողջ գիրք մըն է, այնպէս ժանրին նշումը հերքումն է տարտամ մղումներու…

(Շրջում, էջ 495)

Վէպ եւ վկայութիւն

2010ին, երբ սկսայ գրել լման վիպական շարքին մասին, ունէի քանի մը հաս­տատ կռուան­ներ։ Թիւ 4ը՝ Պատկերը ներկայացուցած էի, կարծեմ՝ 2003ին, Լոս Անճելըսի մէջ, ու այդտեղ հարցը իրապէս «պատկեր»ն էր, որ քիչ մը ամէն կողմ ներկայ է Պըլ­տեա­նի վէպերուն մէջ, որպէս ատաղձ ու որպէս բնանիւթ, առնուազն մինչեւ հատոր 5ը, եթէ ոչ ատկէ անդին, բայց գիտենք որ ներկայ էր նաեւ «Մենք»ի սերունդի Փա­րի­զեան վէպե­րուն մէջ, բացայայտ կամ ներյայտ կերպով առնչուած Աղէտի անկարելի պատ­կերա­ցու­մին հետ, եւ լեզուական հէնքին հասած աւերին հետ, այն ընդերկրեայ հէն­քին որ մեզմէ առաջ կ՚որոշէ մեր հասկացողութիւնը մենք մեր մասին։ Յետոյ շարքի առաջին հատորին ֆրանսերէն թարգմանութեան համար վիժած յա­ռա­ջաբան մը գրած էի, ուր այս անգամ՝ գլխաւոր նիւթը բոլոր այս վէպերուն մէջ արեւմտահա­յերէնին յատուկ քերականական գործառոյ­թի մը՝ վաղակատարին շքեղ եւ ապշե­ցու­ցիչ գործածութիւնն էր, մասնաւորաբար շարքին երկրորդ հատորին՝ Հարուածըի էջերուն, բայց իրականութեան մէջ՝ ամբողջ շարքի երկայնքին։ Վաղակատարը, ըլ­լա­լով հանդերձ լեզուական ձեւ մը եւ գոր­ծառոյթ մը, միեւնոյն ժամանակ՝ վիպական նշան մըն էր գրառումի մը մէջ որ այն ատեն տակաւին ժանրային անուն չունէր, կա­ռոյցի մը վիպական արձա­նա­գրու­թիւնն էր, ըսենք՝ «վկայագրական կառոյց»ին ներ­կա­յու­թիւնը վէպին մէջ։ Այդ գրա­ռումը չունէր տակաւին ժանրային բնութագրում, որով­հետեւ պարզ ու մեկին՝ յեղափոխու­թեան մը համազօր էր, այն յարաբերութեան մէջ զոր գրականութիւնը կը մշակէ ինքն իրեն հետ, ըսենք՝ երկու դարէ ի վեր, զոր գրականութիւնը կը մշակէ նաեւ իր սահմանին հետ, իր այլին հետ, որ է՛ վկա­յու­թիւնը կամ վկայագրու­թիւ­նը։ Տարօրինակ այլութիւն ի դէպ, քանի որ այդ այլը, գրակա­նութեան նկատմամբ դրսու­թեան օրինավիճակ ունենալով հանդերձ՝ պէտք է բնակի լռլեայն գրականութեան իսկ մէջ, սահ­մա­նելու համար զայն իր այլութեամբ։ Յեղա­փո­խու­թիւն, ֆրանսերէն révolution, բայց կրնայի նաեւ ըսել՝ «յեղաշրջում»։ Եւ «շրջում» բառն ալ իր կարգին կրնայ այդ révo­lu­tionին անունը ըլլալ, այն գործո­ղու­թեան անունը որ տակն ու վրայ կ՚ընէ, նոր շրջան մը կը բանայ, կամ ինքն իր վրայ դառ­նալով՝ կը վերադառնայ նոյն կէտին, նոյն կէտին բայց ոչ թէ նոյն տեղը կամ նոյն ժամանակին մէջ։ Ծնունդ կու տայ ժամանակին։ Եւ այս ամբողջին մէջ եթէ հեռ­ուէն կը լսենք Նիցշէական յաւիտենական վերադարձին[11] մէկ արձագանգը, ան­շուշտ պատահական չէ, քանի որ ան ներկայ է վէպին մէջ, ու վերջին հաշուով՝ այդ դարձն ալ, Նիցշէինը, կրնար ըսուիլ շրջում, կամ շրջադարձ, գերմանե­րէն՝ Wieder­kehr, բայց Արեւմտահայերը Նիցշէ կը կարդային ֆրանսերէնով, ու ֆրան­սերէնի ազդե­ցու­թեամբ է որ «վերադարձ» թարգմանած են այդ բառը, եւ ոչ թէ օրինակ՝ «շրջա­դարձ», յաւիտենական շրջադարձ։ Եւ մինչ այդ՝ գրառումը, շարքին առաջին հատոր­ներունը, չունէր ժանրային բնութագրում, որովհետեւ նախա­սահ­ման­ուած սե­ռի մը համաձայն չէ որ տեղի կ՚ունենար, սեռի օրէնքէն չէ՛ որ կը ստա­նար պատ­մելու իր պար­տա­դրան­քը, գրականութեան սահմանները խուզար­կելու ելած էր, եւ բնա­կա­նա­բար՝ ուրիշ միջոց չկայ գրականութեան սահմանները խուզարկելու, եթէ ոչ նո­րէն գրա­կա­նու­թեան ընդմէջէն։ Բան մը չէ որ կարելի ըլլայ ընել դուրսէն։ Ճիշդ Մորիս Բլանշոյին նման, երբ տեսանք քիչ առաջ որ պատու­մին արմատական խնդրա­կա­նացու­մը կը կա­տար­ուէր իր ձեռքով, միմիայն պա­տումի մը ընդ­մէ­ջէն։ Բայց Պըլ­տեանի պա­րա­գային՝ այդ խուզարկութիւնը կը կա­տարուէր իւրա­յատուկ կերպով, կը կրկնեմ՝ վկա­յութեան հետ սահմանային գիծին վրայ ուղե­ւոր­ուելով, վկա­յու­թիւնը համար­կելով գրականութեան մէջ։ Համարկե­լով վկայու­թիւ­նը գրականութեան մէջ, կը շրջէր գրա­կանութիւնը, ցոյց կու տար գրականութեան ծածուկ երեսը, վկա­յու­թեան աւանդա­կան եւ օրինաւոր արտա­քսումը, սեռի օրէն­քին համաձայն վերստին։ Փշաքաղիչ բան մը ու­նէր այդ շրջու­մը, որ ցոյց կու տար կռնակը, յետնամասը, բանի մը որ այնքան ծա­նօթ է մեզի, որուն սահմանումը գոց գիտենք, օրինաւոր կամ ապ­օրէն՝ գրակա­նու­թեան։ Ի. դարու վերջաւորութեան, ուրիշ վիպագիրներ ալ, միշտ վկայութեան սահ­ման­­նե­րուն վրայ աշխատելով, նոյնանման ճանապարհներէ անցած են, գրա­կա­նու­թիւնը մինչեւ իր ծայրամասերը բերած են, ընդհանրապէս հրէական Ողջակէզին հետ կապակցութեամբ։ Անոնցմէ մէկն է Զեբալտը, որուն մասին ուրիշ առիթով մը կ՚ուզեմ խօսիլ։

Չեմ ըսեր որ վկայութիւնը հակերեսն է գրականութեան։ Հակերեսը, որ կը յայտ­նուի հոս գրողին կողմէ կատարուած շրջումի ապշեցուցիչ աշխատանքով մը, վկայու­թեան ջնջումը եղած է, տեսակ մը փոխադարձ սահմանումով։ Նոյն այդ ջնջումն է, այս ալ ըսեմ, որ դարբնած է պատմագիտութեան գաղափարը որ ունինք այսօր, պատ­մութեան որպէս կրթանք, ի մասնաւորի այն մէկը որ կը տնօրինէ պատ­մական Աղէ­տին արձանա­գրութիւնը գիտակցութիւններուն մէջ որպէս ցե­ղասպանու­թիւն։ Այս մէկը՝ իրապէս փա­կագիծի մէջ ըսուած։ Երբ բանաւոր պա­տումը կը մտնէ էջին մէջ, անշուշտ վկայու­թիւնը կը փոխէ իր բնոյթը։ Կը գու­նա­ւորուի «ֆիկսիոն»ի երանգ­ներով (բառը բազմաթիւ անգամներ գործածուած է Շրջումի երկայնքին, Փա­րիզեան սրճարաններու դարպասներուն տեղի ունեցող խօսակցութիւններու հաւա­տա­րիմ բայց վիպա­կան վերարտադրութեամբ)։ Մինչդեռ շրջու­մէն առաջ, ըսենք նորէն՝ դա­սական իմաս­տով, վկա­յու­թիւն մը չի կրնար «ֆիկսիոն»ի երանգներով գունա­ւոր­ուիլ։ Բայց գրականութիւնն ալ այն ատեն կը փոխէ իր բնոյթը, քանի որ ինքն իր մէջ կը հիւրըն­կալէ վկայութիւնը։ Այդպիսի հիւրընկալում անյղա­նա­լի եւ ամէն պարա­գայի՝ եր­բե­ւիցէ չգործադրուած բան մըն է Պըլտեանի վէպ-պատում­նե­րէն առաջ։ Ո՛վ որ փորձած է՝ հանդիպած է ան­յաղ­թահարելի խոչընդոտի մը։ Առէք Զա­­պէլ Եսայեանի օրինակը, որ 1915էն ետք՝ անկարող գտնուած է վիպական տող մը իսկ գրելու, որուն մէջ ուն­կնդրելի ըլլար ցե­ղասպանական իրադարձութիւններու վկայու­թիւ­նը, մինչ­դեռ տա­րի­ներով Կովկասի մէջ իր ամբողջ ժամանակը նուի­րած էր վերապ­րող­ներու վկայու­թիւններ դասա­ւո­րելով եւ ֆրանսերէնի թարգ­մանելով։ Առէք Լեւոն Շանթի օրինակը, որ կ՚արգիլէր վիպումի եւ վկայութեան խառնուրդը, լսելի դարձնելով նոյն «ժանրի օրէն­­ք»ին յորդորը, պարտադրական շեշտով։ Առէք Արամ Ան­տո­նեանի օրի­նակը, որ «Մեծ Ոճի­րը» ուզած է պատմութեան մէջ զետեղել, ու այն սեւ օրե­րու դի­ւահար նկա­րա­գրու­թիւ­նը՝ գրականութեան։ Ու վեր­ջապէս առէ՛ք Յակոբ Օշա­կա­նի պա­րագան, որ 1931ի հար­ցազրոյցին մէջ, նոյն այդ հար­ցազրոյցին ուր կ՚ըսէր թէ «պա­տում ալ չէ, այլ ողբեր­գութիւն մը», եւ ուր առաջին անգամ ըլլալով կը խօսէ հանգա­մանօրէն Մնացոր­դացի ծրագրին մասին, կը պատաս­խա­նէր Բենիամին Թա­շեանի հարցումին՝ «Պատմութի՞ւն, թէ վէպ», ու կ՚երեւակայէր որ վէ­պին վերջին՝ Աղէտի դժոխքին մէջ մտնելու սահմանուած բաժինը գրելու համար, պէտք պիտի ունենար վերա­պ­րողներու վկայութիւնները հա­ւաքող լման գրադարանի մը, եւ քանի որ չունէր այդ գրադարանը, որուն շնորհիւ կրնար ըլլալ Աղէտին պատ­մաբանը, ստիպուած էր գո­հա­նալու վէպով[12]։ Ու այսպէսով ինքզինքը կը դատա­պար­տէր չմտնելու բնաւ այդ դժոխքին մէջ։ Բան մը տեղի ու­նե­ցաւ ուրեմն այս վերջին 25 կամ 30 տարիներու ըն­թաց­քին, մեր աչքին առջեւ, բան մը որ հրաւիրեց նաեւ փիլի­սոփաներուն ուշադրու­թիւ­նը, Ագամբէնը իր Ce qui reste d’Auschwitzով գիրքով, Դե­րիդան՝ քիչ մը ամէն տեղ իր գործին մէջ, բայց մասնա­ւորաբար Բլան­շոյին եւ Չելա­նին նուիրուած իր փոր­ձագրու­թիւն­ներուն մէջ, բան մը որ անհրա­ժեշտ դարձուց ամ­բող­ջովին նորոգ­ուած անդրա­դարձ մը վկայագրութեան օրի­նա­վիճակին շուրջ, եւ միեւ­նոյն ժամանակ որպէս հետեւանք՝ նաեւ Դէպքի բնոյ­թին, բան մը որ պարտա­դրաբար պիտի հասցնէր գրականութեան շրջու­մին, պիտի շրջէր գրականութիւնը։

Վկայագրականացում եւ ինքնակենսագրութիւն

Բայց գալէ առաջ Պըլտեանի նոր բանաձեւումներուն եւ նոր մօտեցումին, այդ յա­ւի­տե­նական վերադարձին, շրջադարձին, շրջումին, գիշերադարձին, յեղաշրջու­մին դէմ յան­դիման, բառ մը եւս պէտք է ըսել Պըլտեանի վէպերուն մէջ ինքնա­կեն­սագրութեան զան­գուածային ներկայութեան մասին։ Որովհետեւ կայ անշուշտ ծածուկ, խոտոր ինքնա­կեն­սագրական ծրագիր մը, աւելի ճիշդ ըլլար ըսել թերեւս՝ արդիւնք մը, հե­տե­ւանք մը։ Ինք­նակենսագրական ներկայութիւնը հեղինակի մը քմա­հաճոյքէն չի բխիր ի հարկէ։ Պարզ ըսենք, կամ փորձենք. վկաները պէտք ունին վկայի մը, ոչ թէ որպէս ճշմար­տու­թեան երաշ­խիք, այլ պարզապէս որպէսզի արձանա­գրէ ան իրենց պատ­մած­նե­րը թուղթի կամ ժապաւէնի վրայ, երաշխաւորէ արձանագրուածին հաւատար­մու­թիւնը, սահմա­նա­գծէ ոճիրին տե­սարանը, ու փոխա­դար­ձաբար՝ որ­պէսզի անոնք՝ վկա­ները հաս­տա­տ­ուին որպէս վկայ, իրենց վկայի ինք­նու­թեամբ։ Այս յաւե­լեալ վկան գիտութեան երաշ­խաւորն է։ Կրնայ հա­մալսարանի փրո­ֆեսէօր ըլլալ, կրնայ ըլլալ հոգեվեր­լու­ծող, պատ­մագէտ, ազգագիր, երկար է ցանկը ԺԹ. դարէն ի վեր մարդ­կային գիտու­թիւն­նե­րուն կողմէ վկայութիւն քաղելու եւ վկան որպէս վկայ հաստա­տե­լու ձեւե­րը։ Պիտի ըսուի թէ հոս՝ մարդ­կային գիտու­թիւն­նե­րու տրա­մաս­ութեան սահ­մաններուն մէջ չենք գտնուիր։ Ո՛չ, բայց նոյն յաւելեալ վկան է, նոյն երաշ­խաւորն է, որ բեմ կը բարձ­րանայ։ Բեմ կը բարձրանայ վէպի մը մէջ։ Կը բացայայտէ կա­տարուածը երբ վկա­յու­թիւն կը քաղենք, որեւէ վկայութիւն ոճիրի բեմին վրայ, կը բացայայտէ վկային կազմուիլը որպէս վկայ։ Ու պարտադրաբար կը գտնուինք ոճիրի մը բեմին վրայ, երբ վկա­յու­թիւն կը քաղենք։ Բայց այս յաւելեալ վկան ինչպէ՞ս պի­­տի ըսէ, ինչպէ՞ս պիտի պատմէ իր դերը որպէս վկաներու վկան, որպէս վի­պու­մին երաշ­խաւորը։ Ինչպէ՞ս պի­տի պատմէ իր հե­տախուզութիւնը։ Ինչ­պէ՞ս պիտի նկա­րա­գրէ հետախուզութեան տե­սա­րանը, եթէ ինքը այդ տեսարանին մասնակիցն է, մինչեւ իսկ՝ գլխաւոր դերակատարը։ Որպէս դերակատար՝ պէտք ունի երրորդ մակարդակի վկայի մը, որ իր որոնում­ները արձանագրէ։ Կամ պէտք է ինքը ար­ձանագրէ, ինքն իր ձեռ­քո­վը։ Ունինք այսպէս ուրեմն երկու տեսարաններ, նոյնքան արժանի նկարա­գրուե­լու, ոճիրին տեսարանը եւ հետախուզութեան տեսարանը։ Եւ ունինք եռամա­կար­դակ վկա­յութիւն մը։ Կրկնակի տեսարանին հեռաւոր նախզգա­ցումը ու­նեցած էր Յա­կոբ Օշական, ասկէ ութսուն տարի առաջ, երբ կը գրէր Մոխիր­նոցի դրուագը, Մնա­ցոր­դացի մէջ[13]։ Ուրեմն այս նոր վկան, երրորդ մակարդակի վկան, յաւելեալ վկային վկան, գեր-յաւիլելեալ վկան, այն մէ­կը որ պիտի ար­ձա­նագրէ քննիչին, ազգագիրին, հոգեվերլուծողին խու­զարկու­թիւն­ները, հարցու­փոր­ձերը, ո՞վ պի­տի ըլլայ, ի՞նքն իսկ, թէ՞ ուրիշ մէկը։ Եթէ ուրիշ մէկն է, պիտի արձանագրէ, պիտի գրէ, անշուշտ վա­ղակատարով, քանի որ իր արարք­ները չեն, եւ ինքը ո՛չ մէկ մի­ջոց ունի իրեն պատ­մուածը ստուգելու։ Ահա­ւա­սիկ նաեւ երկու պար­տա­դրանք։ Մէկը վկայու­թիւն­նե­րը յի­շո­­ղու­թեամբ հաւաքողին, հոգի­ներու քննիչին, վիպումի երաշխաւորին վերաբերող պար­տադրանքն է։ Ինքն իր մա­սին, իր խու­­զար­կութեան կամ հե­տա­խու­զու­թեան մա­սին խօսելու պարտադրանքն է, որպէս ոստի­կա­նական արկածախն­դրու­թիւն։ Ինքնա­կենսա­գրու­թեան ստիպողութիւն մը կայ այստեղ, որ անկախ է անշուշտ հեղինակի մը քմահաճոյքէն կամ նախասիրութիւննե­րէն։ Երկրորդ պարտադրանքը՝ վաղա­կա­տարը գործածելու պարտադրանքն է։ Արեւ­մտահայերէնի բախտն էր այդ լեզուական գործառոյթին ներկայութիւնը լեզ­ուին մէջ, որ այսքան ժամանակէ ի վեր՝ համ­բե­րութեամբ կը սպասէր որ գայ իր գրա­կան գործա­ծութեան ժամանակը, բացա­յայ­տումի ժամանակը նաեւ։ Այս ամբողջը բա­ցա­տրած եմ նոր ֆրանսերէն գիրքիս՝ Le Sujet de l’histoireի վերջին գլուխին մէջ, որ կը կոչուի «Testament: La structure du témoi­gnage»[14]։ Անշուշտ վերջաւորու­թեան եր­կու տեսարանները՝ ոճի­րին տեսա­րանը եւ խուզարկութեան տեսարանը կը զու­գա­դի­պին։ Հարուածը կը վերա­դառ­նայ տուն։ Ահաւասիկ շրջադարձ մը եւս։ Պըլ­տեանի շարքին երկրորդ միաւորին նիւթն է ինչ որ բացատրեցի հիմա, նիւթը այդ հան­ճարեղ վէպին, որ կը կոչուի Հարուա­ծը։ Հին Յոյ­ները իրենց առասպելաբանու­թեամբ եւ իրենց ողբերգական թատրոնով արդէն իսկ երեւակայած էին հարուածին տուն դար­ձը, այդ շրջումը եւ շրջադարձը, երբ երկու տեսարանները վերջաւորու­թեան կը դառ­նան մէկ, երե­ւակայած էին իրենց Եւ­դի­պո­սով, որ գիտենք՝ կը հե­տա­խուզէ, ինքն է ոս­տիկա­նա­պետը, կ՚ուզէ ոճրագործը գտնել, իր ամբողջ ճակատագիրը, իր ամբողջ էու­թիւնը կը նոյնացնէ այդ հետա­խու­զու­թեան հետ, բոլոր կարելի ու անկարելի վկաները կը հարցաքննէ, կը խօսեցնէ, վկայու­թիւն­ները կ՚արձանագրէ, թղթածրարներ կը դիզէ, վերջաւորութեան անդրա­դառնալով որ հետախուզութիւնը կը հասնի իրեն, իր ան­ձին։ Բայց Յոյները կը հա­ւա­տային ճշմար­տութեան, կ՚են­թա­դրեմ։ Չէին երեւակայած վկայագրութեան կառոյցը, պատու­մին եռամակարդակ շեր­տաւո­րումը։ Պէտք չու­նէ­ին հետեւաբար ո՛չ գեր-յաւիելեալ վկայի մը, պատմութիւնը արձանագրող քարտուղարի մը, ո՛չ ալ վաղակա­տա­րի, որպէս­զի իրենց Եւդի­պո­սը իր կեանքը պատմէր եւ ապագայ սերունդներուն փոխանցէր։ Չէին երեւա­կա­յած հոգիին ոստիկանը եւ իր քարտուղարը, դէմ դիմաց նստած, պէտք չունէին մտա­ծելու առաջին դէմքով պատ­մուած եւ երրորդ դէմքով ու վաղա­կա­տա­րով արձա­նագրուած ինքնա­կեն­սա­գրու­թեան մասին։ Վերջաւորութեան, ո՛չ միայն եր­կու տե­­սարանները կը միանան ու կը զուգադիպին, ո՛չ միայն հարուածը կը վե­րադառնայ տուն, ո՛չ միայն շրջումը կը կա­տարուի, այլ Եւդիպոսը կը զուգա­դի­պի ինքն իրեն հետ, ըլ­լալով ինքն իր վկան, ջնջե­լով քարտուղարը, այսինքն նաեւ ջնջե­լով վաղակա­տա­րով պատմուած ինք­նա­կեն­սա­գրութիւնը։ Այդ ջնջումով՝ կը դառնայ ինքն իր վկան, ինքն իր ոճիրին ժառան­գորդը։

Գրիգոր Պըլտեանի վէպերը այսպէս կը վերայցելեն առասպելը եւ ողբերգութիւ­նը, կը վերստեղծեն պատում կոչուածը, իր բոլոր մակարդակներով, ու կ՚ընեն այդ՝ վկայա­գրու­թեան կառոյցին համաձայն, օգտուելով վաղակատարի հրամ­ցու­ցած բախ­տա­ւո­րու­թենէն։ Բայց դատապարտուած են ինքնակենսագրութեամբ աշխատելու։ Ինք­նա­կենսագրութիւնը վտանգաւոր խաղ մըն է անշուշտ։ Շար­քին առաջին հինգ վէ­պե­րուն մէջ կատարելապէս ներգրաւուած է գրականու­թիւ­նը շրջող գործողութեան եւ վկա­յու­թեան ներթափանցումին մէջ։ Հրամցուած է պրուստեան սխեմային հետե­ւե­լով, ինչ որ կրկին անխուսաեփելի էր, սխեմա մը որ պէտք ունի տասնեակ հատոր­նե­րու զար­գա­ցնե­լու համար հարցումը (եւ երկ­րոր­դաբար հարցումին պատասխանը)։ Ո՞ր հար­ցումը, ո՞ր հարցումին պատաս­խա­նը։ «Ինչպէ՞ս դարձայ (վկայա)գրող»։ Բայց երբ վկայա­գրութեան, կամ վկայութեան հետ դիմառդիմութեան, բոլոր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ները սպառած են, այն ատեն կը մնայ միայն այդ հարցումը, Եւդիպոսի ինքնա­կեն­սա­գրական հար­ցումը, «Ինչպէ՞ս դար­ձայ (վկայա)գրող», «Ինչ­պէ՞ս կրցայ պատումը փրկել վկայագրականացումի նախա­ձեռնութեամբս»։ Այո, պա­տումը փրկել, բնական է, ո՛չ թէ վէպը։ Եւ ուրեմն կը մնայ միայն այդ ինչ­պէ՞­սը, ինքնա­կեն­սագրական ոճով դրուած։ Շրջումը կատարուած է, պատումը փրկուած է։ Այս­տեղ կայ դժուարութիւն մը, որ չէ խուսափած Պըլտեանի ուշա­դրութենէն։

Քարտուղարին ինքնակենսագրութիւնը

Ինքնակենսագրութեան այս դժուարութիւնը ծանօթ էր հեղինակին, ինքը գիտա­կից էր այդ դժուարութեան սկիզբէն ի վեր։ Այսպէս վէպերուն վերաբերող իր առաջին հար­ցազրոյցներէն մէկուն մէջ, Րաֆֆի Աճէմեանին հետ կատարուած ու Հորիզոնի մէջ լոյս տեսած, կ՚ըսէ հետեւեալը. «Պատ­­մա­սանը՝ պատ­մութիւնը պատ­մող հեղի­նա­կը չէ, նոյնիսկ եթէ նմանու­թիւն­ներ կան եր­կուքին միջեւ, նոյնիսկ եթէ չարութեամբ այդ նմա­նու­թիւններուն թիւը աւել­ցնեմ…»։ Ու քիչ մը ան­դին նորէն նոյն հարցին վերա­դառ­նալով՝ «Արուես­տի ամէն գործ ատաղձ մը ունի […]։ Միայն թէ ասիկա պէտք է տե­ղա­դրուի մարդկային աւելի լայն հորիզոնի մը վրայ, հեռա­նկար ունենայ, փորձա­ռու­թիւն մը, մտքի, մարմնի արկածա­խն­դրու­թիւն մը, տեսակ մը երկ­րորդ վայր մը, յետ­նաշ­խարհ մը որ կը ղեկա­վա­րէ եր­կը։ Որով յու­շագրական կամ կենսագրական […] տարրերը գրա­կան հարցա­դրու­թեան մը մէջ կը մտնեն»[15]։ Պըլտեան կը վերադառնայ ինքնակենսա­գրութեան հարցին Շրջումի վերջին էջերուն, այս անգամ ուրեմն վիպա­կան համագիրի մէջ եւ ո՛չ թէ հարցազրոյցի մը, բայց վէպին մէջ մտցնելով հարցա­զրոյցին շեշտը եւ շեշտա­ւո­րումը, խօսեցնելով վէպին մէջ վիպագիրի կերպարը, Ղե­ւոնդը։ Այդ տողերը մէջ­բե­րելէ առաջ, հարկ է ըսել որ Ղեւոնդ, կենսագրական ու ինք­նակենսագրական տուեալներու վիպական անդրփոխանցումի օրէնքներուն համա­ձայն, ինչպէս նոյն կեն­սագրական տարրերու չարութեամբ թիւը աւելցնելու թելա­դրանքին հե­տեւանքով, Զա­րեհ Որբունիի ընդհանուր դիմագիծերը կրող կերպար մըն է, կը պատկանի «Մենք»ի սերունդին, իր ժամանակակից հայ գրողները կը քննադատէ շատ դի­պուկ եւ շատ ճար­տար կերպով, նաեւ գրելու դժուարութիւն ունի, վիպա­գիր է բայց գիրք չի հրատա­րա­կեր, կամ շատ քիչ հրատարակած է, պատերազմի ընթացքին Գեր­մա­նիա գերի մնացած է, շարահիւսութիւնը սայթաքուն է ու հայե­րէնը տեղ տեղ՝ կը կա­ղայ, իբր թէ ուղեղային խան­գարումի մը պատճառով։ Բայց եւ այնպէս իրա­կան կեանքի մէջ մեր ճանչցած Որ­բունին չէ։ Նոյնպէս՝ վէպին մէջ երեւցող Սառան իրական կեանքի Սառահ Քոֆմանը չէ, այդ ֆրանսացի փիլիս­ոփան, որ Նիցշէի մասնագէտ էր, Նիցշէի եւ փոխաբերութեան մա­սին կարեւոր գիրք մը գրած է, 1995ին անձնասպան եղած է։ Ու նկարիչ Ատոմը Ասա­տու­րը չէ (ի դէպ՝ շատ գեղեցիկ գլուխ մը նուիրուած է Ատոմին, նկար­չու­թեան, եւ ար­ուեստի ու կեանքի միջեւ յարաբե­րու­­թիւն­ներուն, վէպին 11րդ գլուխը)։ Եւ ուրեմն ահաւասիկ Ղեւոնդին ըսածը, վի­պական քեր­թողա­գիտութեան մեծ, գրեթէ ճառային, յայտա­րա­րու­­թեան մը ընթացքին.

Ուրիշներ տարուեցան հայեցողութեամբ, ֆիկիւրներով, միստիքով, թիպեթով, Յի­սուսի կեանքերով, սերունդի պատկերով, համապատկերով, գրելու խելա­գա­րու­թեամբ, ինչե՜ր, ինչե՜ր, նօ, ես ընտրեցի դրուագները, իմ կեանքիս ապրած ու չապ­րած անցու­դարձերը՝ քով քովի, այնպէս մը որ իմս չըլլան ու չեն, արդէն մեր կեան­քին մէջ այն­քա՜ն շատ բան կայ չգրուած որ կը բաւէ ափ-ափ առնել, առանց լոժիքի, անոնց կարգը բնաւ կարեւոր չէ, ուզածիդ պէս փոխէ տեղերը, կանոնը ներքին կրա­կին մէջն է, հե­րոսս կ՚անցնի պահերուն մէջէն ինչպէս լաբիւրինթոսի մը, հաշուէ՛ որ մէյ մը հոս է, սկիզբը, մէյ մը հոն՝ վերջը, նոյն ատեն ամէնուրեք, ի՞նչ կարեւոր է ժա­մանակա­գրա­կան կարգը։[16]

Այս քանի մը տողերուն մէջ կ՚անդրադառնանք անցողակի որ խօսքը Նշան Պէ­շիկ­թաշ­­լեա­նին մասին է, քրիստոնէական սկզբնական շրջաններէն քաղուած իր վէպե­րով, Շա­հան Շահնուրի մասին է, իր սերունդին պատկերազարդ պատմու­թիւնը գրե­լու ծրա­գի­րով, Յակոբ Օշականի մասին է, իր արեւմտահայ գրակա­նու­թեան համա­պատկերով, Շուշանեանի մասին է, իր գրոց-բրոցի մենագար արտա­դրութեամբ, եւ ուրիշ բաներու մասին որոնց յղումները անծանօթ են ինծի ըստ երեւոյթին, ամբողջը խօսակցական եւ քիչ մըն ալ անկապ լեզուով մը ներկայա­ցուած, կարծես հոս վիպա­գիրը ինքը՝ ուզեր է տալ պատկերազարդ հանդէս մը իր ժամանակակիցներուն, կամ երեսունական թուա­կաններու սերունդին, Փարի­զեան բեմին վրայ։ Բայց եւ այնպէս վիպական գրառումի գաղափար մըն է հրամ­ցուածը, որ Որբունիինը չէր անկասկած, ըսենք՝ իրական Որբու­նիինը, բայց որուն մէջ կը կարդանք ինքնակենսագրութեան նկատմամբ անհանգս­տու­թիւն մը, ինք­նակենսագրութիւնը տեղաւորելու եւ միաժա­մանակ չէզոքացնելու ջանա­սիրու­թիւն մը, ի հարկէ՝ վիպական կերպարի մը վերա­գրուած։ Հերոսը կ՚անցնի ինքնա­կենսագրական պահերու ընդմէջէն ինչպէս լաբիւ­րինթոսի մը, ու այդ պահերը քով քովի պիտի դրուին այնպէս մը որ «իմս չըլլան ու չեն», որ կը յիշեցնէ Պըլ­տեանի1999ի հար­ցազրոյցին բանաձեւումները։ Du bist mein La­byrinth, կ՚ըսէր Սա­ռան ինքնակենսագրութեան փոխանորդ կերպարին, վէպին մէջ ի հարկէ, իրական կեանքի Նիցշէ­ական փո­խա­բե­րութենէն փոխ առնուած ուղերձով մը, որ քանի մը ան­գամ կը վե­րա­դառ­նայ վէ­պին մէջ։ Այո, դուն իմ լաբիւ­րինթոսս ես, ու ես ալ կը քալեմ քու վի­պա­կան կեան­քիդ լաբիւրինթոսին մէջ, կերպարի մը վերած­ուած արդէն իսկ, իրական կեան­քին մէջ իսկ, կարծես իրական կեանքը ըլլար վէպին փոխաբերութիւնը, կամ հակա­ռա­կը։ Նորէն Ղեւոնդի բերնէն, նկարչութեան շուրջ զարգացումները յի­շե­ցնող բանաձեւումով մը. «դրուագները նշաններ են, մտա­ծումի հետքեր, ատոնց ետեւը կը պահուըտիմ,… ոչինչը շրջափակել չորս կողմէն, սեղ­մել, նեղցնել միջոցը, որ­պէսզի փայլատակէ մէկէն…» (էջ 507)։ Իրական կեանքը փոխա­բերութիւն մը չէ՞, այդ է որ կը հարցնէ վէպը ինքն իրեն, ու հարցումը կը կրկնէ զա­նա­զան ձեւերով։ Ուրեմն զայն կը փոխաբերականացնեմ, կը լաբիւրինթոսացնեմ, ես իմ վէպիս մէկ կերպարն եմ։ Ուրիշ ձեւով ըսուած՝ իմ կեանքիս իրա­դար­ձու­թիւն­ները, իմ կեան­քիս մէջ երեւցած անձերը, հռչակ վայելողները կամ շուքին մէջ մնա­ցած­ները, ար­ուես­տագէտները կամ պարզ մահկանացուները, կը գործածեմ որպէս հում նիւթ, այն­պէս մը կ՚ընեմ որ իմս չըլլան այլեւս, կը կտրեմ Արիատնայի դեր­ձա­նը, կը յանձ­նեմ իմ փոխաբերական փոխա­նոր­դիս։ Երբ վկայագրականացումը վեր­ջացած է, երբ պատու­մը փրկուած է, կը մնայ միայն այսպէս ինքնակենսագրութեան փո­խաբե­րա­­կանա­ցու­մ­ը։

Այս հաշուով արդեօք այդ դրուագները, այդ կերպարները, իրական կեանքի այդ կո­տո­­րակները վէպին մէջ կողք կողքի՞ դրուած են, առանց լոժիքի՞։ Անշուշտ ո՛չ։ Բայց այդ մէկը ուրիշ հարց մըն է, պիտի գայ ետքը։ Մինչ այդ՝ Ղեւոնդը իր վի­պա­կան հե­րո­սը պտտցուցած կ՚ըլլայ աշխարհի երեսին, Ռաս-իւ-Այինէն Ռաքքա, Ռաք­քայէն Աթէնք, յետոյ վերադարձ Փարիզ, ուր կ՚ըսուի թէ կարելի է ապրիլ ինք­զինք ըլլա­լու եւ ոչինչ ըլլալու սահմանին վրայ, խորքին մէջ՝ առանց որեւէ պատ­կանելիու­թեան, աշ­խատելով միայն վի­պականացման հաշուոյն, ու նորէն նայե­ցէ՛ք՝ ինք­նա­կենսա­գրու­թիւնն է խնդրոյ առարկան, Ղեւոնդին մտասեւեռումն է.

Բայց ինք ես չեմ, ինք ուրիշ մէկն է, եսով արտայայտուի իսկ՝ ինքնակենսա­գրու­թիւն պիտի չընէ, օրագիր պիտի չբռնէ, ատոնք դիւրին լու­ծում­ներ են վիպա­սա­նին համար, որ հին ժամանակագիրներուն պէս կը տարուի մատ­ներուն փաթ­թուող ժամանա­կով, մանաւանդ որ ընթերցողն ալ այդ եսը կը նոյ­նացնէ հեղի­նակին եւ կ՚ունենայ խաբ­կանքը որ մտաւ անոր մորթին ու մտերմութեան մէջ։

(Շրջում, էջ 505)

Այո, բայց երբ գիտենք թէ ինքնակենսագրութիւնը որքա՛ն մաս կը կազմէր ընդհա­նուր դաշտանկարին, երբ հարցը վկայութեան հետ դիմառդիմութիւնն էր, ու հետե­ւաբար՝ պատումին վկայագրական փրկութիւնն էր, կարելի է միշտ խորհիլ որ անձ­նա­կան կեանքի պահերը փոխաբերելու, լաբիւրինթոսացնելու արարքը միակ ձեւն էր ինք­նա­կենսագրութեան հետ հաշուի նստելու։ Ու նոյն էջին վրայ, ինքնակենսագրու­թեան շուրջ մտորումներու շարքին մէջ, կամ անոնցմէ անմիջապէս ետքը, ինքնամա­հա­գրու­թիւն մըն է յանկարծ որ մուտք կը գործէ։ Ինքնակենսագրութեան գլխաւոր հարցն է, որ երեւան կու գայ այստեղ։ Ո՞ր հարցը։ Ինչպէ՞ս ժառանգել մահը։ Որ վէ­պին մէջ կը թարգմանուի «ինչպէ՞ս չփա­կել պատումը» հարցումով։ Վերը ըսի՝ Յոյ­ները կը հաւա­տային ճշմարտու­թեան, չէին հնարած կամ չէին երեւակայած պատու­մին եռամակա­րդակ վկա­յագրա­կա­նացումը, վաղակատարի գործածութեամբ։ Ինքը (բայց ո՞վ ինքը, Ղեւո՞նդը, պատ­մասա՞նը, հեղինա՞կը) ճշմարտութեան հա­ւատալը կը հաւասերցնէ «հաստատել»ուն։ Ու ինքը՝ վաղակատարային վիպագիրը, «ո՛չ աքս­րա­կան, ո՛չ գաղ­թական, ո՛չ երազ, ո՛չ կարօտ, ո՛չ հորիզոն, ո՛չ վերադարձ, թերեւս … միակ հետե­ւորդ(ն է) ժխտական սկզբունքին» (էջ 505)։ Le seul disciple du principe de négati­vité։ Կրնայ նշանակել միակ հետեւորդը հեգելեան ժխտակա­նու­թեան, որ ինչպէս գիտենք՝ ոգիի կեանքին աղբիւրն է, բայց խորքին մէջ՝ ըսուածը շատ աւելի ծանրակշիռ, շատ աւելի խորհրդաւոր բան մըն է։ Վէպի վերջաւորութեան, հոն ուր մա­հը կու գայ այցե­լու­թեան, յանձինս ամէնամօտիկ բաերկամին, ինքը՝ ժխտա­կան սկզբունքին հետեւորդը, կը նկատէ ինքզինք (կամ իր մասին կ՚ըսուի թէ կը նկատէ ինքզինք) որպէս վերապրող, «նկուն վերապրողն  էր այլեւս քայ­քա­յումին որուն աղէ­տը պարտի ընդմիշտ ստանձ­նել» (էջ 503)։ Եւ ուրեմն մահա­գրու­թեան վերաբերեալ հարցումն է, որ յանկարծ յառաջաբեմ կու գայ ինքնա­կեն­սա­գրու­թեան նուիրուած այս էջերուն մէջ։ Ամենէն տարօրինակը այն է, որ Ղեւոնդը եւ փոխա­նոր­դը, դէմ դի­մաց նստած, կամ հեռաձայնային խօսակ­ցութխամբ մը, կը մտորեն մե­ռեալի կեր­պա­րին շուրջ, մեռեալին որպէս ինքնակեն­սա­գրական որո­շիչ պահի մը բնակիչը եւ միա­ժա­մանակ որպէս վիպական կերպար։ Ո՞ւր դնել մե­ռեալը, ինչպէ՞ս վերջացնել վէպ մը։ «Հարց կու տայ թէ ո՞ւր պիտի հասցնէ կեր­պա­րը կամ ըսենք անոր անունը…», ուր այլեւս անկարելի է գիտնալը թէ որո՞ւն մա­սին է խօսքը, Ղեւոնդի՞ն, պատմասա­նի՞ն, հեղինակի՞ն, հոգիներու ոստիկա­նի՞ն թէ անոր քար­տուղաի՛ն։ Լա­բիւ­րին­թոսա­ցուած ինքնակենսագրութեան ոլորտին մէջ կը բերուի այսպէս պա­տու­մին եռամա­կարդակ գործողութիւնը, հե­տախուզու­թեան մասին անվերջ մենա­խօ­սու­թիւնը եւ այդ մենա­խօսութեան ենթարկուած եւ զայն արձանագրելու պար­տա­ւոր­ուած քար­տուղա­րին գործը։ Դէմ դի­մաց են, հեռաձայնային կապին ծայրամասերն են, մէկը կը խօ­սի, միւսը ստիպ­ուած է արձանագրելու, վաղակատարա­յին կառոյցն է որ կը վե­րա­դառ­նայ բայց հիմա կը մերժուի, որոհետեւ վկայագրակա­նա­ցումի գոր­ծո­ղու­թեան մէջ չենք, այլ՝ լաբիւրինթոսացուած ինքնակենսագրութեան. «մենա­խօ­սողի մը դիմաց արձա­նագրողի դեր պիտի չստանձնէր» (էջ 508)։ Շփոթու­թիւնը հոս կա­տա­րեալ է, որով­հետեւ ի միջի այլոց Որբունիական բնանիւթ մըն է, Թեկ­նածուն վէ­պին մէջ ընդ­երկար զարգացուած[17], որ մուտք կը գործէ Շրջում կոչուած վէ­պին մէջ, տար­օրինակ միջգրութենականութեամբ մը, մահուան ժառանգութեան բնանիւթը, բայց ինք­նա­կեն­­սա­գրութեան ոլորտին մէջ։ Շփոթութիւնը կատարեալ է, որովհետեւ հոգիներու ոստիկանը եւ իր քար­տուղարը դիրք կը փոխեն, կը փոխանակեն, ինչպէս դիրք կը փո­խեն ու կը փոխա­նա­կեն «նկուն վերապրողն եմ» ըսող ինքնակենսա­գրու­թեան որո­գայ­թին մէջ բան­տարկուած փոխանորդը եւ իր դիմացը՝ մենախօսողը, որ կը խօսի որպէս մեռած, որ­պէս մեռեալ, «միակն եմ որ կրնայ ըսել թէ ինչպէ՞ս գացի միւս կողմ եւ ինչպէ՞ս վե­րադար­ձայ, ես կրնամ ըսել անասելի խօսք մը՝ ինչպէ՞ս մե­ռայ» (էջ 509)։ Ու ահա­ւա­սիկ ուր­եմն շրջում մը եւս, ո՛չ թէ շրջադարձ այս անգամ, այլ՝ վերադարձ։ Ու անգամ մը եւս՝ քար­տուղար մը պէտք է, արձանագրելու համար մահէն շրջացող բարեկամին խօսքերը։ Ինքնակենսագրութեան մակարդակին (այս­ինքն, կը կրկնեմ, ո՛չ թէ վկայա­գրա­կանա­ցու­մի մակարդակին), արձա­նա­գրո­ղը այս­տեղ, այս­ինքն՝ արձա­նագրողի պաշտօնը մերժողը նաեւ, վկային քարտու­ղարն է, վկային վկան, եր­րորդ մակարդակի, ո՛չ թէ ոճիրի այլ՝ հետա­խուզութեան բե­մին վրայ գտնուող վկային վկան։ Խնդի­րը այն է, որ չկա՛յ այլեւս ոճիրի տեսարան։ Մեծ հար­ցումը, Շրջում վէպի՛ն մեծ հար­ցումը, այս է եղեր ուրեմն. ինչի՞ կը վե­րա­ծուին հե­տա­­խուզութիւնը եւ հետախուզու­թեան բեմը, երբ ոճիր չկայ մէջ­տե­ղը, երբ բեմին վրայ են դէմ դիմաց՝ քննողը եւ քար­տուղարը միայն, որոնք երկուքն ալ փոխն ի փոխ՝ վերապ­րումի եւ վեր­ապրողի դերին մէջ կը մտնեն ստիպողաբար։ Կամ ուրիշ ձեւով ըսուած. ինչի՞ կը վե­ր­ածուի ինքնա­կեն­սա­գրու­թիւնը երբ չկայ ոճի­րին վկա­յութիւնը եւ վկայա­գրականա­ցու­մը, երբ պա­տումին փրկու­թիւնը վերջացած է, կա­տար­ուած է, ու ստիպ­ուած ենք միայն յետա­դարձ ակնարկով մը, գիշերային շրջա­դար­ձով մը, ան­դրադառնալու կատար­ուածին եւ սահմանելու մեր դերը, ատկէ առաջ եւ ատկէ վերջ։ Նոյն հար­ցումն է։ Ժխտական սկզբունքի հետեւորդին հարցումն է։ Հե­ղինակը զայն կը կրկնէ հազար ձե­ւով։ Հեղի­նակը, այո, կամ իրմէ առաջ ինչո՞ւ չէ՝ իր փոխա­նոր­դը վէպին մէջ։

2

Վերադարձներ

Կը հասնիմ ուրեմն բուն վէպին, կարծես թէ մինչեւ հիմա՝ վէպի լուսանցքին վրայ մնացած ըլլայի։ Ըսի որ ինքնակենսագրական դրուագները, հեղինակին կամ իր փո­խանորդի կեանքին կոտորակները առանց լոժիքի չէին դրուած էջերու եր­կայն­քին։ Կը հպատակին ընդհակառակը ճշգրիտ օրինաւորութեան մը, որ մեր աչքին առջեւ ծա­ւա­լող վէպին առարկան իսկ է, ըսենք՝ բացայայտ առարկան։ Տարին՝ 1968, քիչ մը առաջ, քիչ մը ետքը։ Մայիսեան յեղափոխութենէն առաջ եւ վերջ։ Փարիզի պատե­րուն վրայ գրուած պատգամները տեղ տեղ կ՚երեւին վէպին մէջ։ Յեղափոխութիւնը պիտի դառ­նայ յեղաշրջում։ Քիչ ետքը նորէն պիտի կար­դանք, իր համագիրին մէջ պիտի կար­դանք յեղափոխութեան վերաբերեալ ամե­նէն յստակ ու յայտնի տողերը, երկրորդ գլուխին մէջ. «Յեղափոխութիւնը բացեր էր աչքերը, արթնցեր էր կարծես դարաւոր քունէ մը…» (էջ 46)։ Մինչ այդ՝ փոխանորդ կերպարը, որուն մասին կը խօս­ուի միշտ երրորդ դէմքով (ու գիտենք որ երրորդ դէմքը կ՚ենթադրէ միշտ առաջին դէմք, կամ պիտի ենթադրէր եթէ տակաւին գտնուէինք վկայագրականացման գործո­ղութեան մէջ), Փարիզ եկեր է ապրելու, փիլիսոփայութեան ուսանող է, կը պառկի իր ուսուց­չուհիին հետ, որ համալսարանի փրոֆեսոր է, կը պառկի նաեւ երգչուհիի մը հետ, որուն անունն է՝ Տոմինիք, կ՚են­թադրեմ ո՛չ միաժամանակ, ու ֆրանսահայ աղջկան մը՝ Մա­րիային հետ, ինչ որ առիթը կ՚ընծայէ ներսէն նկարագրելու ֆրանսահայ քանի մը շրջանակներ, ի մի­ջի այլոց՝ ընտանեկան։ Վէպին կեդրոնը զետեղուած է վերա­դարձ մը, առաջին վե­րադարձ մը։ Փոխանորդ կերպարը կ՚որոշէ Պէյրութ վերա­դառնալ։ Չի գիտեր՝ վերջնական հաս­տատուելո՞ւ համար, թէ՞ միայն ժամանակաւոր։ Բայց այդ առա­ջին վերադարձով, որ տակաւին շրջադարձ չէ ու գիշերադարձ չէ, բո­լորակի մը կէսը ընդգրկած է արդէն իսկ, կտրած անցած է, շրջած է։ Արդեօք ա՞յս է ուրեմն վէ­պին նիւթը, բոլոր նկարագրու­թիւն­ներուն, ինքնակենսագրական կամ ան­դրա­փոխ­ուած տեսարաններուն ընդմէջէն, վերա­դառնա՞լն է։ Կերպարը վերա­դար­ձողն է, ըստ էութեան։ Ոճրագործի մը պէս որ պիտի վերադառնար իր չարա­գոր­ծու­թեան բեմա­հար­թակին վրայ։ Առ այժմ՝ վերադարձած է դէպի բացակայ ծա­գում մը, որուն մա­սին ո՛չ մէկ գաղափար ունի, ո՛չ իբրեւ ծագում, ո՛չ ալ իբրեւ բա­ցակայ։ Չ՚ապրիր առանց վերապրելու։ Վերադարձի վայրկեանէն սկսեալ՝ ամէն մէկ տեսա­րան որուն մէջ ինքը կը գտնուի իր աչքին կը յայտնուի որպէս ենթա­դրաբար ատկէ առաջ ապ­րուած ուրիշ տեսարանի մը, կամ նոյն տեսարանին, վե­րայառնումը։ Կ՚երթայ դէպի պէյրութեան ծո՞վը։ Իրականութեան մէջ կը վեր­ապ­րի ու կը նկա­րա­գրէ ատենուան ծո­վը, ծագումին ծովը, եւ այն է որ մենք ու­նինք մեր աչքին առջեւը վէպին մէջ, իր բո­լոր մանրամասնութիւններով։ Կամ աւե­լի ճիշդ՝ ծովը չի տես­ներ առանց ծովի երե­ւա­կայութեան, յիշողութեան, պատ­կերին, մտմտուքին. «տե­սած ման­րամասնու­թիւնը տա­րինրեու երկայնքին պճներ է երազներով եւ այլեւս ան­կա­րող է ծովանկարը զեր­ծելու մտմտուքի, ցնորքի յի­շո­ղութեան դանդաղ ու սեւեռուն դրուա­գումէն» (էջ 215)։ Այդպէս է որ ինք կը տես­նէ ինքզինք։ Ու ահաւասիկ առաջին բար­դու­թիւնը։ Կը տեսնէ ինքզինք որպէս տա­րիներով երազուած ու մտմտուած ծովը տես­նողը։ Եւ որ­պէսզի այդպէս տես­նէ ինքզինք, պէտք է վերադարձած ըլլայ վերա­դարձէն, մեկնած ըլլայ այդ վայրէն, որ ծագում չէր տակաւին այնքան ատեն որ հոն էր։ Ահա­ւա­սիկ՝ «մեկներ, վե­րա­դարձեր, մեկներ է» (անդ)։ Մեկնիլը անշուշտ ժա­մա­նակին տէրը դառ­նալ է, ըս­ուած է բառացիօրէն, առանց Նիցշէական ենթիմաստի առ այժմ. «…պար­տա­դրեց ինքն իրեն այս տարագրութիւնը…։ Այն ատեն միայն կը յառ­նէր ժամանակը իբ­րեւ իրը, իբրեւ վերապրելի անցեալ մը, յա­նուն ըլլալու կիրքի մը…» (էջ 56)։ Ու ժա­մա­­նակի տիրապետութիւնը ժամանակի կրկնաւորումով, ժամա­նակ­ներու մակա­դրու­­մով, լեզուի տիրապետութիւնն է նաեւ, ի հարկէ՝ նոյն կրկնա­ւո­րու­մով ու կրկնա­պատ­կումով, չեն զանազանուիր իրարմէ, «ամէն ինչ կը լսէ կրկնա­պատ­­կուած հնչե­ղու­թեամբ» (էջ 63)։ Գրող դառնալու ճամբուն վրայ է։

Ուրեմն՝ երկու մեկնում, երկու վերադարձ։ Մինչեւ հիմա նկատի առինք միայն առա­ջին վերադարձը, շրջադարձի գործողութեան առաջին կէսը։ Ասոր հիման վրայ է որ տեսանք վերադարձի օրէնքին ինչպէ՛ս գործելը։ Այդ օրէնքը ամէն կողմ զգալի է վիպական շարքին մէջ։ Ու ինչպէս ըսի արդէն իսկ՝ լիո­վին պրուստեան է իր ներշնչումով։ Կերպարին էու­թիւնն է դառնալը, վե­րա­դառնալը, ըսուած է օրինակ.

յայտնուեր էր ցամաքամասի գիծը, մօտեցեր, հետզհետէ մօտեցեր եւ մէկէն բոլոր վերադարձները նոյնացեր էին, վերածուեր էր ինք անդադրում վերադարձողին, անոր որ ի զուր կը փնտռէր տեղ ու հանգիստ..

(Շրջում, էջ 249)

Վերադարձի օրէնքը անցեալին սքանչելի տեսարաններ յօրինելու առիթը տուած էր հե­ղի­­նակին։ Վերադարձի այդ փրուտեան տեսարաններուն ամենէն շքեղ օրի­նակ­նե­րէն մէկը կը գտնուի վի­պական շարքի երրորդ հատորին՝ Նշանին վերջաւորութեան, երբ փո­խանորդ կեր­պա­րը (որ հոն ի դէպ՝ կը խօսի առաջին դէմքով) կը վերադառնայ Պէյրութ եւ երեսուն տարի ետքը ուրեմն այցելութեան կ՚երթայ Արեւիկին, անոր որ ատենօք իր առաջ­նոր­դը հան­դի­սացած էր դէպի գիրքերու, նշաններու, ընթեր­ցումի, վիպականութեան, ուր­եմն՝ գրա­կանութեան երկար ճամբուն սկիզբը, որ առաջին էական հանգրուանը եղած էր իր ճա­նապարհորդութեան դէպի այն գրո­ղը որ դարձած է հիմա, ու հետեւաբար նաեւ՝ դէպի իր անխուսափելի դաւաճա­նութիւնը, Արեւիկին որ զինքը կը կոչէր «նշա­նածս», ու հիմա տարիքը առած է, երբեք չէ ամուսնացած, գիտէ որ իր դերը վերջացած է, որ իր «նշա­նած»ը գրող դարձած է, ու անոր կը նուիրէ իր միակ գանձը, իր վերջին հարստութիւնը՝ իր բառարանը։ Եւ կ՚ըսէ՝ «մի՛ գրեր»։

Ապառնի անցեալ. պատում եւ փիլիսոփայութիւն

Բայց այն ատեն՝ ո՞րն է երկրորդ մեկնումը, երկրորդ վերադարձը։ Առաջին կէսը վե­րա­դարձն էր դէպի բացակայ ծագումը։ Երկրորդը ուրիշ վերադարձ մըն է, այս ան­գամ՝ վե­րադարձ մը դէպի տարագրութիւն։ Փոխանորդ կերպարը կը վերադառնայ Փարիզ։ Կը վերադառնայ նոյնին, կամ նոյնը կը վերադառնայ։ Բայց անշուշտ նոյնը չէ մնա­ցած նոյն։ Սառա այլեւս իր հոմանուհին չէ։ Տոմինիքը Անգլիացիի մը հետ կը կենակցի ու սկսած է երգչուհիի ասպարէզին մէջ յաջող քայլեր նետել, ու վերջաւո­րութեան նաեւ՝ ժան-Լիւքը, մեծ բա­րեկամը որ փոխանորդ կերպարին ճակատագիրը կ՚որոշէր լայն գիծերով, կ՚ան­հետանայ ընդ­միշտ։ Ու այս ամբողջը գրուած էր սկիզ­բէն, բացումի դեր կատարող առաջին գլու­խին մէջ (բացումը հասկնալով օպերայաի բացման նուագին իմաստով, քանի որ նա­եւ այդպէս յօրինուած են Պըլտեանին վէպերը, օպերաներու շատ նման իրենց կա­ռոյցով), ահաւասիկ. «… յի­շո­ղութեան կե­դ­­րո­նին, աւելի մտա­բե­րումին քան յիշո­ղու­թեան, գոյութիւն ունի մահուան կտրուած­քը» (էջ 26), ու նախադասութիւնը այդ­տեղ չի վերջանար, քանի որ կ՚ընդգրկէ շատ աւելի լայն բնանիւթ մը։ Ճիշդ ետքն է. «եւ եր­բոր կը յիշէր խորքին մէջ ո՛չ թէ բան մը, ո՛չ թէ իրողութիւն մը, այլ զան­գուա­ծատիպ ամբողջ մը, լեռնակուտակ դիակներու կամ զգայութեանց շեղջակոյտ մը, ուրիշ բան չէր ըներ եթէ ոչ դիմել պատկերին, վի­պա­սանութեան, դիւային ուժերուն, որոնք կը բնակէին մէջը…» (անդ)։ Լեռնակուտակ դիակները եւ զգայութիւնները ան­շուշտ նոյն բանը չեն, բայց այս նախադասութեան մէջ, յիշողութեան գործողու­թեամբ, կը միանան իրա­րու, կը միանան հոն՝ ուր գոյու­թիւն ունի մահուան կտրուած­քը։ Վկա­յագրա­կա­նացումը եւ ինքնակենսագրութիւնը չեն զանազանուիր իրարմէ։ Ա՛յդ է որ կ՚ըսէ բացման եղանակը, ու պիտի չզար­մա­նանք երբ ունկն­դրենք այդ եղանակը ու հասկնանք անոր ըսածը։ Եւ ուրեմն ամէն պա­րագայի՝ տարագրութիւնը պիտի չբա­ցա­յայտէր իր նշանակութիւնը եթէ վերա­դարձ մը չկա­տար­ուէր դէպի իրեն, դէպի տա­րագրութիւն։ Պէտք է վերադառնալ դէպի տարագրութիւն, որպէսզի ըլլա՛յ տա­րա­գրու­թիւնը եւ յիշողութիւնը սկսի գործել, իր կեդրոնին ունե­նա­լով մահուան կտրուած­քը, մեռեալներու եւ զգայութիւններու շեղ­ջա­կոյտը։ Վերա­դար­ձի օրէնքին այս երկրորդ կէսը ամբողջովին նոր է։ Չէր ըսուած եր­բեք այս յստակու­թեամբ հեղի­նակի նախորդ վէպերուն մէջ։ Կարծեմ՝ բնաւ չէր ըսուած։ Կը ճանչնայինք միայն վե­րա­դարձի պրուստեան տարբերակը։ Այս մէկը, միւս կէսը, ուրի՛շ է։ Առաջին մեծ Գաղթին նման չէ բնաւ։ Մանրաշ­խարհին հան­դէպ, անոր անլեզուութեան հանդէպ սկզբնական եւ հիմնաւոր դաւաճանութիւնը չէ։ Եթէ Գաղթ մըն է, Գաղթ մըն է որպէս վերադարձ։ Ո՛չ թէ որպէս վերադարձ դէպի երկիր, դէպի մանկութիւն, դէպի ծագում։ Կը կրկնեմ, կը շեշտեմ, կ՚ընդ­գծեմ. վերադարձն է դէպի տարագրութիւն։ Պըլտեան իր բանաստեղծական գործերուն մէջ խօսած էր թեր­եւս ասկէ առաջ այս երկրորդ վերա­դարձին մասին, բայց վիպական գործերուն մէջ՝ երբեք։ Առաջին անգամն է, համոզ­ուած եմ։ Եւ ահա՛ ինչու այս վէպը կը հրաւիրէ նա­խորդներու վերընթերցումի մը, հոն ըսուածներուն ամբողջական վերամեկ­նա­բա­նու­թեան մը։ Յաւիտենական շրջա­դարձը չէ տա­կաւին, Նիցշէական իմաստով կամ ոչ։ Բայց հեռու չենք անկէ։ Ըլլալու համար, պէտք է վե­րադառնալ։ Դէպի տարա­գրու­թիւն։ Փիլիսոփայական բառապա­շա­րով ըսուած՝ էոյթը նոյնին վերադարձն է։ Երկու ուղղութեամբ եւ երկու իմաստով։ Նոյնը կը վերա­դառ­նայ, մենք կը վերադառնանք նոյնին։ Առաւել եւս, բնական է, ծա­գում ըսուած բան մը գոյութիւն պիտի չունենար եթէ լման շրջանակը ծայրէ ծայր չստանձ­նէինք։ Վերա­դարձը (դէպի տարագրութիւն) կը ստեղծէ կամ կը հնարէ ծա­գու­մը, այն­պէս կ՚ընէ որ ծագումը ըլլա՛յ, ըլլայ ծա­գում։ Կ՚ուզեմ ըսել. դէպի տա­րագրութիւն վերադարձն է, որ կը ստեղծէ ծագումը, այն իսկ ծագումը որմէ մեկ­նե­լով, դառնալով, գիշերադարձով, կը մտնենք տա­րա­գրութեան մէջ որպէս տարագրու­թիւն։ Ուրեմն վե­րա­դարձը դէպի տարա­գրու­թիւն կը ստեղծէ, կը հնարէ նաեւ տարագրութիւնը, ա՛ն է որ կը բանայ տարագրու­թիւ­նը, կը դարձնէ զայն ինչ որ է՝ տարագրութիւն։ Եթէ չըլ­լար վերադարձը, դէպի տա­րա­­գրու­թիւն, պիտի չըլլար ո՛չ մէկ ծագում, ուրեմն նաեւ ո՛չ մէկ տարագրութիւն։ Գոն­չիթա Փիքերի սպանական եղանակները շրթներուն կամ ոչ, փոխանորդ կերպարը մտած է «վերադարձի ճամբուն մէջ» (էջ 31)։ Եւ քիչ ետքը, վերադարձի լման օրէնքն է, որ կ՚ար­ձանագրուի իր երկու երեսներով, օպերայի մուտ­քին մէջն ենք միշտ, մեծ թեմա­նե­րը ծանուցուած են առանց յաւելեալ մանրամասնու­թեան, առանց մանրավէպի, ահա՛, կը մէջ­բերեմ հատուածը չնչին յապաւումով մը.

Հիմա կը մնար բան մը հանել այս կացութենէն, այս երթէն, բանադարձում մը՝ բա­ռերէն, դուրս գալ քնարական մտմտուքէն, ինքն իր վրայ դարձող այդ ամուլ պտուտ­­քէն, դիմել տուն, […] իմ ծանրութեան տարագիր կեդրոնս կամ իր շրջա­գիծին մէկ տա­րաշարժ կէտը. սորվիլ հասկնալ, սեւեռել փորձառութիւնը, որ շրջա­դարձ մըն է, վե­­րադարձ մը դէպի նոյն դէպքը որ պատումին պատկանելէ առաջ կը պատկանի մտքին, չեմ գիտեր ինչպէ՞ս, իրերու ի՞նչ դասաւորումով, տեւո­ղու­թեա՞մբ, թէ իմա­ցա­­­կանու­թեա՛ն կանոնով. եւ սակայն դժուարութիւնը այն է որ առանց այդ պա­տու­մին հնա­րաւոր չէ մտածումի դէպքը ըսել, մանաւանդ որ ետ­դարձով հարկ է վեր­բե­րել, միշտ իբրեւ ապառնի անցեալ մը որ երեւակայօրէն պի­տի դառնայ ապագայ, մինչ­դեռ ինծի այնպէս կը թուի որ ատիկա յարատեւ փոխա­դրութիւն մըն է, տուր­եւառ մը, անդադար տեղի ունեցող իրադարձութիւն մը։

(Շրջում, էջ 33)

Այս քանի մը տողերը կը կարօտին պարզաբանումի, առնուազն քանի մը կէ­տե­րու շուրջ, քանի որ հոս արձանագրուած է լման ծրագիրը եւ այդ ծրագիրին փի­լիսո­փա­յական բա­ռերով բանաձեւումը։ Պիտի տեսնենք որ «փիլիսոփայա­կան» բառը հոս աւե­լորդ չէր։

1) Նախ «ապառնի անցեալ»ի հարցը։ Քերականական ժա­մա­նակ մըն է, ֆրանսերէն կը կոչուի futur antérieur։ Ինքնակենսագրական իրա­դար­ձութիւնը, ինչպէս Աղէտը որպէս դէպք, եւ ուրեմն «մահուան կտրուածք»ը, լրիւ առումով, եթէ պատահին՝ կը պա­տահին միայն ապագային մէջ։ Կրնան նաեւ բնաւ չպատահիլ անշուշտ, եթէ ու­շա­դիր չըլլանք, եթէ չաշխատինք զանոնք պա­տա­հե­ցնելու մտածումով։ Անցեալ իրա­դար­­ձու­թիւններ են, անցեալ դէպքեր, բայց անոնց անցեալը կը պատահի միայն ապա­գային։ Մեզի համար անցեալ չեն ուր­եմն։ Ան­ցեալ պիտի ըլլան վաղը։ Ճշգրիտ իմաս­տով՝ ապառնի անցեալ։ Անցեալ են, այո, բայց վաղը պատահած պի­տի ըլլան, մեզի համար, վաղը միայն, որպէս անցեալ։ Եւ քանի որ ինչպէս ըսի՝ Աղէտը կը հպա­տա­կի «անցեալ ապառ­նի»ի այս օրէնքին, չի կրնար պատմագէտներուն առարկան ըլ­լալ ան։ Պատմա­գի­տու­թեան համար՝ անցեալը պատահած է, արդէն իսկ պա­տահած է, չի կրնար վաղը պատահիլ որ­պէս անցեալ։ Ըսի՝ պատմագիտութեան համար, որպէս կրթանք. հոս պատմա­գէտ­ները որպէս անձ խնդրոյ առարկայ չեն անշուշտ, խնդրոյ առարկան մարզն է, կրթանքն է։ Հարցը՝ անոր օրինաւորութեան դաշտը սահ­մա­նելն է, այսինքն՝ այն իմացական տարած­քը որուն սահմաններուն մէջ պատմագիտութեան գործելակերպը, մտածումը եւ ար­դիւնք­ները ի զօրու են, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս Նիւ­տոնեան բնագիտութիւնը իր սկզբունք­ներով եւ իր ար­դիւնքներով ի զօրու է իր սահ­մաններուն մէջ, բայց պէտք ունի ընդհանուր յարա­բե­րա­կանութեան սկզբունքնե­րուն, անդրադառնալու համար իր օրի­նա­ւորու­թեան դաշ­տի սահմաններուն։ Աղէտի մտածողութիւն մը պիտի չգոյանայ այն­քան ատեն որ պատմագիտութեան նիւտո­նեան սահմաններուն մէջ մնանք, այն պատ­րան­քը սնուցանելով որ լրիւ ճշմարտու­թիւ­նը կ՚ըսեն անոնք, այնքան ատեն որ այդ սահ­մաններուն գիտակցութիւնը չու­նե­նանք, եւ ուրեմն քիչ մը եւս ընդ­հան­րացնելով՝ այնքան ատեն որ կը հաւատանք ճշմար­­տութեան, որ անշուշտ միշտ ու միայն պատ­մա­գի­տական ճշմարտութիւնն է։ Զանցելու համար այդ հա­ւատքը եւ անոր ենթա­դրեալ­նե­րը, յայտնօրէն պէտք ունինք առաջին հերթին «ժխտական սկզբունք»ի մը։ Չմոռցանք, չէ՞, որ «հաստատել կը նշա­նակէ հաւատալ որ ճշմար­տութիւն մը կայ» (էջ 505)։ Ու ժխտական սկզբունքին առա­ջին, թերեւս միակ, հետեւորդը վիպասանն է։ Եւ ահա՛ ինչու հնարաւոր չէ «առանց պատումին մտածումի դէպքը ըսել»։ Վիպասանութիւնն է, վիպա­սանին պատումն է, որ պի­տի «պատահեցնէ» դէպքը, պատ­մա­գիտութեան կողմէ ենթա­դրուած ճշմարիտ իրողութենէն առաջ եւ անկէ անկախ։ Բայց այն ատեն, պիտի հար­ցուի, ինչո՞ւ դէպքը «պատումին պատկանելէ առաջ կը պատկանի մտքին»։ Լեռ­նակու­տակ մեռեալներու շեղջակոյտը կը պատկանի նախ մտքի՞ն։ Որեւէ դէպք, որեւէ ինք­նակենսագրական իրադարձութիւն, որեւէ մահուան կտրուածք կը պատկանի նախ մտքի՞ն։ Իսկ եթէ այդպէս է, ինչ որ հոս հեղինակը կը կոչէ «փորձառութիւն» («սոր­վիլ հասկնալ, սե­ւե­ռել, կարդալ փորձառութիւնը, որ շրջադարձ մըն է») արդեօք կը կա­տար­ուի պա­տու­մէն անկա՞խ, պատումէն առա՞ջ, եւ պատումը կը գոհանայ միայն այդ փոր­ձա­ռու­թիւնը կարդալո՞վ։ Դժուարութիւնը ա՛յն ըլլալով, ինչպէս կ՚ըսէ հե­ղի­նակը, որ «առանց այդ պատումին հնարաւոր չէ մտածումի դէպքը ըսել»։ Այլ բանա­ձեւումով՝ արդեօք տարբերութիւն մը կա՞յ դէպքը որպէս դէպք «պատա­հե­ցնել»ուն եւ դէպքը «ըսել»ուն միջեւ։

2) Այս կէտին հասած, ընթերցողը վարանում մը կ՚ունենայ։ Երբ հեղինակը կամ վէ­պին մէջ իր փոխանորդը կը գրէ՝ «սորվիլ հասկնալ, սեւեռել… փորձառութիւ­նը», հար­ցը փի­լիսոփայակա՞ն է, թէ գոյութենակա՛ն։ Կրնա՞յ փիլիսոփայական ըլլալ առանց գո­­յու­թե­նական ըլլալու, եւ փոխադարձաբար։ Յայտնօրէն այս հատուածին մէջ վի­պա­­սա­նը կը պայքարի «փորձառութեան» եւ «էոյթ»ի փիլիսոփայական դրոյթ­ներուն հետ։ Փիլիսո­փայական դրոյթները երբեք նկատի չեն առած «մտածումի դէպք»ը պա­տումով ըսելու անհրաժեշտութիւնը, երբե՛ք, ըսենք մինչեւ վերջին սե­րունդը, մեր ժա­մա­նակա­կից ֆրան­սական փիլիսոփայութիւնը, Դերիդան, Սառա Քոֆ­­մանը, եւ իրենց համա­կիր­ները։ Երբեք նկատի չեն առած «ետդարձ»ի, «ապառնի անցեալ»ի հար­կա­ւո­րութիւնը «պա­տա­հեցնել»ը կամ լաւ եւս՝ «պատահմունք»ը, «պա­տահար»ը մտածելու համար։ Ուզած են որ պատահմունքն ու պատահարը պատկանին մտքին, տեւո­ղու­թեամբ կամ իմացակա­նու­թեամբ։ Ինչ որ կը մնար անառարկելի այն­քան ատեն որ մտա­ծումի դէպքը կը մնար զերծ պատումէն, ետդարձէն, ապառնի ան­ցեալին ենթար­կուելու ստիպողու­թե­նէն, մէկ բառով հաւանաբար հնարաւոր ըլլար ըսել՝ վե­րա­դարձի կամ շրջադարձի օրէն­քէն։ Ուր­եմն զուտ փիլիսոփայական հա՞րց մըն է, եւ եթէ այդպէս է՝ ի՞նչ է իր տեղը վիպա­կան գոր­ծի մը մէջ։ Այս վերջին հարցումը երեւան կը բերէ «պատում»ի եւ «պատահ­մունք»ի մտածողութեան խոր յարակարծիք­ներէն մէ­կը։ Պատումին մասին (որպէս գոր­ծողու­թիւն, որպէս արարք, որպէս եղե­լու­թիւն, որ­պէս «անդադար տեղի ունեցող» իրա­դար­ձու­­թեան բնավայրը) կարելի չէ փի­լի­սո­փա­յել, օրէնքներ հռչակել, անդրանցական պայ­մաններ որոնել, առանց պա­տումէն անց­նելու, պատումին ենթարկուելու։ Պատահ­մուն­քին ապակառուցումը կը պատահի միայն պատումով։ Այդ է որ Դերիդա կը կոչէր la dé­construction en récit։ Փիլիսո­փա­յական ձեւով մտածուած փորձառութիւնը պա­տու­մի փոր­ձաքարով միայն կը քննար­կուի, ինչ որ նաեւ ցոյց կու տայ որ «ժխտական սկզ­բունք»ը (որուն միակ հետե­ւորդն է վիպա­սանը) չէ ուղղուած միայն պատմագի­տու­թեան ետին գտնուող ճշմար­տու­թեան եւ նոյն այդ ճշմարտութեան գացող հաւատքին դէմ։ Ուղ­ղուած է նաեւ փոր­ձառու­թեան փիլիսոփայական մօտեցումին դէմ ընդհանուր առմամբ, այն մէ­կուն՝ որ նկատի չէ առած երբեք վերադարձի օրէնքը։ Վերադարձն է, որ կ՚արարէ էու­թիւնը, կամ էոյթը։

3) Խորհրդաւոր է այս ամբողջը, պէտք է խոստովանիլ։ Ընթերցողին հաւատալը չի գար, որ վիպասանական պատում մը ինքն իր մէջ ընդգրկէ ո՛չ միայն պատումի եւ պատահ­մուն­քի մտածողութիւն մը, այլ անկէ անդին մինչեւ իսկ՝ արդի կամ նուազ արդի փի­լի­սո­փայութեան մէջ՝ փորձառութեան յղացքի քննարկումը, հետեւաբար «էոյթ»ի խնդրա­կանացումը։ Բայց եթէ անհրաժեշտ է տակաւին փարատել ընթեր­ցո­ղին կասկածները ըսուածին փիլիսոփայական բովանդակութեան եւ այդ բովանդա­կու­թիւնը վիպական փորձաքարին ենթարկելու անհրաժեշտութեան մասին, պէտք է նշմարել որ մէջբերուած հատուածէն քանի մը տող առաջ փոխանորդ պատմասանը երկխօսութեան մը կը ձեռ­նար­կէ «յարգելի աբբայ»ին հետ, կ՚ուզէ ըսել անշուշտ Բըր­քլի Աբբային, Ժորժ Բըրքլիին (1685-1753), այն մէկուն որ 1710ին լոյս տեսած իր հռչա­կաւոր Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge (Յաղագս Մարդ­կային ճանաչումի սկզբունքներուն) գիրքով փորձնական իդէապաշտութեան մեծա­գոյն ջատագովը կը դառնար, ու կը գրէր թէ esse est esse percepi aut percipere, զոր Գրի­գոր Պըլտեան երեւութապէս կը մէջբերէ non մը աւելցնելով ու հակաճառելով. «Էու­թիւնը թերեւս այն է որ կը նշմարեմ, բայց այն ատեն, յարգելի՛ աբբայ, էութիւն չկայ, esse non esse percipere…» (էջ 32)։ Բացարձա­կապէս տեղը չէ հոս վիճարկում մը սկսելու էոյթի փի­լիսոփայական դրոյթներուն շուրջ, մանաւանդ այս մէկուն, որ էոյ­թը կը հաւա­սա­րեցնէ «նշմարել»ուն եւ «նշմար­ուել»ուն (կը պահեմ հեղինակին թարգմանութիւնը ըսե­լու համար Բըրքլիի esse per­cepiն եւ percipereն)։ Կարեւորը ներկայ համագիրին մէջ այն է, թէ անցեալը ապագա­յացնող գործողութիւնը եւ այն կա­նոնը որուն համա­ձայն անցեալը գալիք է կը համա­պատասխանեն վէպին մէջ հրամցուած նկարագրու­թիւն­ներուն։ Էոյթը էոյթ է, կամ էու­թիւնը էութիւն է, միայն վերադարձով եւ շրջա­դարձով։ Պէտք է վերադարձէն վերա­դառնալ ուրեմն բանալու համար ե՛ւ ծագումին, ե՛ւ տարա­գրու­թեան զոյգ եւ փոխա­դարձ հնարաւորութիւննե­րը։ Այդ շարժումը «յարա­տեւ փոխա­դրու­թիւն» մըն է, այսինքն ինչո՞ւ չէ՝ նաեւ փո­խա­բե­րութիւն մը։ Պատումը ուրեմն այն է, որ անդադար մէկ ժա­մա­նակէն միւսը կը փո­խա­դրէ, կը փոխաբերէ։ Եւ ինչ որ է՝ է՛ միայն փոխաբերութեամբ։ Ահաւասիկ ուրիշ ձեւ մը ըսելու վերադարձին օրէնքը։ Եւ եթէ փոխաբերութիւնը ան­հրա­ժեշտ է, ուրեմն յղացական տրամասու­թիւ­նը բաւարար չէ ըսելու համար վերա­դար­ձի օրէնքը, ըսելու համար թէ  էութիւնը կամ էոյ­թը կ՚ըլլայ միայն վերադարձով, որ էոյ­թը վերադարձին մէջն է։ Փիլիսո­փայու­թիւ­նը բաւարար չէ, պէտք է գրականութիւնը միջամտէ։ Ահա­ւասիկ մօտաւորպէս Սառա Քոֆ­մանին պաշտպանած դրոյթը իր 1972ի Nietzsche et la métaphore (Նիցշէ եւ փո­խաբերու­թիւնը) հատորին մէջ։ Մէկ տարբե­րու­թեամբ. այդ գիրքին մէջ Սառա Քոֆ­ման գրեթէ չի խօսիր Նիցշէի յաւիտենական շրջա­դար­ձին մասին, քիչ ետք պիտի փորձենք հասկնալ թէ ինչո՛ւ[18]։

Նիցշէի վերադարձը

Արագ յառաջացանք։ Բազմաթիւ խնդիրներ ետին ձգեցինք։ Որոնցմէ գլխաւորը հե­տե­ւեալն է. եթէ ճիշդ է թէ պատումը այն է, ինչ որ կը փոխադրէ մէկ ժամանակէն միւ­սը, կամ առնուազն ինչ որ կ՚ըսէ այդ փոխադրութիւնը, ինչ որ իր գործողու­թեամբ՝ կը հա­ւասարի դէպքը վերբերող «ետդարձ»ի շարժումին, մնաց որ փոխա­բերական դաշ­տին հետ չի նոյնանար ան։ Փոխաբերութիւնը փոխադրութիւն մըն է, այո, բայց չէինք գիտեր որ ան նաեւ ժամանակայնութիւնը կ՚ընդգրկէ։ Ու եթէ Նիցշէի մօտ կայ փո­խա­բերու­թեան տրուած առաջնահերթութիւն մը, եթէ կայ կոտորակային գրառում ըսուած բան մը, եթէ կայ մա­նա­ւանդ Զրադաշտը որ այո՝ պատումի բոլոր գործա­ռոյթ­­ները կը գոր­ծա­ծէ յաւիտե­նա­կան վերադարձը գաղտնաբար ըսելու համար, այս­ու­հանդերձ Նիցշէն ինքնակեն­սա­գրու­թիւնը փոխաբերող պա­տումներ չէ արտադրած։ Քանի մը տարրեր կը պակսին հե­տեւաբար մեզի հասկնալու համար կատարուածը եւ «շրջում»ին կա­պակցութիւնը Նիցշէի վերադարձին հետ, եթէ կայ ի հարկէ որեւէ կա­պակցութիւն։ Եւ ուրեմն ահաւասիկ ուրիշ հատուած մը, այս անգամ երկրորդ գլու­խին մէջ, որ նոյն­պէս ներածական դեր կը կատարէ վէպին մէջ, հատուած մը ուր այս ան­գամ փոխա­նորդ կերպարը ինքզինք կը յոր­դորէ, կը հրաւիրէ համբերելու, ան­միջապէս չյանձ­նուե­լու պատումին, քայլը դան­դա­ղեցնելու, չնետուելու ինքնա­կեն­սագրութեան մէջ, ուրիշներու կեանքին մէջ, քիչ մը եւս ներածական ոճով շա­րու­նա­կելու, կէս քնարա­կան, կէս փիլիսոփայական, քիչ մը եւս յառաջագունէ անդրա­դառ­նալու սկսող նախա­ձեռնութեան նախատուեալներուն, ու առ այդ՝ նորէն գրելու գիշե­րադարձի օրէնքը, իր երկու երեսակներով, երկու մեկնում­նե­րով, շեշտը դնելով ինչ­պէս միշտ՝ դէպի տարագրութիւն գացող վերադարձին վրայ։ Անշուշտ Սառան՝ փիլի­սոփայ հոմանուհին միշտ ներկայ է, Սառան որուն շնորհիւ «ծներ է իրեն համար ան­յայտ աշխարհի մը մէջ» (էջ 49), որմէ անդին՝ գործը, վիպական գործը, այդ ծնուն­դին խուզարկումն է, այդ ծնունդի պայմաններուն կրկնուող վերադարձը, թուա­կանն է՝ 1968, յեղափո­խու­թիւնն է որ աչքերը բացած է, այսինքն՝ ո՛չ թէ միայն Սառան, բայց Սառան ինքնին յեղափո­խութիւն մը չէ՞ր։ Ահաւասիկ ուրեմն հատ­ուածը.

Յեղափոխութիւնը բացեր էր աչքերը, արթնցեր էր կարծես դարաւոր քունէ մը, կը պա­տահի ատիկա, միայն ժողովուրդներուն, հիմա պէտք էր երթալ աւելի ան­դին, կեանքը փոխաբերութիւն չէ. կեանքը… մեծ բառ. փնտռտուքը գործը պիտի ըլլայ, եթէ անսամ, կ՚ըսէ, եթէ հպատակիմ ցածէն, շատ ցածէն բառեր յուշող ձայ­նե­րուն։ Եւ ատոր համար սկսելու է սկիզբէն, երբ չէ հասած լեզուին, երբ կը թոթովէ կամ համր է։

(Շրջում, էջ 46)

Լման գիշերադարձին ծրագիրն է ուրեմն, որ կ՚ըսուի հոս մէկ նախադասու­թեամբ, «սկսելու է սկիզբէն, երբ չէ հասած լեզուին»։ Առաջին մեկնումին արդիւնքն է ահա՛ ծրա­գիրին կազմաւորումը։ Բայց անմիջապէս ետքը՝ փոխանորդը ինքզինքին հարց կու տայ թէ արդեօք «որեւէ իմաստ ունի՞ ծնունդի մը, ան ալ այլեւս մտածումի վեր­ած­­ուած ծնունդի մը պայմանները խնդրոյ առարկայ դարձնել։ / Խօսողը համրու­թեան ժամա­նա­կը կը սկսի» (անդ)։  Անշուտ խօսողն է որ կը սկսի համրութեան ժա­մանակը։ Համ­րու­թիւնը ինքն իրմով ժամանակ չունի, ճակատագրականօրէն։ Նոյն «ճակատա­գրակա­նութեան» կ՚անդրա­դառ­նար Մորիս Բլանշոյ «Գրականութիւնը եւ մահուան մեր իրա­ւունքը» վերնագրով 1948ին տպուած իր փորձագրութեան մէջ, համրութեան ժամա­նա­կը կոչելով «նախա-ցերեկուան գոյութիւն»։

օր-ցերեկը ա՛յն է որմէ խուսափում չկայ. անոր մէջ մենք ազատ ենք, բայց ան ճա­կա­տագրականութիւն է, եւ օր-ցերեկը որպէս ճա­կա­տա­գրա­կանութիւն օր-ցե­րե­­կէն առաջ եղածին էոյթն է, գոյութիւնը որմէ պէտք է հեռա­նալ խօ­սելու եւ հասկնալու համար[19]։

Եւ ուրեմն ծնունդի մը մասին է խօսքը, որուն պայմաններուն մօտենալու պարտա­ւո­րու­թիւնն ունի պատումը, ըստ էութեան, նոյնիսկ եթէ խնդրական է այդ մօտեցումը, որ բնա­կան է՝ իր կարգին վերադարձ մըն է։ Կրկնակի ծնունդ խորքին մէջ եւ հետեւա­բար՝ կրկնակի վերադարձ, նախ՝ սկզբնական համրութեան, մեծ Գաղթէն առաջուան ժամանա­կին, Հայկաշէնի մանրաշխարհին։ Բայց միեւնոյն ժամանակ եւ նոյնքան հաւանա­կան­օրէն՝ հո՛ս կատարուող ծնունդն է, ըսենք՝ Ֆրանսայի մէջ, առաջին մեկ­նու­մին որպէս ար­դիւնք, Սառայի թեւերուն մէջ եւ ուղեղին հպումով, կամ Ժան-Լիւքի բարեկամու­թեամբ։ Եւ ահա ինչո՛ւ վերամեկնաբանութիւն մըն է Շրջում վէպը, որ կ՚օգտագործէ ինքնակենսագրութեան բոլոր տուեալները եւ բոլոր հնարաւորու­թիւն­­ները։ Կարճ ըս­ուած՝ հին Գաղթը (դէպի ուսում, դէպի կազմաւորուած եւ մշակ­ուած լեզու, դէպի այ­լութիւն, սկզբնական համրութենէն դուրս) կը մեկնաբանուի հիմա Մեկնումի միջոց­ներով, կը գլխագրեմ բառը, ինչպէս սովորութիւն ըրի գլխա­գրելու առանձնակի «Գաղ­թ»ը, այն մէկը որ ետին կը ձգէր մանրաաշխարհը ու կը դաւաճա­նէր որպէսզի կա­րելի ըլ­լար վերջաւորութեան ծնունդ տալ համրութեան ժա­մանա­կին։ Ճիշդ է, որ այդ ծնունդն է հետապնդուածը, անդադար, վէպէ վէպ, բայց հիմա զետեղուած է վերա­դարձի եւ շրջադարձի ընդհանուր պատկերին մէջ, Մեկնու­մին վրայ եզակի բեւե­ռու­մով։ Շփոթութիւնը երկուքին միջեւ, Գաղթին եւ Մեկնու­մին միջեւ, հոս զգալի է, քանի որ չենք գիտեր թէ ո՛ր մէկ ծնունդի մասին է խօսքը։ Եւ կեանքը փոխաբերութիւն չէ, ան­կասկած, եթէ «կեանք» բառին պէտք է տալ հոս նոյն արժէքը որ Բլանշոյ կու տար «գո­յութիւն» բառին, քիչ առաջ յիշուած փորձա­գրու­թեան մէջ, այն գոյութեան՝ «որմէ պէտք է հեռանալ խօսելու եւ հասկնալու համար»։

Անէութենէ դէպի էութիւն

Հոս փակագիծ մը պիտի բանանք։ «Յեղափոխութիւնը բացեր էր աչքերը, արթնցեր էր կարծես դարաւոր քունէ մը, կը պատահի ատիկա, միայն ժողովուրդներուն, հիմա պէտք էր երթալ աւելի անդին…»։ Այս է որ կարդացինք քիչ մը առաջ։ Գրչի սայթա­քո՞ւմ մըն էր արդեօք։ Եթէ կը պատահի միայն ժողովուրդներուն, ինչպէ՞ս պէտք է հասկնալ լման նա­խա­դասութիւնը, փոխանորդին արթննալը, աչքերը բանալը, յեղա­փո­խութեան առի­թով եւ դրդումով։ Ինչպէ՞ս պէտք է հասկնալ ծնունդը, որուն պայ­մանները խնդրոյ առար­կայ դարձնելն է վիպական իմաստալից կամ անիմաստ ծրա­գիրը։ Փոխանորդը ար­դեօք կը խօսի ժողովուրդի՞ անունով։ Ո՞ր ժողովուրդին։ Փա­րիզի երիտասար­դու­թեա՞ն, Մայիս 1968ի յեղափոխութեան ծննդական տուայ­տանք­երուն մէջ բռնուած։ Կամ արդեօք պէտք է հասկնալ որ այդպիսի զարթնում մը, միայն ժողո­վուրդ­ներուն պատահող տեսակէն, այն ալ՝ քանի մը դարը անգամ մը, պատահեր է փոխանորդ կերպարի՞ն, եզա­կի պա­տահար։ Արդեօք փոխանորդը հոս աղօտ վեր­յի­շո՞ւմ մը չէ ունեցած, արդեօք ուղեղը հին Կոստան Զարեանական ընթերցումներէ չէ՞ այ­ցել­ուած։ «Ժողովուրդների կեանքում, ինչպէս նաեւ մարդկանց կեանքում…», կ՚ըսէր Կոստան Զարեան,  իր կենսա­գրական ճանապարհը նմանցնելով ժողովուրդի ճակա­տագրին։ Ահաւասիկ այդ տո­ղե­րը, քիչ մը երկար մէջբերումով.

Ժողվուրդներու կեանքում, ինչպէս նաեւ մարդկանց կեանքում, կան շրջաններ, երբ անհրաժեշտ է ամէն ինչին ո՛չ ասել յանուն կեանքին։ Փոխել, շրջել մեր վրայ տիրող գերեզմանների տիրապետութիւնը։ Մեր ներքին էութեան մի մասը մա­տա­ղի նման բաժանել՝ փրկելու համար էն միւս մասը, ուր դեռ ապրում է միթոսը։ Եր­բեմն պատ­մութիւնը պարտադրում է ժողովուրդներին գաղթել երկ­րագունդի մի մասից միւս մասը, վազել արեւի ետեւից, կրկնել նրա ժեստը, շրջել։ Ինձ թւում է որ կան նաեւ վայր­կեաններ, երբ կեանքի գերագոյն պահանջը թելա­դրում է այդ մեծ գաղթը իրա­գործել մեր իսկ մէջ, մեր ներքին արեւին հետե­ւե­լով, մեր կեանքի գաղտնի շրջանը բոլորելու համար։ Որոշ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու հա­մար այդ վայրկեանը եկել է եւ նրանք սպասում են իսկական յե­ղա­փո­խա­կաննե­րին, նրանց՝ որոնք կարե­լիութիւնն եւ պատ­րաստութիւնը ունին անցնելու վախի շրջանը, ոչ-էութիւնից էու­թիւն…[20]

Ըն­թեր­ցողը նշմարած կ՚ըլլայ որ Զարեան երեք ան­գամ կը գոր­ծածէ հոս «շրջան», «շրջել» բառերը, տարբեր իմաստներով. արտա­յայտելու հա­մար «շրջում»ը կամ «շրջա­դարձ»ը, նշելու համար «նիհիլական» ժամանա­կաշրջանը որմէ անհրա­ժեշտ է անց­նիլ պատմական եւ անձ­նա­կան տուեալներու բերումով, եւ վերջապէս արե­ւային շրջումը։ Բանաստեղծը «էու­թե­նէն» տարագրեալ մըն է, որ ստիպուած է մինչեւ ծայ­րը եր­թալու «անէութեան»։ Իր դերը վկայել է էութեան մասին, հոն ուր կը տիրէ էու­թեան մոռա­ցու­մը, մշակոյթի մթն­շաղային վերածումը քաղաքակրթութեան, աստ­ուածներու բացա­կա­յութիւնը, առաս­­պե­լական կրօնքի շիջումը։ Իսկ վկայելու հա­մար էութեան մասին՝ են­թարկուիլ պէտք է ոչ-էութեան։ Նիհիլականութեան օրէնքն է։ Այս պատ­ճա­ռով է, որ «ի ծննդանէ» «ան­ցորդներ ենք, սահմանները անց­նողներ, հորի­զոնները ճեղքողներ»։ Հոս արուեստա­գէտի կոչու­մին վերաբե­րեալ համոզումը եւ պատմական շրջանի բո­լո­րու­մին անհրա­ժեշ­­տու­թիւնը կը խառնուին իրարու։ Պէտք է հասնիլ մինչեւ ծայրը ոչին­չին որպէսզի ծնի-ծագի «նոր մարդ»ը, յեղափոխական շրջադարձով մը։ Բա­նաս­տեղ­ծին կոչումն է այդ շրջադարձին ընկերանալը, զայն ինքն իր մէջ կատարելը, զայն աշ­խարհին աւետելը։ Այսպէս է որ նիհիլականութեան շուրջ պատմական անդրա­դարձը կը յանգի բանաս­տեղ­ծութեան եւ ընդհանրապէս ար­­ուես­տի էութեան շուրջ մտո­րումի մը, որպէս տա­րա­գիր իրականութիւններ։ Բա­նաս­տեղծը տարագիր մըն է նիհի­լա­կա­նու­թեան պատ­մական շարժըն­թացին հետե­ւանքով։ Ահա­ւասիկ անձնական տարագրու­թիւն մը, զոր ան­հրա­ժեշտ է հասկնալ որ­պէս տիե­զե­րական երեւոյթ, որպէս վտանգաւոր անցք մը ոչին­չի տա­րածքէն։ Այդ «անցք»ը ինք­նին անհրաժեշտ է սակայն, քանի որ ա՛ն միայն կ՚ա­պա­հովէ ոչինչին հակա­դրուող նոր էութեան մը, ուրեմն նաեւ՝ նոր առաս­պելի մը, արե­ւային ծագումը։ 1932ին գրի առնուած այս մտորումները կէտ առ կէտ կը զար­գա­ցնեն ինչ որ կը կար­դանք նոյն շրջանին կամ քիչ մը աւելի ուշ Գերմանիոյ մէջ պահպա­ն­ողական յե­ղա­փո­խու­թեան ներկայա­ցուցիչ­նե­րուն մօտ։ Ներշնչուած են Զարեանի Շպենգլերեան ընթեր­ցում­նե­րէն եւ աւելի հեռաւոր կերպով՝ կայ անշուշտ Նիցշէի ան­ուղղակի ազ­դեցու­թիւ­նը։ Մշակոյթի փիլիսոփայ՝ «նիլիլականութեան» Նիցշէն է հոս ետին կանգ­նածը, ոչ թէ «յաւիտեանական վերադարձ»ի Նիցշէն։ Ու արեւային շար­ժու­մին հետե­ւող, ուրեմն դէպի Արեւ­մուտք ուղ­ղուող ժո­ղո­վուրդի մը գաղթին մասին երբ կը խօսին, յայտ­նօրէն (բայց թաքնա­բար) ինքնակեն­սագրական հնչե­ղութիւն մըն ալ ու­նին իրենք իրենց մէջ, քանի այդ օրե­րուն է որ Զա­րեան կը պա­տ­րաստուէր Եւրոպան ձգելու, գաղթելու համար Միա­ցեալ Նա­­­հանգները, եւ ուրեմն իր բանաստեղծական ան­ձը նուիրելու նիհիլականու­թեան շարժ­­ընթացին։ Կը գոցեմ փակածիը։

Փոխաբերութիւնը

Եւ կը հասնիմ վերջին բաժնին, այս անգամ իրապէս «յաւիտենական շրջադարձ»ին մօ­տենալով։ Կեանքը փոխաբերութիւն մը չէ, ըսուեցաւ վերը։ Բայց մենք դատա­պար­տ­ուած ենք փոխաբերութեան ճակատագրականութեան։ Ինքնակենսագրութիւնը դիւ­րու­թեամբ պիտի չհպատակի վերադարձի ու շրջադարձի օրէնքը ապացուցելու պար­տաւո­րու­թեան։ Եւ սակայն ստիպուած ենք հիմա կրկնակի վերադարձի պատումը արձա­նա­գրելու, որուն համաձայն՝ է՛ ինչ որ կը վերադառնայ, ստիպուած ենք ուրեմն վերա­դար­ձի օրէնքով՝ նաեւ արձանագրելու պատումին օրէնքը, քանի որ պատումով է որ կը կա­տարուի վերադարձը։ Ու ահաւասիկ նոյն բաները ըսելու տարբեր ձեւ մը, զոր կը պար­տինք «Սառա»յին, պատումին մէջ տեղ գրաւող Սառային, բայց ինչո՞ւ չէ նաեւ Սառա Քոֆմանին, Նիցշէի շուրջ գիրքեր գրած փիլիսոփային.

Սառա կ՚որոճար նոյնին վերադարձի առասպելը, հապա ի՞նչ, առասպել է, տեսակ մը դարձող, շրջագայող երկինքներու շրջափո­խու­թիւն, ընդունէ՛ անմտածելի, ան­ե­րե­ւա­կայելի, խնդրեմ, խնդրեմ, միթոս է որ­պէսզի մտածուի ուրիշ բան մը, եթէ վերադարձ չըլլայ ժամանակ չկայ, գիտցիր, միթոսը մտածելու ձեւ մըն է, պա­տումն ալ մտածելու ձեւ մըն է, անոր ըլլալու կերպը, ոչ կաղապարը, բանակերպը։ Կը քայ­քայէ միթոսը։ Իսկ ինչ որ կը վերադառնայ այնքան տարբեր է մտածուա­ծէն, այնքան սարսռազդեցկ ու ցնորեցուցիչ որ կ՚ընկլուզէ քեզ։

(Շրջում, էջ 46)

Խօսքը հոս Նիցշէի յաւիտենական վերադարձի կամ շրջադարձի մասին է։ Կ՚ըսուի՝ առասպել մըն է։ Ժորժ Բատայլն ալ նոյն բանը կ՚ըսէր[21]։ Առասպելը մտածելու ձեւ մըն է։ Առանց վերադարձի ու շրջադարձի՝ պիտի չըլլար ինչ որ կը կոչենք ժա­մա­նակը, պի­տի չըլլային ծագումը եւ տարագրութիւնը։ Պատումն ալ մտածելու ձեւ մըն է։ Դժուա­րու­թիւնը այդտեղ կը սկսի։ Կ՚ըսէ՝ «կը քայքայէ միթոսը»։ Ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս։ Պատումին ընդմէջէն արձանագրուած վերադարձի օրէնքը չի համապա­տաս­խաներ Նիցշէական վերադարձին, եթէ վերջինս առասպել մըն է, եթէ առաս­պե­լով մտած­ուածին ժամանակն է։ Ինչ որ կը վերադառնայ շրջադարձի ծայրակէտին, ծագումի եւ տարագրութեան յայտ­նաբերումէն ետք, սարսռազդեցիկ է, ցնորեցուցիչ է, կ՚ընկլուզէ մեզ։ Ինչո՞ւ։ Միակ բացատրութիւնը որ կրնանք երեւակայել, միակ պատասխանը այդ ինչո՞ւներուն, այն է որ «վերադարձող»ը մահն իսկ է, մահուան կտրուածքը, մե­ռեալներու շեղջակոյտը, աղէտը, մահ ու աղէտ որոնց համար որեւէ սուգ անկարելի են։ Հետեւաբար՝ սուգի անկարելիութիւնը։ Գիտենք որ Սառա Քոֆման, կեանքի վերջաւորութեան, ամբողջովին ինքնակեն­սա­գրական պատում մը արտադրած է, որ­մէ ետք անձնասպան եղած է։ Պատումին Սա­ռան ալ անձ­նասպան եղած է։ Չէ ըսուած հոս՝ Շրջում վէպին մէջ, ըսուած է նա­խոր­դին՝ Եր­կուքին մէջ[22]։ Հոս այլեւս ինքնա­կեն­սա­գրու­թեան խաղերը չեն։ Մահա­գրու­թեան այս սահմաններուն վրայ վերջ­նա­կա­­նա­պէս՝ կեանքը փոխաբերութիւն մը չէ։ Վերադարձի օրէնքին առաջին տարբե­րակը (մա­կա­դրու­մը, շրջանակներու շփո­թու­թիւ­նը, փշրուած ծովանակրը), բաւական ան­մեղ կը թուի հի­մա, «փշրուած ծովա­նկարը կրնայ վերա­դառնալ իր զանազան տար­­բե­րակներով, անուն­ները խառն ի խուռն կը փոխուին ինչ­պէս ամիսները» (էջ 220), կորսուած է, չի գիտեր ո՛ր մէկ նայուածքով պէտք է նայի իրերուն, ո՛ր մէկ անցեալին մէջ պէտք է տեղաւորէ զանոնք։ «Թերեւս ասոր համար չի յաջողիր ո՛չ թէ հետքեր գտնել, այլ զատորոշել նորը հինէն, կորսնցուցած կողմ­նո­րոշուելու կարո­ղու­թիւնը, զանազանելու պատկեր­ներու աւելի կամ նուազ ճշգրիտ շրջանակները,..» (էջ 223)։ Վերջնական տարբերակը, վե­րա­դարձը դէպի տարա­գրու­թիւն, ծագումի բա­ցայայ­տու­մը (ո՛չ այս կամ այն ծագումին, այլ ծագումի էութեան, ծագումին որ­պէս էութիւն) շնորհիւ տարագրու­թեան բա­ցայայ­տումին եւ ստանձնումին. ասոնք սար­սափելի են իրենց հետե­ւանք­ներով ու են­թա­դրեալներով։ Ո՛չ մէկ փիլիսոփայական վերա­ցա­կա­նութիւն կայ այդտեղ այլեւս, հեռու է Բըրքլի Աբ­բայի դրոյթ­ներուն եւ իր հակա-նիւթապաշտ էաբանութեան հերքումը։ Երե­ւան կու գայ ան­երե­ւա­կայելի մեղ­սակ­­ցութիւնը էոյթին եւ մահուան միջեւ։ Առաս­պելը քայ­քայ­ուած է։ Ու վերջապէս կը հնչէ Սառային ամենէն ցնցիչ խօսքը. նոյնին վերա­դարձը փոխաբերութիւն չէ։

Երբեք, երբե՛ք այնքան ճիշդ չէ հնչած որքան հիմա Սառայի վարկածը. նոյնին վե­րա­դարձը փոխաբերութիւն չէ, այլ յայտնութիւն կ՚ըսեմ, հանճարեղ, sublime, բա­ցա­յայտ, շօշափելի։ Մամլող մեքենայի հարուած։

(Շրջում, էջ 269)

«Le retour du même n’est pas une métaphore» ըսած պիտի ըլլար Սառան ֆրան­սերէնով։ Չեմ գիտեր՝ Սառա Քոֆման երբեք այդ­պիսի նախադասութիւն մը գրա՞ծ է։ Թէ՞ արդեօք ընդմիշտ «անվաւեր» մնալու դա­տա­պար­տուած խօսք մըն է, կ՚ուզեմ ըսել՝ apocryphe խօսք մը։ Ըսի վերը որ այդ շրջանին գրուող Նիցշէ եւ փո­խա­բե­րու­թիւնը հատորին մէջ, Քոֆ­ման քանի մը կարճ ակ­նարկ­ներ ունի յաւի­տե­նա­կան վե­րա­դարձի մասին, բայց չկայ հոն յաւի­տե­նա­կան վերա­դարձի փոխաբերական օրի­նա­վի­ճակի մասին որեւէ ակ­նարկ։ Ու  վիպումը ամէն խօսք անվաւեր կը դարձնէ, իր պաշ­տօնն է, իր իմաստն է, իր արդիւնքն է։ Իսկ պա­տու­մին մէջ արձանագրուած՝ Սառային անվաւեր խօսքը կ՚ըսէ պատումին ճշմար­տութիւնը։ Կ՚ըսէ թէ ինչո՛ւ պա­տումը կը քայքայէ մի­թոսը։ Ուրեմն կրնա՞յ ըլլալ որ Նիցշէ նորէն ալ (այսինքն՝ ի հեճուկս ամէն ինչի) փոխաբերութեան վերածած ըլլայ նոյ­նին վե­րա­­դարձը, ու որպէս փոխա­բե­րութիւն ար­ձա­նագրած ըլլայ զայն իր Զրա­դաշտին մէջ։ Ու եթէ այդպէս է, պա­տումը կը վերա­դարձնէ վերադարձը «կեան­ք»ի ասպարէզին մէջ, հոն ուր կը տիրէ «գո­յութեան» սկզբ­նա­կան համրութիւնը, կը վերա­դարձնէ վերադարձը աղէտի հորի­զո­նին մէջ։

Բա­ցայայտ ու կոնկրետ՝ շօշափելի բան մըն էր նոյնին վերադարձը, Նիցշէին կեանքը տակ­նուվրայ ընող յայտնութիւն մը, որուն հրա­պա­րա­կային բա­ցա­յայ­տումը գիտենք որ Նիցշէ­ին կողմէ կատար­ուած է շատ զգուշաւոր կերպով, ան­խոս­տովանելի գաղտ­նիք մը պար­­զե­լու պէս (նախ՝ քանի մը կոտորակներ Զուարթ գի­տութիւնը գիր­քին մէջ, եւ յե­տոյ՝ Զրա­դաշտը, փո­խա­բերութիւններու թագաւորու­թիւ­նը[23])։ Բայց նաեւ ու մի­եւնոյն ժամանակ՝ մի­թոս մըն էր, կ՚ըսէ Սառա, այսինքն՝ ո՛չ թէ լուրջի չառնուելիք բան մը, այլ առաս­պել մը, «որ­պէս­զի մտածուի ուրիշ բան»։ Մէկը միւսին կը հա­կա­սէ՞։ Չեմ գի­տեր։ Կա­րե­լի է ան­շուշտ խորհիլ որ վէպի մը մէջ ենք, եւ վէպի մը կեր­պարնե­րը կրնան գաղա­փարներ նե­տել-բռնել առանց պատաս­խա­նատուութիւն ստանձ­նելու իրենց արտասանած խօսքերուն համար։ Չ՚արգիլեր որ լուրջի առնենք վերադար­ձին մասին ըսուածները, վէ­պի մը մէջ որուն նիւթն է «շրջում»ը, վի­պական շարքի մը մէջ որուն վերնագիրն է այսօր «Գիշե­րա­դարձ», եւ որուն դրոյթը այն է, թէ պատումը կը քայքայէ միթոսը, կը հասնի նոյնի վերադարձին առանց փո­խաբե­րու­թեան։ Այս­ի՞նքն։ Այսինքն կոտո­րակ­ուած ինքնա­կեն­սա­գրու­թեամբ, սկզբ­նա­կան մնջութենէն դուրս տաժանելի եւ երա­նելի գաղթին լման պատ­մու­թեամբ, բայց մա­նա­­ւանդ երկրորդ մեկնումին ետին միշտ պահուը­տած, ծուարած՝ մա­հա­գրու­­թեամբ։ Ու գիտենք. ինչ որ կը վե­րա­դառնայ առանց փո­խաբերութեան, ինչ որ կը վերա­դառ­նայ յեղափոխութեան պատճառած զարթնումէն ետք, կատարելապէս սար­սռա­զ­դե­ցիկ է, ցնորե­ցու­ցիչ։

Կը շրջիմ, կը տեսնեմ, ետեւս է, աղէտը։ Բայց ժա­մա­նա­կը անցեր է, վկայագրա­կա­նա­ցումի շրջանը՝ վերջացեր։ Հի­մա կը մնայ միայն զարթ­նումը, ի՛մս, այն մէկը որ կը պատահի միայն ժողո­վուրդ­ներուն, կը մնայ միայն շրջիլս, անվերջ։ Անվերջ կը դառ­նամ գի­շեր­ուան մէջ։ Ու անվերջ փոխանորդական ինքնակենսագրութեամբ՝ կը պատ­մեմ դառնալս, շրջումս, շիջումս։

---

[1] Գիրգոր Պըլտեան, Շրջում, Սարգիս Խաչենց-Փրինթինօո, Երեւան, 2012։ Այս հատորին գացող բոլոր յղումները (եւ միայն անոնք) պիտի տրուին ուղղակի շարադրանքին մէջ։

[2] Տե՛ս Մարկ Նշանեան, Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը, ԱկտուալԱրտ, Երեւան, 2015։ Այս հատորը կը պարունակէ Մորիս Բլանշոյի եւ Ժորժ Բատայլի մասին երեք ուսումնասիրութիւններ, եւ բնականա­բար՝ թարգմանութիւններ։

[3] Տե՛ս Մայրիներու շուքին տակ (Գրական զրոյց Յակոբ Օշականի հետ), գրի առաւ՝ Բենիամին Թաշեան, Հարիւրամեակի հրատարակութիւն, թիւ 2, Պէյրութ, 1983, էջ 16։

[4] Տե՛ս Empédocle հանդէսը, թիւ 2, 1949։ Հանդէսի կողքին վրայ վերնագիրն էր՝ Un récit? հարցկամ նշանով։ Ներքին էջերուն մէջ, հարցման նշանը անհետացած է, մնացած է միայն Un récit։ Տե՛ս նաեւ Դերիդային աշխատասիրութիւնը, որուն մասին պիտի խօսուի քիչ ետքը, Jacques Derrida, «La loi du genre», Parages վերնագրուած հատորին մէջ, Galilée, 1986, եւ հոն մասնաւորաբար՝ էջ 275-276։

[5] Տե՛ս իմ թարգմանութեամբ՝ Մորիս Բլանշոյ, Վիպումներ, Ինքնագիր, 2013, էջ 124։

[6] Տե՛ս Gérard Genette, «Genres, “types,” modes», Poétique, 1977, թիւ 32։ Տե՛ս նաեւ նոյն հե­ղինակէն՝ Introduction à l’architexte, Seuil, 1979, վերատպուած 2004ին։

[7] Այս աշխատասիրութեան ֆրանսերէն բնագիրը լոյս տեսած է նախ Glyph հանդէսին մէջ (թիւ 7, 1980), անգլերէն թարգմանութեան հետ միասին։ Անգլերէն թարգմանութիւնը, Աւիթալ Ռոնէլի ձեռքով կատարուած, լոյս տեսած է առանձին Critical Inquiry հանդէսին մէջ (աշուն 1980), ու ետքը՝ բարեփոխուած (կամ չարափոխուած) թարգմանութեամբ Acts of Literature հատորին մէջ, Jacques Der­rida, Acts of Literature, ed. Derek Attridge, Routledge, 1992, էջ 222-252։ Բայց հատորով այս վերջին հրատարակութեամբ, գրութիւնը յապաւուած է ու չկայ Ժընէթի շուրջ լման վիճարկումը։ «Récit» բառին անգլերէն թարգմանութեան եւ Բլանշոյի «Ո՛չ մէկ պատում այլեւս» նախադասութեան շուրջ մտորումի մը համար, տե՛ս «Le sens de l’histoire» վերնագրուած գլուխը Le Sujet de l’histoire գիրքիս մէջ (Lignes, 2015), եւ նոյնպէս «Պատմութեան զգացողութիւնը» խորագիրը կրող բաժինը «Պատկեր, պատում, պատմութիւն» շարքին առաջին հատորին մէջ (Փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը)։

[8] Jacques Derrida, Parages, էջ 261։

[9] «Texte destiné… à faire comparaître ces classes en instruisant leur procès, en procédant au procès de la loi du genre»։ Օրէնքն է, սեռին կամ ժանրին օրէնքն է, որ պիտի կոչուի «դատ»ի, քննար­կումի։

[10] Acts of literature, էջ 226։

[11] Այս գրութիւնը Մարկ Նշանեանը պատրաստել էր մինչ իր «Նիցշէի յաւիտենական վերադարձը» երևանյան դասախօսութիւնը, որ եղաւ 2015-ի նոյեմբերի 27-ին եւ դեկտեմբերի 2-ին, այժմ առցանց հասանելի է (ծնթ. խմբագրի):

[12] «Յետոյ, կարծեմ գիտէք թէ Կիպրոսը Ս. Ղազար մը չէ։ Ստիպուած եմ բաւարարուիլ իմ մի­ջոց­ներովս։ Ասկէ՝ վէպի հարկադրանքը»։ Տե՛ս Մայրիներու շուքին տակ, էջ 16։

[13] Զարթնումի այս զոյգ տեսարանին մասին Յակոբ Օշականի մօտ, տե՛ս իմ «Աղբիւրի ակին։ Վրէպը վէպին մէջ», Օշականի նուիրուած գիտաժողովի զեկոյցները հաւաքող հատորին մէջ, Համա­զգային, Երեւան, 2011։

[14] Տե՛ս Marc Nichanian, Le Sujet de l’histoire, Lignes, 2015։ Տե՛ս նաեւ «Պատկեր, պատում, պատմութիւն» շարքին երկրորդ հատորին մէջ («Հանդիպակաց ափէն») Հարուածը վէպին վերաբերող գլուխը։

[15] Տե՛ս Րաֆֆի Աճէմեանին հետ հարցազրոյցը, Հորիզոն թերթի Գրական Յաւելուածին մէջ լոյս տեսած Դեկտ. 1999ին։

[16] Շրջում, էջ 504-505։

[17] Այս մասին ընթերցողը կը յղեմ ֆրանսերէն լոյս տեսած «Le Candidat de Zareh Vorpouni: Le té­moignage, le sacrifice et le pardon» աշխաասիրութեանս (Le génocide arménien: Un siècle de re­cherches, Armand Colin, 2015), ու նոյնի հայերէն լեզուով յեղումին՝ «Նե­րել աններելին» («Պատկեր, պա­տում, պատութիւն» շարքի երկրորդ հատորին մէջ)։

[18] Տե՛ս Sarah Kofman, Nietzsche et la métaphore, Seuil, 1972, վերատպուած չնչին փոփո­խու­թիւններով 1986ին, Galilée հրատարակչատուն։ Կայ անգլերէն թարգմանութիւն մը, Nietzsche and Metaphor, թարգմանիչ՝ Duncan Large, The Athlone Press, Լոնտոն, 1993։ “Յաւիտենական վե­րա­դարձ”ին գացող ակնարկները անգլերէն հրատարակութեան մէջ կը գտնուին էջ 118, 159 եւ 186։

[19] Տե՛ս Maurice Blanchot, Faux Pas, Gallimard, 1948, էջ 318։ «Գրականութիւնը եւ մահուան մեր իրաւունքը» հայերէն թարգմանութեամբ հրամցուած է Ինքնագիր համացանցային հանդէսին Սեպտ. 2015ի ։ Տե՛ս նաեւ այդ էջերուն նուիրուած իմ պարզաբանական աշխատասի­րու­թիւնս, «Հան­գանակ մը» վերնա­գրով, Ինքնագիր, Հոկտ. 2015։ «Գոյութեան» եւ «էոյթ»ի բառապաշարը (exis­tence et être) Բլանշոյի կողմէ փոխ առնուած է Էմմաուէլ Լեւինասի De l’existence à l’existant գիրքէն (Գո­յութենէն դէպի գոյակը, լոյս տեսած 1947ին)։ Բլանշոյի մօտ «մեկնում»ի անհրաժեշտու­թիւնը ըսուած է, ծնելու համար եւ ծնունդ տալու համար համրութեան ժամանակին, ինչ որ կ՚են­թադրէ առա­ջին վե­րա­դարձ մը։ Ընդհանուր շրջադարձի օրէնքը («մեկնում, վերադարձ, մեկնում») եւ ուրեմն երկ­րորդ մեկ­նումը դէպի տարագրութիւն նոյնքան բացայայտ կերպով չեն արձանագրուած անոր կողմէ, բայց ան­շուշտ ենթադրուած են։

[20] Կոստան Զարեան, Բանկօօպը եւ Մամութի ոսկորները, Անթիլիաս, 1987, էջ 303։ Տե՛ս այս մա­սին իմ Le Deuil de la philologie (MétisPresse, 2007) գիրքին մէջ Կոստան Զարեան նուիրուած Յաւելուածը, էջ 334, եւ հայերէն լեզուով ի միջի այլոց՝ «Համագրայնացումի Բարոյականոիւթիւնը» յօդուածս, Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, Պէյրութ, 2012, էջ 575-576, որմէ կը քաղեմ նաեւ յաջորդ պարբերութեան պարզաբանական զարգացումը։

[21] Ժորժ Բատայլի մօտ յաւիտենական վերադարձի անդրադարձը տեղի կ՚ունենայ 1943ին խօսուած դասախօսութեան մը մէջ, «Le rire de Nietzsche» (Նիցշէի ծիծաղը), տե՛ս Georges Bataille, Oeuvres Complètes, VI (Gallimard, էջ 312). «Որպէս ճշմարտութիւն որուն վրայ կարելի ըլլար մտա­ծումը կռթնցնել, յաւիտենական վերադարձը հէքիաթ մըն է, բայց որպէս անդու՞նդ, չի գոցուիր այլ­եւս…»։ Բատայլի մօտ յաւիտենական վերադարձի նկատմամբ ընդհանուր կասկածանքը կ՚արձա­նա­գրուի «մխիթարութեան» եւ «փրկութեան» (consolation, salut) քրիստոնաէական գաղափարներուն դէմ խիստ քննա­դա­տութեան մը ծիրին մէջ։ Այս մասին՝ ուրիշ առիթով։ Մինչ այդ տե՛ս իմ աշ­խա­տա­­սիրութիւնս՝ «Le saut et le salut. Une athéologie de la Catastrophe», Contre-Attaques, Al Dante / Col­lec­tif, 2010։

[22] Տե՛ս Երկուք, Ապրիլ հրատ., 2006, էջ 284. «… Ուրկէ՞ ալ գտեր էր բառը, որ պիտի գտնես Նիցշէի մասին իր գրքին մէջ, սեւով ճերմակի վրայ, կարծես թէ ատով ամբողջ գիրքը կ՚ուղղէր քեզի կամ նոյն պահուն կարծես թէ գրէր այդ գիրքը, իր վերջինը, այո, իր վերջինը նախքան ճա­կա­տա­գրա­կան դէպքը, եթէ կարելի է այսպէս խօսիլ այդ աղիտալի արարքին մասին»։ «Բառը» որուն կ՚ակ­նար­կուի՝ կ՚ենթարեմ որ «վերացական շուլլում»ն է, վստահ չեմ։ 1972ի գիրքէն ետք՝ Սառա Քոֆման երկու գիրք եւս գրած է Նիցէի մասին. Explosion I: De l'”Ecce Homo” de Nietzsche (1992) եւ Explosion II: Les enfants de Nietzsche (1993), ու յաջորդ տարին՝ Le mépris des Juifs: Nietzsche, les Juifs, l’an­ti­sé­mitisme (1994), երկուքն ալ՝ Galilée հրատարակչատունէն։ Իր վերջին գիրքը (Rue Ordener, rue Labat, 1994ին, նոյնպէս՝ Galiléeի մօտ) ինքնակենսագրական է, հայրը Աուշվից ղրկուելուն եւ իր՝ պզտիկ աղջկան անգիտութեան եւ անմեղութեան տաժանելի յիշատակնե­րուն շուրջ հիւս­ուած։ Երկուքի մէջ կայ ուրիշ շատ գեղեցիկ եւ շատ յուզիչ էջ մը (էջ 265) Սառայի մասին. «Սառա պիտի հետզհետէ հե­ռանար, առանձնանար, մարմին առանց հոգիի կամ հոգի առանց բառի… պիտի մթնէր, ընկղմէր ինքն իր մէջ, հեղձուցիչ այլամերժութեան կամ մենամոլութեան…»։

[23] Ինչ կը վերաբերի Զրադաշտին, կը յիշեցնեմ Հայդեգերին ըսածը. «”Այսպէս խօսեցաւ Զրա­դաշտը”, իր ամբողջութեան մէջ նկատի առնուած, երկրորդ դրսեւորումն է յաւիտենական վե­րա­դարձի վարդապետութեան… Ողբերգութիւնը տեսանելի դարձնելու համար, Նիցշէ պէտք է հերոս մը հնարէր, որուն շուրջ ողբերգութիւնը կը զարգանայ։ Այդ հերոսի կերպարին հիմքը յաւի­տենական վերա­դարձի մտածումն է» (տե՛ս Martin Heidegger, Nietzsche, հատոր I, Neske, 1961, էջ 283)։ Իսկ առաջին դրսեւորումը անշուշտ կը գտնուի Զուարթ գիտութիւնը գիրքին թիւ 341 պարբերութեան մէջ, տե՛ս Frie­drich Nietzsche, Kritische Studienausgabe, de Gruyter, հատոր 3, էջ 570։ Յակոբ Մով­սէսի թարգ­մա­նութեամբ տե՛ս Զուարթ Գիտությունը, Վան Արեան, Երեւան, 2005, էջ 236-237։