Ինքնագիրը շարունակաբար  սկսում է հրապարակել Մարկ Նշանյանի «Անմարդկայինի Փորձընկալումը», որ ներկայացնում է ֆրանսիացի փիլիսոփա և գրող Ժորժ Բատայի (Georges Bataille)* հայացքները և նաև Հավելվածում՝ Բատայից կատարված մի քանի թարգմանություններ: Յուրաքանչյուր շաբաթ կհրատարակվեն հետևյալ գլուխները.

1. Փորձընկալում եւ ճանաչողութիւն
2. Յետադիմական մեթոտը եւ անմարդկայինի եղանակները
3. Արտաքին փորձառութենէն դէպի ներքին փորձընկալում
4. Վերջին մարդը եւ վկային մահը
Յաւելուած՝
Ժորժ Բատայլի գրուածքներէն հատուածներ
1. “Կոնային աչքը” (1929)
2. “Անվերնագիր” (1937)
3. Ներքին Փորձընկալումը (քաղուածքներ), երկրորդ մաս (1941-1942)

*Նշանյանը գրում է անվան Բատայլ ձևը,  օգտագործելով ֆրանսերենի բառավերջի լ-ն (Bataille), հակառակ դեպքում  դասական ուղղագրությամբ բառավերջի յ-ն չէր հնչի:

——————

Վահան Իշխանեանին համար

1 . Փորձընկալում եւ ճանաչողութիւն

Ենթական որպէս զոհ

Տարիներ, նոյնիսկ տասնամեակներ առաջ, Ժան-Լիւկ Նանսիի եւ Ֆիլիպ Լակու-Լաբարթի աշակերտը եղած եմ, Ստրազբուրգի համալսարանը։ Տարիներով, մեծագոյն համ­բերութեամբ, մտիկ ըրած եմ իրենց[1]։ Կը խօսէին Ժորժ Բատայլի մասին, երբեմն լման դասապահեր կը նուիրէին իր գործին։ Այդ օրերուն, Գործերու Լիակատար Ժողովածուն լոյս չէր տեսած տակաւին։ Բատայլէն գիտէինք ինչ որ հրատարակած էր իր կենդանութեանը։ Գիտէինք իր վէպերն ու վիպակները (Աչքին պատմութիւնը, Տիկին Եդուարդան, Երկնքին Կապոյտը), բայց անշուշտ տե­ղեակ չէինք մահէն ետքը իր թուղթե­րուն մէջ յայտնուած վէպերուն մասին, ամենէն դժուար մարսելիները թերեւս, կամ ամե­նէն գայթակղելիները, ինչ որ կը փաս­տէ առնուազն որ տարիքը առ­նելով չէր հան­դար­տած, գոնէ այդ առումով։ Իր մէջ պահած էր անեղծ կա­տա­ղութիւն մը։ Կեան­քին վերջին տարիներուն ընդունած էր Տիկին Եդուարդային վե­րա­հրա­տա­րա­կութիւնը, ճիշդ է՝ միշտ նոյն ծածկանունով, բայց ի՛ր անունով ստո­րա­գրելով յառա­ջա­բան մը (ծածկանունով տպուած գիրքը գոնէ այդ առիթով գրա­դա­րան­­նե­րու «դժո­խա­յին» բաժիններէն դուրս կ՚ելլէր, այն բաժիններէն ուր տարի­ներով մնացած էր թաք­նուած, հան­րութեան անմատ­չելի)։ Ըն­դունած էր նաեւ Երկնքի կապոյտը վէպին հրատարակութիւնը։ Այդ մէկ վէպը, 1935ին գրուած, Բա­տայլի գզրոցներուն մէջ մնա­ցած էր մին­չեւ 1957։ Գիտէինք Անի­ծեալ բաժինը, Ապաս­տ­ուա­ծաբանութեան Հանրագումա­րը, այսինքն հասուն շրջանի իր գործերը, որոնց մէջ բացայայտ կեր­պով կ՚ուզէր մտա­ծողական համա­կարգ մը ստեղծել[2]։ Եւ ուրեմն հետզ­հետէ միայն, 1976էն ետք, Գոր­ծերու Լիակատար Ժողովածուն երեւան բերաւ իր արտա­դրու­թեան հսկայական ծա­ւալը, ու մանաւանդ ընթերցողներու աչ­քին առ­ջեւ դրաւ իր գործին անծանօթ մնա­ցած բաժինը, այսինքն գրեթէ ամէն ինչ որ ար­տա­դրուած էր 1939էն առաջ, բայց նա­եւ ան­տիպներու շատ մեծ բաժին մը, որ կարծեմ կը կազմէ Լիակա­տա­րին գրեթէ կէսը իր ծաւա­լով[3]։ Եւ այդ անտիպներուն մէջ կային էական գրուածք­ներ, ինչպէս Անիծեալ Բաժի­նը կոչուած ընդհանուր ձեռնարկու­թեան երկրորդ եւ եր­րորդ հատորները, զորս Բա­տայլ երբեք չէր կրցած լրումի հաս­ցնել կամ չէր համար­ձակած հրատարակել ինչ­պէս որ էին, որովհետեւ համակարգա­յին մտածող ըլլալու իր կամեցողութիւնը կը բախէր անհասկնալի եւ տեւաբար կրկնուող խոչընդոտի մը։ Եւ դեռ կային այն հա­զա­րաւոր էջերը որ գրած էր 1947էն ետք ի մասնաւորի իր ստեղծած Critique ամ­սաթեր­թին հա­մար, էջեր որոնք անշուշտ երբեք հատորով չէին հաւաքուած։ Պատկառելի հա­մե­մա­տութիւններով կեանքի ար­գա­սիք մըն էր։ Կեանքի արգասիք, այո, բայց հա­ւա­նա­բար ո՛չ իր ուզած հան­գա­ման­քով։ Ուզած էր իր երկու համակարգային միա­ւորները լրումի հասցնել, եւ լրումին՝ ինքն իր վրայ փակ գործին հնա­րաւորութիւնը չէր յօ­ժա­ր­ուած իրեն։ Ան­փութութեան խնդիր մը չէր, ընդ­հակառակը։ Ճիշդ է որ իր գործերուն մէջ արձա­նա­գրած էր նաեւ գրառումին ցրուածութիւնը որպէս սկզբունք, ճիշդ է նաեւ որ ուզած էր ինչ որ իրմէ ետք կոչե­ցին «անգործութիւն» (ֆրանսերէն՝ désoeuvrement, եզրով մը եւ յղաց­քով մը որ իրեն չէին պատկաներ ամէն պարա­գա­յի)։ Բայց այդ ան­գոր­ծութիւնը ինք­զինք պարտա­դրած էր իրեն իր կամքին հա­կառակ։ Ու եթէ «ան-գի­տու­թիւն»ը (non-savoir) իր տիրաբառերէն մէկը եղած է[4], այն ատեն, այո, ուզած է ան-գիտութեան համա­կարգ մը երեւան բե­րել, ու… չէ յաջողած։ Բայց իրականութիւնը այն է, որ երբ Լիա­կատար Ժողովածուն գլուխ հանողները (Միշէլ Ֆուկոյի գլխաւո­րութեամբ, բայց Ֆու­կոն կրցաւ միայն ձեռնարկին սկզբ­նական փուլերուն հետեւիլ) վերջին հա­տոր­ները (թիւ 11 եւ 12 հա­տորները) յանձնած են Միշէլ Լէրիսին (Բա­տայլի բոլոր պայ­քար­նե­րուն մասնակիցը, առաջին մէկ օրէն, նոյնիսկ եթէ անհա­մա­ձայ­նու­թիւնները եւ բախում­ները անպա­կաս եղած են իրենց միջեւ), կ՚ըսուի թէ Լէ­րիս զար­մանքի բացագան­չու­թիւն մը ունեցած է. «Ուրեմն այդ­քան շա՜տ բան գրեր էր»։

Յետոյ եկաւ ընկալումի շրջա­նը։ Կարեւոր ու­սում­նասիրութիւնները սկսան տեղալ, Բատայլ դարձաւ Ֆրանսայի առաջապահ մտա­ւորականութեան ռահվիրաներէն մէ­կը, որ է՛ր արդէն ատկէ առաջ ալ, բնական է, բայց գաղտնաբար։ Իր անժամանակ մահէն անմիջապէս ետքը լոյս տեսաւ Critiqueի բացառիկ թիւ մը, որուն մէջ Ֆրան­սայի երեւելի փիլիսոփաները՝ նոր սերունդի ներ­կա­յացուցիչները իրենց յարգանքի տուրքը կը վճարէին[5]։ Կարեւոր գիրքեր հրա­տա­րակուեցան Լիակատար Ժողովածուի առաջին երկու հատորներու հիման վրայ, որոնց կարգին Դէնի Օլիէյի ուսում­նա­սիրութիւնը ֆրանսերէն եւ Ռոդոլֆ Գաշէի աւարտաճառը գերմաներէն[6]։ Վերջինս Պեռլինի մէջ Յակոբ Տաուբէսին հետ սկսած էր իր աշխատանքը շատ կանուխէն, ու Բատայլի առաջին տարիներու գրութիւններուն (որոնք մինչ այդ անծանօթ մնա­ցած էին) կը կի­րարկէր Դեռիդայէն ներշնչուած փիլիսոփայական մօտեցում մը (ան­շուշտ, ինչպէս սովո­րու­թիւն էր եօթանասուն թուականներուն, հոգեվեր­լու­ծական բա­ռապաշարով ծանրաբեռն)։ Յետոյ եկաւ Դեռիդային կարեւոր աշխատասիրու­թիւ­նը Բա­տայլի «ան­վե­րապահ» (կամ «առանց պահեստի») հեգելիանութեան մասին[7]։ Յետոյ ալ՝ Միշէլ Սիւրիայի գիր­քերը, որոնց կարգին Բատայլի կեանքին ու գործին վե­րա­բերեալ սպառիչ ակ­նարկ մը հրամցնող La Mort à l’oeuvre [Մահը գործի վրայ] հատորը, ու վերջերս՝ Sainteté de Bataille [Բատայլի սրբութիւնը][8]։ Միացեալ Նա­հանգ­ներէն ներս ըն­կա­լումը շատ աւելի դան­դաղ յառաջացաւ, բնականաբար, քանի որ թարգմանութեան աշ­խա­տանքը կը կա­տարուէր զուգահեռաբար, բայց եւ այնպէս այսօր բոլոր կարեւոր գոր­ծերը կարծեմ՝ մատչելի են անգլերէնով։ Եւ ուերմն երբ 2012 տարեշրջանին հրա­ւէր ստացայ Գալիֆորնիոյ Լոս Անճելըսի համալսարանը կայանալիք «Ան­մարդ­կայնու­թիւն­ներ» վերնագրով գիտաժողովի մը մասնակցելու, գեղեցիկ առիթ մըն էր Բատայլին գրուածքները վերստին կարդալու, ծայրէ ծայր, ու միեւնոյն ատեն նաեւ՝ կար­դալու ամէն ինչ որ իր մասին գրուած էր վերջին տա­րի­ներուն ։

Հարցը այն է, որ հրաւիրուած էինք «անմարդկային»ին մասին մտածելու։ Առաւել եւս, գիտաժողովին վերնագիրն էր անգլերէն լեզուով՝ Inhumanities։ Պէտք է գիտ­նալ որ ամերիկեան համալսարաններու հումանիտար գիտութիւններուն նուիր­ուած բաժանմունք­ները ընդհանուր անուն մը կը կրեն յաճախ, կը կոչուին՝ Depart­ments of Huma­nities։ Կարելի էր ուրեմն երազել համալսարանի մը մասին, ուր հա­կա­ռակը գոյանար, այդ բաժանմունքները վերացուէին ու անոնց տեղը գային Inhum­anitiesի բաժան­մունք­ներ։ Ժորժ Բատայլի երազը կ՚իրականանար։ Բայց երազ մըն է միայն։ 1978ին, երբ Եդուարդ Սայիդի Orientalism հատորը լոյս տեսաւ, պահ մը կարծեցինք որ բա­նա­սիրական հումանիզմը խնդրոյ առարկայ պիտի դարձուէր վեր­ջապէս, որ հումանիզմ կոչուածը քննադատութեան առարկայ պիտի դառնար։ Բայց շատ արագ, Էրիխ Աուըր­բախի հետքերուն վրայ, Սայիդ դարձաւ հումանիզմի եւ բանա­սի­րու­թեան նուիրեալ ջատագովը (որ է՛ր արդէն իսկ, Orientalismէն առաջ, անկասկած)։ Երազը ցնդեցաւ։ Փակագիծ մըն էր միայն հոս բացածս[9]։ Բայց հետագայ էջերը ցոյց պիտի տան թէ ի՛նչ ձեւով պէտք է հասկնալ Բա­տայլի յարատեւ թշնամանքը որեւէ «հումանիզմ»ի նկատ­մամբ, իր ներքին կա­տաղութիւնը այդ ուղղութեամբ։ Եւ ուր­եմն առաջին հակազդեցութիւնս այն եղաւ որ Բատայլի գործին ու մտածողութեան մա­սին խօսիլը լաւագոյն ձեւն էր «անմարդկային»ին մօ­տե­նալու։ Բայց մա­նաւանդ ու հա­կադարձաբար կ՚ուզէի առիթէն օգտուիլ Բատայլի փորձարկումը ընթեռնելի դարձ­­նե­լու համար, զայն հաս­կնալով ու վերծանելով որ­պէս անմարդկայինի փորձ­ըն­կալում, ցոյց տալով թէ ինչպէս Բատայլ մեզմէ (բայց նախ եւ առաջ ինքն իրմէ) կը պա­հան­ջէր որ ենթարկուինք ան­մարդկայինի փորձ­ընկալումին, եւ այս՝ իր մտածողի, գրողի ու գործիչի գործունէութեան լման տեւողութեան ընթացքին, մինչեւ ծայրը։ Բնա­կան է որ իմ կող­մէս գրա­ւա­կան մըն էր, գրեթէ մարտահրաւէր մը։ Վստահ չէի որ այդ գործո­ղութիւնը պիտի կա­րենայի կատարել մինչեւ ծայրը, որ վարկածը պի­տի դիմանար քննութեան։ Չունիմ վերջնական գիտութիւն մը անմարդկաինի փորձ­ըն­կա­լումին մա­սին, ինչպէս որ Բա­տայլ զայն պահանջած պիտի ըլլար ինքն իրմէ։ Փորձ մըն է ուրեմն հոս հրամ­ցուածը։ Բատայլին կերպարը եւ անմարդկայինի գա­ղա­փարն ու իրակա­նու­թիւնը դէմ առ դէմ զետեղելու։ Անմարդկայինը հրահրիչ բնա­նիւթ մըն է, մեր առջեւը դրուած։

Բնանի՞ւթ մը միայն։ Բատայլի մօտ մղիչ ուժերէն մէկը անմարդկայինը միշտ բնա­նիւթէ մը անդին ներ­կա­յացնելու պահանջը չէ՞ր արդեօք։ Այդ պահանջը հար­ցումի ձե­ւով չէ՞ր արտայայտուեր, խորքին մէջ երկու հարցում։ Անմարդկաինը կրնա՞յ դառնալ փորձընկալումի մը առարկան։ Անմարդկայինը կրնա՞յ հանդի­սա­նալ ճա­նա­չումի մը առարկան։ Կամ արդեօք միայն մէ՞կ հարցում էր։ Անմարդ­կայ­նութեան դէմ յան­դի­ման՝ ճանաչումի՞ գործիքներիով պէտք է յառաջանալ, թէ փորձ­ըն­կա­լու­մի՞ միջոց­նե­րով։ Եւ ուրեմն պահ մը փիլիսոփայական բառապաշարով մը պիտի մօտենանք խնդրին։ Կա՞յ անմարդկայինի գիտութիւն մը, ճանաչողական կեց­ուածք մը որ կա­րող ըլլայ անմարդկայինը ընկալելու իր ստորոգութիւններու ցան­ցին մէջ։ Կա՞յ ան­մարդ­կայինի փորըձնկալում մը ընդհանրապէս։ Ու ա՛լ աւելի դժուար հար­ցում մը, որ նա­խորդ­ները կը կրկնէ ու կը ջնջէ. կա՞յ ընդհանուր առմամբ փոր­ձա­ռու­թեան եւ փորձ­ընկալումի գիտութիւն մը։ Երբ Բատայլ 1939ին առաջին անգամ ըլ­լալով նուիր­ուած է «փորձառութիւն» մը (ենթադրաբար խորհրդազգած վիճակ­նե­րու, անցողակի հմայափոխութիւններու եւ վերացումներու փորձառութիւն մը[10]) գրի առնելու աշխատան­քին, օրագիրի մը ձեւին տակ (որ պիտի դառնար 1944ի գիր­քը, Le Coupable վեր­նա­գիրով, հայերէն առժամեայ թարգմանութեամբ՝ Յան­ցաւորը), կախեալ էր երեւութա­­բանական աւան­դու­թենէ մը, մասամբ Հուսերլեան երեւութա­բա­նութեան (զոր լաւ չէր ճանչնար ու գիտէր ամէն պա­րագայի միայն երկրորդ ձեռ­քէ), բայց մասնաւորաբար Հեգելեան երեւու­թա­բա­նութեան աւան­դութենէն, եւ այդ մէկը՝ շատ լաւ կը ճանչնար։ Տարի­նե­րով հետեւած էր Փարիզի մէջ Կոժեւի սե­մի­նա­րին, Հեգըլի Երեւութաբանութեան ըն­թերցումին նուիր­ուած, ծայր աստիճան ազդ­ուե­լով Կոժեւի մեկնաբանութիւններէն, կարծէք ամէն ան­գամ՝ իր ամբողջ կեան­քը, իր գոյութեան իմաստը, նժարին վրայ դրուած ըլլար[11]։ Բայց իրականութիւնը այն է, որ խորքին մէջ Կոժեւին հետեւելէ առաջ կարդացած էր Երեւութաբանութիւնը։ Տար­օրինակ է թեր­եւս, բայց կարդացած էր զայն իտալերէն, ոչ թէ գերմաներէն (երե­սու­նական թուա­կաններուն՝ ֆրանսերէն թարգմանութիւն չկար տակաւին հրապա­րակին վրայ, Հի­պո­լիթի թարգմանութիւնը աւելի ուշ լոյս պիտի տես­նէր[12]), իտալերէն թարգ­մա­նու­թիւնն ալ գործն էր Ջենտիլէին, իտալական ֆաշա­կա­նու­թեան փիլիսո­փա­­յա­կան ներ­կա­յացուցիչին ու ներշնչողին։ Հետեւաբար կարելի է մին­չեւ իսկ խոր­հիլ որ 1934ին, Կոժեւին եւ Կոժեւի ստա­լի­նական երանգներով պատ­կեր­ուած Հեգը­լին հետ հան­դի­պումէն առաջ, Բատայլ կա­տարելապէս իրազեկ էր իտա­լա­կան ֆաշա­կա­նու­թեան ներ­քին ոլորտներուն։ Մինչեւ իսկ կը ծրագրէր եւրոպական ֆա­շակա­նութեան պատ­մութիւնը գրել, 1934ին, իր գոյութենական առաջին մեծ տագ­նապի տա­րին (այդ տարին է որ բաժնուած է իր կնոջմէն ու աւելի ուշ սկսած է ապրիլ Լո­ռին հետ, այն Լոռին որ այդքան կարեւոր տեղ պիտի գրա­ւէր իր կեան­քին մէջ այդ ճակա­տա­գրա­կան տարի­նե­րուն, ուր ֆաշականութեան դէմ ո՛չ թէ միայն մտա­ծո­ղա­կան եւ վե­րա­ցական, այլ­եւ գործ­նական աշխատանք կ՚ու­զէր տանիլ Բա­տայլ եւ կը փնտռէր գործ­նա­կա­նու­թեան ամե­նէն հուժկու լծակ­ները)։ Մէկ քով ձգած է յետոյ այդ գաղափարը եւ փո­խարէնը՝ գրած է Երկնքին կապոյտը անունով վէպը։ Ուրիշ ձեւ մըն էր հա­ւա­նաբար ֆա­շա­կա­նութեան դէմ աշխատաելու, որ համա­հա­ւասար չէր անոր պատ­մութիւնը գրե­լուն հետ, բայց եւ այնպէս գործի կը ծառայէր։ Պիտի ծա­ռա­յէր եթէ հրա­տա­րակուէր։ Գիտենք որ Բա­տայլ զայն գաղտնի պահած է մինչեւ 1957։ Եւ ամէն պարագայի, ձեւ մըն էր նա­եւ պատմութեան ենթադրած գի­տութեան փոխարէն՝ գրել փորձառութեան եւ փորձընկալումին մասին, արդէն իսկ։ Ի դէպ ամէն ինչ գիտենք Բատայլի ընթերցումներուն մասին, անոնց ամէն մէկ ման­րա­մասնութիւնը արձա­նագրուած է, Լիակատար Ժողովածուի 12րդ հատորին մէջ զե­տեղուած մատե­նա­գիտական ցանկին շնորհիւ։ Բա­տայլ Փարիզի Ազգային Գրա­դարանի պաշտօնեայ էր։ Վերակազմուած ցանկով, գիտենք մէկ առ մէկ թէ ի՛նչ գիրք փոխ առած է Գրա­դարանէն երեսունական թուա­կան­ներուն։ Կայ նաեւ աւելի ուշ լոյս տեսած փաս­տա­թղթերու հատոր մը, Apprenti sorcier վերնագրով, երկար սպաս­ուած գիրք մը, ամէն գնա­հա­տան­քէ վեր, որուն յառաջաբանին մէջ հատորին խմբա­գիրը՝ Մարինա Գալ­լետ­տի կոչուած իտա­լացի գրականագիտուհին երեւան կը բերէ շատ մը ման­րա­մաս­նու­թիւններ որոնք ան­ծա­նօթ մնացած էին մին­չեւ այդ թուա­կա­նը, երեսունական թուա­կան­ներու շրջանէն, այսինքն այն շրջանէն երբ Բա­տայլ ձա­խա­կողմեան խմբակ­ներու կը գործակցէր, Contre-Attaque [Հակայար­ձա­կում] անու­նով խումբը կը հիմնէր Ան­դրէ Բրըտոնին հետ, յետոյ քաղաքական անմի­ջական գոր­ծունէութեան ապարդիւն ըլլալը տեսնելով՝ կ՚անցնէր բանի մը որ իր աչքին պի­տի ըլլար աւելի ար­մատական հա­կա­յարձակում մը, Նիցչէական սկզբունքներու վրայ հիմնուած Acé­phale խմբակ­ցութեան[13]։

Եւ ուրեմն վերստին ձեռք կ՚առնեմ նոյն հարցադրութիւնը։ Կա՞յ փորձընկալումի գիտութիւն մը։ Պէ՞տք է որ ըլլայ։ Հեգըլի Երեւութաբանութիւնը ենթախորագիր մը ու­նէր. «Գիտակցութեան փորձընկալումին գիտութիւնը», Wissenschaft der Er­fah­rung des Bewusstseins։ Ուրեմն փորձընկալումի գիտութիւն մը հնարաւոր էր։ Եւ ամէն պա­րա­գայի ահա՝ երեւութաբանական աւանդութեան մէջն ենք։ Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ հնարաւոր է փորձընկալումի գիտութիւն մը։ Շատ պարզ պատճառով մը եւ ձեւով մը։ Կ՚ենթադրէ ինչ որ փիլիսոփայական մօտեցումը ԺԸ. դարէն ի վեր կը կոչէ Sub­jekt, հայաստանեան հայերէնով՝ սուբյեկտ։ Եւ յստակ է այս նշումովս իսկ՝ որ թարգ­մանութեան հարց մը կայ հոս, արեւմտահայերէնը երբեմն կ՚ըսէ «ենթակայ», բայց այդ փոխադրութիւնը եր­բեք մտածումի եւ հարցադրումի չէ ենթարկուած. թարգ­մա­նութեան հարցը կը ծածկէ շատ աւելի խոր պատմական եւ փիլիսոփայական խնդիր մը։ Ինչպէ՞ս կազմուած է պատմականօրէն այդ բառը, այդ յղացքը, որ այս­օր աշ­խար­հի չորս ծագը կը գոր­ծած­ուի, բոլոր մարզերուն մէջ կը կիրարկուի, առանց դոյզն մտահոգութեան։ Փորձըն­կալումի գիտութիւն մը կ՚ենթադրէ ուրեմն սուբ­յեկտ մը, ենթակայ մը։ Կամ ալ (իր Հեգըլեան տարբերակով) որպէս գիտութիւն՝ են­թակայի մը կազմաւորման գիտու­թիւնն է։ Հեգըլեան տարբերակը շատ աւելի օգ­տա­կար է, եւ շատ աւելի ուժեղ։ Ի հարկէ եթէ ան «սուբյեկտ»ի կազմաւորման գի­տու­թիւն մը կ՚ըն­ծայէ ու կ՚ընձեռէ, կարելի է զայն նկատի առնել, վերա-մտածել, հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թեամբ, եւ օրինակ, փորձըն­կա­լումի մը ընդմէջէն սուբյեկտի «ապա-կազ­մաւոր­ման» աշ­խա­տան­քի մը լծուիլ, թերեւս նախընտրելի ըլլար ըսել՝ «կազ­մա­զերծման» աշխա­տանքի մը, ենթական կազմազերծելու նպատակով (ինչպէս կ՚ըսեն «դիմա­կա­զերծել», բայց ներ­կայ պարագային դէմքը եւ դիմակը զատորոշելի չեն)։ Որ բնակա­նաբար պիտի ըլ­լայ նաեւ գի­տու­թեա՛ն կազմազերծումի աշխատանք մը։ Այո, այդ մէկն էր Բատայլին կող­մէ non-savoir, «ան-գիտութիւն» կոչուածը։ Այդ բառով, չ՚ու­զեր նշել անշուշտ գի­տու­­թեան պակաս մը, տգիտութիւն մը։ Ընդհա­կա­ռակը, Բա­տայլի ան-գիտու­թիւնը կ՚են­թադրէ տրամադրելի գիտութիւնը, իր լիու­թեամբ հաս­կցուած, կը պահանջէ զայն, պէտք ունի անոր, հակա­դրուե­լու համար, եւ աշխա­տելու համար հա­կա­դարձ շար­ժու­մով մը։ Այս գործո­ղու­թեան մասին շատ աւե­լի եր­կար պիտի զե­կուցենք հետագայ բաժիններուն մէջ։ Առ այժմ կը բաւէ գիտ­նալը որ sa­voirին դէմ յան­դիման թարգ­մա­նաբար «գիտութիւն» եւ «ճա­նաչողութիւն» կը գործածենք. եր­կուքն ալ յարմար են Բատայլի ծրա­գրին, քանի որ իր հակա-գի­տա­­կան աշխա­տանքը որպէս թի­րախ ունի նոյնքան մարդ­կային գիտութիւններու անու­նով ծանօթ մարզե­րը, որ­քան Հեգըլի «բացարձակ գի­տութիւն»ը, որ բացարձակ ճա­նա­չողութիւն մըն է (abso­lutes Wissen)։ Բայց դժուարու­թիւնը սա պահուս «ան-գի­տու­թիւն» կոչ­ուածին չի վե­րա­բե­րիր, այլ «սուբյեկտ»ի հասկացողութեան։ Բատայլ ո՛չ մէկ ատեն խնդրոյ առար­կայ կը դարձնէ «սուբյեկտ» բառին գոր­ծա­ծու­թիւնը, եւ անոր փի­լի­­սոփա­յա­կան որոշադրումը։ Սուբյեկտը իրեն համար զետեղ­ուած է մար­դաբանական պատ­մու­թեան մը մէջ, այդքան միայն։ Եւ ուրեմն մարդա­բանական իմաս­տով հաս­կցուած այդ ենթակային կազմազերծումն է հրամայականը։ «Կազ­մա­զերծել» են­թա­կան վեր­ջին հաշուով նաեւ հաւասար է զայն «քանդել»ուն, ու պիտի տես­նենք որ Բա­տայլին գոր­ծածած բառն է այդ մէկը։ Բայց արդէն իսկ այս շատ կարճառօտ պար­զա­բա­նումին ընդ­մէջէն՝ յայտնի է թէ ինչո՛ւ Բատայլի մօտ կայ ինչ որ Դեռիդա կը կոչէր անվե­րապահ հեգելեանութիւն մը։ Աւելի պարզ բառերով հիմա ըսենք որ Բատայլին ծրա­գիրն էր (Յանցաւորը անունով հրամցուած գիրքին էջերուն մէջ օրի­նակ)  փորձ­ըն­կա­լումի մը նուիրուիլ եւ միեւնոյն ժամանակ այդ փորձընկալու­մին մասին զե­կուցել։ Փորձընկալումը կ՚արձանագրուէր օրագրային ձե­ւով, ինչպէս ըսի, 1939էն սկսեալ, որմէ ետք Բատայլ գրած է այդ փորձ­ըն­կա­լու­մին մասին ընդ­հանուր զեկոյց մը, ջա­նա­լով ար­դէն իսկ անկէ քաղել փիլիսո­փա­յա­կան հետե­ւու­թիւն­ներ, եւ այդ մէ­կը պիտի ըլլար իր առաջին գիրքը, 1943ին տպուա­ծը, Ներքին փորձընկալումը վեր­նագրով։ Փորձըն­կա­լումէն ետք, անոր հետ զուգա­հե­ռաբար, կու գար անոր գիտու­թիւ­նը։ Մէ­կուն եւ միւ­սին մէջ՝ Բատայլ ինքն իր առարկան էր, եւ միեւնոյն ժա­մա­նակ՝ ինքն իր սուբ­յեկտը, ինքն իր ենթական։ Այո, բայց իր կա­տա­րած փորձընկալումը սուբ­յեկտի աւե­րումն էր, կամ գոնէ ա՛յդ է որ կ՚ուզէր ըլլալ։ Հե­տե­ւա­բար փորձըն­կալումին առար­կան են­թական էր, սուբյեկտը։ Չեմ հնարեր, բառ առ բառ իր ըսածն է։ Այդ բառերը կարելի է կարդալ քիչ մը ամէն տեղ իր գործին մէջ։ Առնենք օրինակ 1949ին գրուած յօդ­ուած մը, որ կը կոչուի «L’art, exercice de cruauté» («Արուեստը, վայրա­գութեան գործադրում»), ուր անգամ մը եւս իր հասկցած ձեւով՝ երե­ւու­թա­բա­նական ծրագիրը բացայայտուած է, եւ մի­եւ­նոյն ժամանակ՝ այդ ծրա­գիրին անկա­րե­լիութի՛ւնը փորձարկուած։ Այդ փոր­ձըն­կա­լումը որուն մէջ առարկան են­թա­կան է, եւ ուր հետապնդուածը առարկային աւե­րումն է, ուրեմն ենթակայի՛ն աւե­րումը, Բատայլին կողմէ կը կոչուի միշտ «զո­հա­գործում», ֆրան­սերէն՝ sa­crifice։ Եւ ահա­ւասիկ իր գրա­ծը (ԺԱ, 485)[14].

Զոհագործումը մեզ կը յանձնէ մահուան թակարդին։ Որովհետեւ առարկային հասած աւերում մը իմաստ մը ունի միայն որպէս ենթակային ուղղուած սպառնա­լի­ք։ Եթէ ենթական չէ աւերուած իրապէս, ամէն ինչ կը մնայ երկդիմի։ Եւ եթէ աւեր­ուի, այն ատեն երկդիմութիւնը իր լուծումը կը գտնէ, բայց դատար­կութեան մէջ ուր ամէն ինչ ջնջուած է։

Շատ պարզ սխեմա մըն է հետեւաբար։ Եւ յայտնօրէն թակարդ մըն է։ Բայց թակարդ մըն է որուն մէջ ինքը՝ Ժորժ Բատայլ բանտարկուած մնացած է իր լման կեանքի տեւողութեան։ Մարդ պէտք է ինքը յանձնուի աւերումին, որպէս ենթակայ։ Փորձընկալու­մին իմաստն ու նպատակն է այդ մէկը։ Բայց եթէ մարդ յանձնուի աւերումին որ­պէս ենթակայ, այն ատեն չի մնար որեւէ՛ ենթակայ։ Եւ ուրեմն չի մնար որեւէ փորձ­ըն­կալում։ Այսքան պարզորոշ է։ Բնականոն հետեւանքը այն է որ ենթական պէտք է միջոց մը գտնէ վեր­ա­պ­րե­լու, աւերումէն վերադառնալու, կեանքը երկարաձգելու, կամ ալ ըլլալու եւ մնալու այն ինչ որ է մահուան մէջ եւ մահէն անդին։ Փորձ­ըն­կա­լումին հնարաւրութիւնը (հետեւաբար նաեւ փորձընկալումի գի­տութեա՛ն հնարա­ւո­րութիւնը) վերապրում մը կ՚ենթադրէ։ Եթէ Բատայլին ըսածը եւ ուզածը որեւէ նշա­նակութիւն մը պիտի ունենայ, սուբյեկտի այս յարակարծիքէն անդին, վերապ­րումի՛ կամ վերապ­րո­ղի՛ երեւութաբանութիւն մը կը պահանջէ։ Բայց Բա­տայլ ինքը երբեք այդ եզրա­կա­ցու­թեան չի հասնիր, չէ հասած։ Երբեք բացայայտ կեր­պով չ՚ըսեր ինչ որ ըսի հոս. վերապ­րողի երեւութաբանութեան մը անխու­սա­փե­լիութեան մասին։ Իր տեղը ըսենք ուրեմն ինչ որ ինքը չ՚ըսեր ու չէ ըսած երբեք։ Աւելցնենք  աւելի ընդ­հա­նուր նկատողութիւն մը, որ միտք ունի բացատրելու Բատայլի «expérience» կո­չածին յատուկ երանգաւորումը։ Ի՞նչ է ԺԸ. դա­րէն ի վեր «սուբ­յեկտ»ը (sujet, subject, Sub­jekt) Եւ­րոպայի մէջ։ Ինքն իր վկան հանդիսացող կերպարն է։ Ինչ որ ընդ­հանուր իմաստով (եւ Բա­տայլի expérience բառին իմաստով) փորձընկալում կը կո­չենք, ան­գլերէն՝ experience, գերմաներէն՝ Erfahrung, բոլոր պարա­գաներուն կ՚են­թադրէ հե­տե­ւաբար վկայ մը, կ՚ենթադրէ որ ես ըլլամ իմ իսկ վկաս, ու ենթադրաբար միշտ այդ­պէ՛ս է իրականու­թիւնը։ Մենք մեր վկան ենք, որեւէ փորձառութեան ու փորձըն­կա­լումի մէջ։ Ատ­կէ մեկնելով, սուբյեկտին աւերումը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ վկային աւե­րումը, վկա­յին սպանութիւնը մարդուն մէջ։ Վերապրողը այս հաշուով՝ մեռեալ վկան է։ Ահա՛ ինչու պէտք ունինք վերապրողի՛ երեւութաբանութեան մը, որ ըլլար մեռեալ վկայի երեւու­թաբանութիւն մը։ Մեռեալ վկային եւ անոր երեւու­թա­բա­­նու­թեան յարուցած անյաղ­թա­հարելի դժուարութիւն­նե­րուն ընդերկար պիտի վերադառ­նամ ներ­կայ աշխատասի­րու­թեան վերջին գլուխին մէջ։

Արուեստի անմարդկայնութիւնը

Ո՞ւր է այս ամբողջին մէջ սակայն անմարդկայնութիւնը։ Բատայլի մտային ու փորձառական ծրագիրը ամփոփեցի քանի մը տողով ու այդ տողերը հաւանաբար ընթեր­ցողին թուեցան անհամեմատ կերպով վերացական։ Իրողութիւնը այն է սակայն որ Բա­տայլ վե­րա­ցական մտածող մը չէր։ Վերը մէջբերուած յօդուածը Médecine de France անու­նով հանդէսի մը կողմէ իրեն ուղղուած ապսպրանքի մը պատասխանն էր։ Չեմ գիտեր ինչո՛ւ յանկարծ ֆրանսացի բժիշկներ իրենց հրատարակած հան­դէ­սին համար փա­փաքեր էին ունենալ Ժորժ Բատայլի ստորագրութիւնը կրող յօդ­ուած մը։ Կ՚են­թա­դրեմ որ Բատայլի ամենամօտիկ բարեկամներէն մէկուն՝ Ֆրեն­քէլ անու­նով բժիշկին գաղափարն էր[15]։ Յօդուածին հետ տպուած էին նկարչական գործեր։ Անտուան Կա­րոն, Բոշ, Դաւիթ, Գոյա։ Ջարդի տեսարաններ, դժոխքի չարչարանքներ, մորթա­զեր­ծում, նորէն ջարդեր (Գոյաի Մայիս 3ը), այսինքն ոճիրներ, խոշտան­գումի ու գե­լու­մի տե­սարաններ[16], որոնք անժուժելի պիտի ըլլային, եթէ չըլլային միեւնոյն ժամա­նակ «հրա­պուրիչ» (բառը Բատայլինն է)։ «Երբ սարսափը վաւե­րա­կան ար­ուես­տի մը պայ­ծա­ռա­կերպումին յանձնուած է, գրաւարկը հաճոյք մըն է, ցնցիչ հաճոյք մը թերեւս, բայց հաճոյք մը այսուհանդերձ…» (ԺԱ, 480)[17]։ Ուրեմն աւե­րումի նկատ­մամբ բնական հակո՞ւմ մը կայ մեր մէջ, նոյն այդ «կայծակնային աւե­րում»ին զոր կ՚առաջարկեն չարչարանքի տեսարանները, պատկերուած սարսափը։ Հոս Բատայլի մօտ գոյացող զոհագործութեան լման տրամա­բա­նու­թիւնն է արդէն իսկ, որ նժարին վրայ է, որ կը գործէ, բայց պարզացուած ձեւով, տեսակ մը ժողո­վր­դա­կա­նա­ցած։ Հար­ցը ճեղք մը բանալ է իրավիճակի մը մէջ «ուր շնչահեղձ կ՚ըլլանք», փո­խա­դրուիլ է հին զոհագործա­կան ծէսերու հանդիսա­տեսներու եւ մասնակից­նե­րու մոր­թին ու դիր­քին մէջ, այն ծէսերուն որոնց ըն­թացքին արիւն կը վազէր. հարցը ուրեմն մաս­նակցութեան մը ճամբան ցոյց տալ է դէպի զոհագործական սպա­նութեան կողմէ կազ­մա­կերպուած, բեմա­դրուած տեսարանը, որ «կը մերժէ որեւէ բաժանում». հետե­ւաբար պահ մը վերջ տալ է մեր գոյութեան «տարագրուած» վի­ճակին, «ճշմար­տու­թեան» մը հասնիլ է սահման­ներու ջնջումով. մանաւանդ «մահուան սահմանը» ժխտել ու ջնջել է, երկվայրկեան մը սպրդիլ է այդ ժխտումին մէջ։ Եւ այս ամբողջը արթուն պահելով գիտակցութիւնը, որովհետեւ հա­կառակ պարագային՝ «ամէն ինչ կը ջնջուէր», քանի որ ատկէ անդին կամ ասդին «կը մտնենք մահուան մէջ»։ Ահա ինչու «հրապոյր մը կայ ջարդին, չար­չա­րան­քին, սար­սափին մէջ»։ Արուեստը միայն, ար­ուես­տի անգթութիւնը միայն, անմարդ­կային պա­հերու պատկերացումով, հնարաւոր կը դարձնէ այս ձեւով մասնակցիլը, աւե­րումի մը մասնակցիլը, բայց առանց աւե­րուե­լու։ Եւ այս ամբողջը ըսելէ ետքը, ինչպէս կ՚ընէ միշտ, Բատայլ ան­միջապէս կը սրբագրէ ըսածը, կը մեղմացնէ, կը զգուշացնէ. «Քստմնելի արարք­ներու ջա­տա­գո­վու­թիւնը չէ որ կ՚ընեմ։ Չեմ ոգեկոչեր անոնց վերա­դարձը աշ­խարհի երե­սին»։ Բայց այդ փառքի եւ շիջումի պահերը, արուեստի գործե­րուն այդ ան­հուն տօ­նա­կա­տա­րու­թիւնը «իրենք իրենց մէջ կը կրեն, յափշտակութեան վայր­կեանին, յու­զու­մին լման ճշմար­տու­թիւնը»։ Ու հետեւաբար նոյնիսկ եթէ պատ­կերացումը երե­ւոյթ է միայն, յուզումը ինք՝ ամբողջովին իրական է, եւ յուզումն է որ կը նշէ ու կ՚ապահովէ մաս­նակ­ցու­թիւնը։ Որպէս մեռցնող կամ մեռցուող, որպէս չար­չարող կամ չարչարուող։ Ատկէ կու գայ եզրակացութիւնը. «Կ՚ընդունիմ, արուես­տը ստիպ­ուած չէ քստմնելին պատ­կե­րացնելու, բայց անոր շար­ժումը առանց դժուա­րու­թեան զայն կը փոխադրէ վա­տա­գոյնի աս­տի­ճանին, ու փոխադարձաբար քստմնելիին նկար­չութեամբ պատ­կերուիլը երեւան կը բերէ ասոր ազատ մասնակցութիւնը այն ամէն ինչին որ հնա­րաւոր է»։ Այս ձեւով արուեստը զոհագործումին փոխանորդներէն մէկն է, թերեւս միակ ար­ժա­նի ու արժանաւոր փոխանորդը, որ կա­րելի կը դարձնէ անմարդկայինի փոր­­ձըն­կա­լու­մը, հասնելու հա­մար «վատագոյնի աստիճանին»։ Վա­տա­գոյնը, ան­շուշտ, անմարդ­կա­յինն է։

Այս մէկը ուրեմն 1949ին էր։ Քանի մը տարի առաջ, Անիծեալ Բաժինի անաւարտ եւ երկար ատեն անտիպ մնացած յեղումի մը մէջ (որ կը կոչուէր La limite de l’utile, Օգտակարին սահմանը), քառասունական տարիներու սկիզբը գրի առնուած, Բատայլ ար­դէն իսկ գլուխ մը բացած էր զոհագործումի կրօնական երեւոյթին մասին, որուն մէջ կ՚ըսէր հետեւեալը. «Մարդուն պատկերը զոր կը ցոլացնեմ անմարդ­կա­յին պատ­կեր մըն է, ու գիտեմ որ օդը անշնչելի կը դարձնեմ։ Ամենէն սարսափազ­դու Մոլոք­ները արդարացուցած կ՚ըլլամ ըսելով որ զոհագործումի արիւնախանձ խա­ղար­կու­թիւնները իմաստալից էին… Մէկը պիտի չըսէ հաւանաբար որ ողջա­կէզ­ներու նոր շրջան կ՚ուզեմ բանալ։ Ըրածս ուրիշ բան չէ եթէ ոչ սովորոյթներու իմաս­տը վեր­բե­րել։ Անցեալ անգթութիւնները կը համապատասխանէին պէտքերու, զորս այս­օր կրնանք գոհացնել վայրենիներէն տարբեր միջոցներով» (Է, 263)։ Այո, կրնանք զա­նոնք գոհացնել արուեստին ընդմէջէն, կ՚ենթադրեմ։ Որովհետեւ միւս բոլոր ձե­ւերն ու միջոցները, Բատայլին նախասիրեցեալ օրինակները (զոհագործական այլա­կեր­պու­թիւնը, էրոտիզմ կոչուածը, լիահագագ խնդալը) կրնանք վստահ ըլլալ որ «վայ­րենիներ»ն ալ ունէին։ Կ՚ենթադրեմ որ վայրենիները «արուեստ» ալ ունէին, ի դէպ։ Եւ ուրեմն բաւական անախորժ հատուած մըն է մէջբերուածը։ Անշուշտ որ չ՚ուզեր նոր ողջակէզներ սարքել։ Բայց «հին սովորոյթներու իմաստը» (հի՞ն թէ վայրենի՛, այդ ալ յստակ չէ) վերբերելէ շատ աւե­լին է իր ծրագիրը։ Ուզած է «հին սո­վո­րոյթ­ներ»ը վերակենդանացնել, այդ ալ գիտենք, ու երկար պիտի անդրադառնամ այս իրո­­ղութեան։ Ուզած է զանոնք վերակենդանացնել առնուազն Acéphale անունը կրող գաղտնի (ընդյատակեայ) ընկերակ­ցութեան միջոցաւ, նոյնիսկ եթէ ընկերակ­ցու­թիւնը երեք տա­րի կաղն ի կաղ ապրելէ ետք կազմալուծուած է 1939ին եւ նոյնիսկ եթէ Բատայլ ատ­կէ անդին զանազան առիթ­ներով սկեպտիկ կեցուածք մը ցուցա­բե­րած է իր կենսա­գրութեան այդ կասկածելի բայց որքա՜ն յայտնակերպիչ դրուագին նկատմամբ, որուն երկայնքին (ինքն է ըսողը կրկին) խորագոյն փափաքն էր «կրօնք մը հիմնել»[18]։ Եւ 1942ին գրուած ու հրատարակ­ուած Ներքին փորձընկալումը գիր­քին առաջին բաժնին մէջ (որուն վերնագիրն է Le Supplice, «Չարչարանքը»), բա­ցա­յայտ կերպով նոյն ձեռնարկութիւնն է որ կը շա­րու­նակուի, բայց տարբեր հար­թա­կի մը վրայ։ Բատայլի աչքին՝ չկայ գիտութիւն եթէ չկայ փորձառութիւն մը, եւ ան­շուշտ ենթակայի գիտութիւն մը ծնունդ պիտի չառնէր եթէ ենթական ինքզինք նժարին վրայ չդնէր ամբողջութեամբ։ Բայց այդտեղ է Բատայլի մտածողութեան էական վարա­նու­մը։ Իրապէս ենթակա՞ն է որ պէտք է ինքզինք նժարին վրայ դնէ, որպէս ենթակայ։ Թէ՞ արդեօք մարդն է, ամէն մէկ մարդ, ես ու դուք, իր փորձնական իրա­կանութեամբ, որ պէտք է իր կեանքը գրաւի դնէ եւ մահուան յանձ­նուի, յանուն անմարդ­կայ­նու­թեան։ Ո՞ր մէկն է։ Որովհետեւ շատ տարբեր բաներ են։ Ու Բատայլ իր կեանքին մէկ ծայրէն միւսը չէ կրցած որոշել մէկուն եւ միւսին միջեւ, կամ ալ գի­տակցաբար երկ­դիմութիւնը պա­հած է երկուքին միջեւ։ Զայն պահած է անշուշտ իր գործին մէջ։ Բայց նոյնքան շփոթ էր «մարդ»ուն եւ «ենթակայ»ին միջեւ կապը, յարաբերակ­ցութիւնը, երբ Acé­phaleի իր բարեկամներուն (կամ հետեւորդ­ներուն, ինչ որ մնացած էր այն ատեն որպէս հետեւորդ) կ՚ուղղէր զինքը տեղն ու տեղը մահացնելու խնդրան­­քը։ Դէպքը տեղի ունեցած է Սեպտեմբեր 1939ին։ Բարե­կամ­ները քաղա­քավար մերժումով մը դիմաւորած են խնդրանքին։ Երիտասարդ խեն­թեր էին թերեւս, բայց ոչ այդքա՛ն խենթ որ բացէ ի բաց մարդասպան դառնային։ Պատ­­մո­ղը նոյն այդ հետեւորդներէն մէկն էր, Վալդբերգ անունով, 1995ին, դէպքէն գրեթէ կէս դար ետքը, ինքնա­կենսագրական փորձագրու­թեան մը մէջ[19]։ Այն վայր­կեա­նին երբ կը շփոթուին մարդն ու ենթական, այն վայր­կեանին երբ զատորոշում չի դրուիր կամ չի տեսնուիր ենթա­կա­յի «կազմա­զեր­ծում»ին եւ մարդուն աւերումին միջեւ, կ՚անհե­տա­նայ ինչ որ ֆրան­սերէն կը կոչուի simulacre (բառով մը որ սակայն Բատայլ եր­բեք չի գոր­ծածեր)։

Ի՞նչ է simulacre ըս­ուածը։ Բառը լատինական արմատ ունի։ Առա­ջին ակնարկով կը նշանակէ «պատ­­կեր»։ Ժխտական իմաստ ստացած է քրիս­տո­նէական բա­ռապաշարին մէջ, որովհետեւ Հռոմէացիներու հեթանոսական կուռքերը միայն «պատ­կերներ» էին։ Բայց քանի որ կրօնական ոլորտին պատկանող ամէն ինչը թատերական է, հոն ամէն ինչ simulacre է նաեւ, Բատայլ կ՚ըսէ՝ «կա­տակերգութիւն», թատերական երան­գաւո­րու­մով։ Եւ եթէ ամէն ինչ այդպէս է, ուրեմն չկայ տարբերակումի սկզբունք մը, իրականին եւ անիրականին միջեւ, ճշմարիտին եւ սու­տին միջեւ, գո­յացականին եւ ցոլացումին միջեւ։ Այդ երանգն է որ կը ցոլացնէ այս­օր ֆրանսերէն simulacre բա­ռը։ Իրա­կա­նու­թեան պատրանքը ներշնչող պատկերի իմաստը կը պա­րու­նակէ, այո, բայց պատրանքին ետին աւելի իրական գոյա­ցու­թեան մը առկայութիւնը կը դարձնէ նոյնքան կասկա­ծելի[20]։ Ար­ուես­տի մասին Բատայլի ըսածին վերա­դառ­նալով՝ յստակ է որ արուեստը այդ­պիսի պատ­կեր մըն է, երբ աչքին կը հրամցնէ անմարդկային տե­սա­րաններ։ Այո, միայն պատկեր է, կը կեղծէ։ Բայց Բատայլի մօ­տե­ցումին հա­մա­ձայն՝ զո­հա­գործումին արդիական փո­խա­նորդն է։ Յուզումի ճամ­բով մաս­նակ­ցու­թիւն մը կ՚են­թա­դրէ։ Հին ու ծածուկ ուժեր կ՚արթնցնէ ու իր հրապոյրը ատ­կէ կը քա­ղէ։ Կը քաղէ զայն իր մէջ պարտկուած, ծած­կուելով տեսա­նե­լի դարձած արիւնէն, չար­չարանքէն ու մա­հէն։ Չենք մեռնիր մեռնողին հետ, ան­կաս­կած, բայց կը մաս­նակցինք իր չարչարանքին շնորհիւ արուեստի ցոլացումին, թատերականու­թեան։

Կայ ուրեմն Բատայլի մօտ ցո­լա­ցումի, թատերականութեան, «փոխանորդ պատկեր»ի գաղափարին շուրջ խորունկ երկ­դի­մութիւն մը, որ անշուշտ յատուկ չէ իր անձին, կամ մտածողի իր կազմուածքին։ Զայն կը ժառանգէ այդ հար­ցերուն շուրջ ծաւալած արեւմտեան աւանդութենէն։ Ուր­եմն մարդ արարածը այն մէկն է որ հնարած է «փոխանորդ պատկեր»ը, նիցչէական իմաստով՝ կեղծը, կամ կատակերգութեան հաւասարող ողբերգութիւնը։ Մինչեւ իսկ ինք­զինք հնարած է որ­պէս մարդ փոխանորդ պատկերը հնարելով, կեղծիքը հնարելով։ Առանց անոր, առանց թատեր­գութեան եւ թատե­րա­կան վերկայացումի սահմաններուն, առանց պատկերայնութեան, եւ ուրեմն առանց կրօնքին որպէս թատերգութիւն, առանց փոխանորդ պատկերի հնարքին եւ անոր դա­րաւոր գոր­ծա­դրումին (կրօնք կոչուածի սահման­նե­րէն ներս), մարդկային ցեղը պիտի ըլլար «տի­տաններու ցեղ մը» (Շել­լինգին խօսքն էր), եւ «մարդկութեան կատարեալ քան­դումը» պիտի հան­դիսանար այդ վի­ճա­կը։ Այս բա­ռե­րով կ՚աւարտի Ֆիլիպ Լա­կու-Լաբարթի վերջին գիրքը, Poé­tique de l’his­toire, Բա­տայլէն փոխ առ­նուած երկար մէջ­բերումով մը, ուր կը կար­դանք ի միջի այլոց հե­տեւեալը. «Մար­դուն մօտ, կենդանին է որ կ՚ուտէ։ Մարդը ինք՝ կը մաս­նակցի ծէսին եւ թատերական հանդիսութիւննե­րուն»։ Մարդ էակը ուրեմն հանդի­սա­ւոր կենդանին է։ Մարդու աւերումէն խու­սա­փելու համար, այսինքն մարդ­կու­թեան աղէտալի աւե­րու­մին դէ՛մ պահակ կանգ­նե­լու, բայց նաեւ աւերումի՛ն պա­հա­կը հանդիսանալու համար (եր­կուքը միա­ժամա­նակ, երկուքը անքակտելիօրէն միա­ցած իրարու), ու­նինք «փոխա­նորդ պատկեր»ը, թատերգութիւնը եւ ծէսը։ Եւ եթէ հարցը «վերա­դառնալ» է մարդու սկզբնաւորութեան, այն «պահ»ուն երբ մարդը ստեղծած է ինքզինք, կամ արթնցնել այդ քուն մտած սկզբ­նա­ւորու­թիւ­նը (ուրիշ բան չէր Բա­տայլին ուզածը), պէտք է ուրեմն գործածել «յե­տա­դարձ մե­թոտ» մը[21], դէպի ետ, դէ­պի անմարդ­կայ­նու­թիւն։ Այդ յե­տադարձ շարժումը կա­տարե­լու համար, յստակ է որ պէտք է անցնիլ պատ­կե­րէն, քանի որ ինչպէս ըսի՝ պատ­կերը հնարելով է որ մարդ ըս­ուածը հնարած է ինք­զինք։ Հետագայ էջերուն մէջ այս ամ­բողջը աւելի յստակ պիտի դառ­նայ, ու պիտի տեսնենք թէ ինչպէ՛ս կը գործէր յե­տա­դարձ մեթոտը։ Բայց երբեք պիտի չմոռնանք որ հա­ւա­նաբար սկիզբէն՝ Բատայլ շփո­թած էր «մարդ»ը եւ «սու­բյեկ­տ»ը, մարդը եւ ենթական։ Պիտի չմոռնանք որ չունէր փոխանորդ պատ­կերի (կեղ­ծիքի, simulacreի) մտածողութիւն մը։ Եւ ուրեմն յստակօրէն չէր գիտեր թէ ինչպէս մարդ կը վերապրի իր մահուան։ Կամ ինչպէ՛ս կ՚արթննայ մահուան մէջ։ Յակոբ Օշականը չէ՞ր ըսողը. «Կ՚արթննանք ու հասած ենք, մահուան կամ վա­յել­քին»։

Եւ քանի որ Օգտակարի սահմանէն ներս «զոհագործում»ին վերաբերեալ էջերը կը կարդայինք, քիչ մը եւս լսենք Բատայլի ըսածը, լսենք թէ ինչպէ՛ս կը ներկայացնէ մարդուն վերստեղծումը (կամ վերագիւտը) իր անմարդկայնութեան փորձա­ռու­թեան ընդմէջէն։ Հոն «հանգիստ մարդ»ուն է որ կ՚անդրադառնայ ու կ՚ըսէ հետե­ւեալը. «Պէտք է ան այդպիսի առեղծուածի մը ամբողջ ծանրութիւնը կրէ իր ու­սերուն — ճիշդ ինծի պէս [արիւնահեղ զոհագործումի առեղծուածին մասին է խօս­քը]։ Պէտք է ընդունի — ինծի հետ — որ մահը, ողբերգական սարսափը եւ սրբա­զան վերացումը անոր հետ կապուած են։ Եւ քանի որ այդ հարցումներուն չեն կրցած պա­տաս­խանել, մարդիկ մնացած են անգիտակ իրենց էութեան» (Է. 264)։ Յե­տա­դարձ մեթո­տին նպա­տակն է հետեւաբար մարդկութեան այս անգիտացումը սր­բա­գրել, զայն վե­րա­դարձնել իր անմարդկային ծագումին։ Պատկառելի ծրագիր։ Որ բնական է՝ չի նշա­նակեր մարդկութիւնը վերստին անմարդկային դարձնել։ Ինչ­պէս միշտ՝ այս յե­տա­դարձ շար­ժումը կ՚ենթադրէ մարդկութեան բազմադարեան կազ­մա­ւո­րու­մը, մարդ­կայնացումի շարժընթացը։ Ծրագիրը ուրեմն «ներքին փոր­ձա­ռու­թեամբ» այդ նոյն ճամ­բան դէպի ետ քալել է, ու ճանապարհին վրայ՝ գիտութիւն մը վերբերել կազ­մա­ւորման մասին։ Վստահ չէ որ Բատայլ իրապէս ինքն իրեն այդ «դէ­պի ետ» գացող ճանա­պար­հոր­դութեան ու նաւարկութեան բոլոր անհրաժեշտ մի­ջոց­ները ըն­ծա­յած է։ Հսկայածաւալ ձեռնարկութիւն մըն էր ծրագրուածը։ Բայց ձեռ­նար­կու­թիւն մըն էր որ հաւանաբար սկիզբէն իսկ՝ ձախողութեան դատապար­տուած էր Բա­տայլէն անդին գտնուող պատճառներով, որոնց մասին գաղափար չէր կրնար ունե­նալ։ Բաւական ուշադրութիւն չէր դարձուցած այն թելադրանքին, զոր Բլանշոյ ուղ­ղած էր իրեն 1942ին, հակառակ անոր որ իրենց հանդիպումի պահէն անդին՝ Բա­տայլ երբեք չէ դադ­րած Բլանշոյին նկատ­մամբ անհուն հիացում մը տա­ծելէ եւ ամէն առիթով այդ հիա­ցումը արտայայտելէ։ Ի՞նչ էր Բլանշոյին թելա­դրանքը։ Ահա­ւա­սիկ, արձանագրուած է Բատայլին կողմէ Ներքին փորձընկալումը գիրքին առաջին բաժնի վերջին էջին վրայ. «Բլանշոն կը հարցնէր ինծի. ին­չո՞ւ ներ­քին փորձ­ըն­կա­լումս չկիրառել այնպէս ինչպէս թէ վերջին մարդն ըլլայի…» (Ե, 76)։ Ահա՛ ինչու մենք ալ, մեր կարգին, աւելի ուշ պիտի ստիպուինք հարց տալ, թէ ո՛վ է կամ ի՛նչ է «վերջին մարդ»ը։ Մինչ այդ, կրնանք դեռ կարդալ զոհագործումի մասին նօթա­գրու­թիւնները զորս Բատայլ թուղ­թին յանձնած է ինքն իրեն համար, նօթա­գրու­թիւններ որոնք հասկնալի կը դարձնեն թէ ինչո՛ւ ստիպուած էր «Օգ­տակարի սահման»ը ընդ­միջել, դէմ դիմաց եկած ըլլալով նոյն հարցին, միշտ նոյն հարցին, որ «իրա­կան» մահուան (կամ փորձընկալումը կատարող ենթակայի ջնջումին) հարցն է։ Եթէ մարդ մտնէ «շղթա­յազերծ գալարում»ի սահ­ման­ներէն ներս, զոհագործումի եւ լիա­հագագ խնդուքի սահման­ներէն ներս, «եթէ մտնէ անոնց­մէ ներս, եթէ ինք­զինքը յանձնէ ամբողջովին, պիտի հանդիպի իրական մահ­ուան» (Է, 518)։

Շարունակությունը այստեղ

---

[1] Սոյն ուսումնասիրութեան գրառումին առիթն էր Գալիֆորնիոյ Լոս Անճելըսի համալ­սա­րա­նին մէջ Փետրուար 2013ին կայացած գիտաժողով մը, Inhumanities ընդհանուր վերնագրով։ Հայերէն լեզուով շարադրուած ներկայ տարբերակը կը հետեւի ֆրանսերէն գրուած առաջին յեղումին (որմէ ետքը գրուեցաւ անգլերէն յեղումը, խօսուելու համար պատրաստուած)։

[2] 1943ին եւ 1944ին յաջորդաբար տպուած են Բատայլի անունը կրող առաջին երեք գիրքերը, L’Ex­périence intérieure [Ներքին փորձառութիւնը], Le Coupable [Յանցաւորը], Sur Nietzsche [Նիցչէի մասին]։ Ետքը Բատայլ զանոնք ամբողջացուցած է, նոր գրութիւններ աւելցուցած, ու 1953ին ամ­բող­ջը հաւաքած է La Somme athéologique ընդհանուր վերնագիրին տակ, զոր կը թարգմանենք հոս (ի չգո­յէ լաւագունի) որպէս Ապաստուածաբանութեան Հանրագումար։ Միւս ընդհանուր «հանրագումա­ր»ին անունն է La Part maudite։ Այդ անունով գիրք մը լոյս ընծայած է Բատայլ նախ 1949ին (վե­րա­տպում՝ 1967ին)։ Տարիներու, նոյնիսկ տասնամեակներու վրայ երկարող աշխատանքի մը արդիւնքն է, որ Բատայլի մտքին մէջ գոյացող ընդհանուր տնտեսագիտութեան մը ծրագիրը կ՚ուզէր իր լրումին հասցնել, երեք բաժինով. La consumation [Սպառումը], որ կը համապատասխանէ 1949ին լոյս տեսած հատորին, La souveraineté [Ինքնիշխանութիւնը], որ մնացած է անտիպ, L’érotisme [Էրո­տիզմը], որ հրամցուած է Լիակատար Գործերու Ը. հատորին մէջ ու կը տարբերի 1957ին L’Erotisme վեր­նա­գի­րով տպուած գիրքէն։

[3] Լիակատար Ժողովածուին առաջին հատորը լոյս տեսաւ 1970ին, Միշէլ Ֆուկոյի յառա­ջա­բա­նով, վերջին երկու հատորները՝ 1988ին։

[4] «Ան-գիտութիւն» ըսուածը անշուշտ Բատայլի մտածողական ձեռնարկութեան կեդրոնական բառերէն մէկն է, սկիզբը ուղղուած մարդաբանական գիտութեան դէմ, եւ շատ արագ ընդհանուր առ­մամբ Հեգըլի հասկցած իմաստով «բացարձակ գիտութեան» դէմ։ Եւ բնական է՝ դէմ ըլլալը հոս (Հե­գը­լի հետ կապակցութեամբ) կը նշանակէ նախ ամբողջութեամբ համաձայն ըլլալ եւ ուրեմն ընդունիլ Հե­գը­լեան յղացքին կարեւորութիւնը եւ լման ծանրութիւնը մեր ուսերուն։ Այդ մասին լաւագոյնը Դե­ռիդան եւ Ռոդոլֆ Գաշէն խօսած են, ու պիտի վերադառնամ հարցին աւելի ուշ։ Բայց պէտք է նշել նաեւ որ «ան-գիտութեան» շուրջ շարք մը դասախօսութիւններ կարդացած է Բատայլ, յիսունական թուա­կաններու սկիզբը, Ժան Վալին (Jean Wahl) հրաւէրով։ Տե՛ս Լիակատար Ժողովածուի Ը. հա­տո­րը, էջ 185-213։

[5] Խօսքը Critiqueի 1963ի Օգոստոս-Սեբտեմբերի համարին մասին է։ Հոն ներկայ էին ի միջի այլոց՝ Ռոլան Բարթ, Մորիս Բլանշոյ, Միշէլ Ֆուկոյ, Փիէռ Կլոսովսկի, Ֆիլիպ Սոլերս, Միշէլ Լերիս, Ռէյմոն Քընոյ, Ժան Վալ, այսինքն Բատայլի հին բարեկամները եւ նոր հիացողները։ Այդ հատորին մէջ էական կը նկատեմ երկու յօդուած։ Մէկը Ֆուկոյինն է, որ կը կոչուի «Préface à la transgression» [Նախաբան օրինազանցութեան], միւսը Կլոսովսկիինն է, «Le simulacre dans la communication de Georges Bataille» [Բատայլի հաղորդակցութեան մէջ՝ փոխանորդ պատկերը]։ Պիտի բացատրեմ աւելի ուշ ֆրանսերէն simulacre բառին տարբեր երանգաւորումները։ «Փոխանորդ պատկեր» արտայայ­տու­թիւ­նը յուսահատ փորձ մըն է բառին արժէքը հայերէնի մէջ փոխադրելու։ Կլոսովսկին Բատայլի փնտռ­տուքին ամենէն մօտիկը գտնուող անձը եղած է։ Հետեւած է իրեն իր բոլոր արկա­ծա­խն­դրու­թիւն­ներուն մէջ, մաս կազմած է Acéphale խմբակցութեան, երբեմն փորձած է զինքը նմանակել, եր­բեմն՝ յա­րասել, ու գրեթէ միշտ հետը մրցակցողի դիրքին մէջ գտնուած է, որպէս վիպագիր, որպէս էրո­տիզ­մի զարտուղութիւնները հետապնդող տեսաբան, որպէս Նիցչէի ընթերցող, որպէս «աստուա­ծա­բան» եւ «ապաստուածաբանութեան» ջատագով, որ­պէս ար­դիական (եւ անշուշտ ո՛չ քրիս­տո­նէ­ա­կան) խորհրդազգածութեան մը ներկայացուցիչը։ Կլոսովկին նաեւ Հայդեգըրի երկհատոր Նից­չէին թարգ­մանիչն է ֆրանսերէնով։

[6] Տե՛ս Denis Hollier, La Prise de la Concorde, առաջին տպագրութիւն՝ 1974, երկրորդ տպա­գրու­թիւն (յաւելուածով), 1989։ Կայ անգլերէն տարբերակը մը, Against Architecture: The Writ­ings of Georges Bataille, MIT, 1989։ Rodolphe Gasché, System und Metaphorik in der Philosophie von Georges Bataille [Համակարգ եւ փոխաբերականութիւն ԺԲի փիլիսոփայութեան մէջ]։ Ունինք այսօր նոր լոյս տեսած անգլերէն բարելաւուած տարբերակը, Georges Bataille, Phenomenology and Phantas­ma­tology, Stanford Univ. Press, 2012։

[7] Jacques Derrida, «De l’économie restreinte à l’économie générale. Un hegelianisme sans réserve» [Նեղ տնտեսագիտութենէն դէպի ընդհանրացած տնտեսագիտութիւն։ Անվերապահ հեգելիանու­թիւն մը], տե՛ս L’Ecriture et la différence (Փարիզ, 1967)։

[8] Michel Surya, Georges Bataille. La mort à l’oeuvre, Gallimard, Փարիզ, 1992 (կայ անգլերէն թարգմանութիւն մը, Georges Bataille: an intellectual biography, trans. by Krzysztof Fijalkowski and Michael Richardson, Verso, Լոնտոն, 2002)։ Նոյն հեղինակէն՝ Sainteté de Bataille, Editions de l’éclat, 2012։

[9] Այս մասին տե՛ս յօդուածս՝ «Retour d’humanisme. Humanisme, orientalisme et philologie chez Edward Said», Retours du colonial? հատորին մէջ, Քաթրին Կոքիոյի ղեկավարութեամբ (L’Ata­lante, Nantes, 2008), ու անգլերէն լեզուով՝ «Melancolia philologica», Anywhere but now հատորին մէջ, խմբագիրներ՝ Samar Kanafani, Munira Khayyat, Rasha Salti, Layla Al-Zubaidi (Heinrich Böll Stif­tung, Պէյրութ, 2013)։ Իսկ հայերէն՝ «Բանասիրութիւն եւ հումանիզմ Եդուարդ Սայիդի մօտ», Ինք­նագիր 4, Երեւան, 2008։ Հասկնալու համար հոս ըսուածը Եդուարդ Սայիդի մասին, պէտք է կարդալ Edward Said, Humanism and Democratic Criticism, Columbia University Press, Նիւ Եորկ, 2003։

[10] «Վերացում» բառը կը գործածեմ ֆրանսերէն extaseի իմաստով։

[11] Ուշագրաւ երեւոյթ մըն է այս մէկը։ Ֆրանսայի լման յառաջապահ մտաւորականութիւնը տարիներով (1934-1939) հետեւած է Կոժեւի սեմինարին, որուն ընթացքին ռուս ծագումով փիլիսո­փան կը կարդար, կը թարգմանէր ու կը մեկնաբանէր Հեգըլի Ոգիի Երեւութաբանութիւնը։ Սեմի­նա­րին բո­վան­դակութիւնը լոյս տեսած է 1947ին, Քընոյի խմբագրութեամբ։ Տե՛ս Alexandre Kojève, Intro­duction à la lecture de Hegel. Leçons sur la Phénoménologie de l’Esprit [Ներածութիւն Հեգըլի ըն­թեր­ցումին։ Ոգիի Երեւութաբանութեան մասին դասեր], Gallimard, Փարիզ, 1947։

[12] G.W.F. Hegel, La Phénoménologie de l’esprit, թարգմանութիւն Jean Hyppolyte, Aubier Mon­taigne, Փարիզ, առաջին հրատարակութիւնը 1942ին։

[13] Georges Bataille, L’apprenti sorcier. Du Cercle communiste démocratique à Acéphale [Աշկերտ վհուկը։ Ժողովրդավարական համայնավար խմբակցութենէն մինչեւ Ասէֆալ]. Textes, lettres et documents (1932-1939) rassemblés, présentés et annotés par Marina Galletti [Գրութիւններ, նամակներ, փաստաթուղթեր (1932-1939), հաւաքուած, ներկայացուած եւ նօթագրուած Մարինա Գալլետտի կողմէ], Editions de la Différence, Փարիզ, 1999։ Հոս վերատպուած են ի միջի այլոց Պատրիկ Վալդբերգի յուշերը Acéphale շրջանին մասին, Patrick Waldberg, «Acéphalogramme», էջ 584-598։ Acéphale վերնագրով հանդէս մըն ալ կը տպուաէր խմբակցութեան կողմէ, մեծ մասամբ Բատայլի արձակով լեցուն, որուն առաջին համարը լոյս տեսած էր 1936ի Սեպտ.ին։

[14] Ժորժ Բատայլի Գործերու Լիակատար Ժողովածուին գացող յղումները պիտի տանք միշտ ուղղակի շարադրանքին մէջ, նշելով նախ հատորը, յետոյ էջաթիւը։

[15] Ֆրենքէլ նաեւ Բատայլի առաջին կոնջ ճամբով իր նախկին քենեկալն էր։ Սիլվի Պատայլ ծա­նօթ եւ յաջող դերասանուհի մըն էր։ Աւելի ուշ ամուսնացած է Ժագ Լականին հետ ու պահած է «Սիլվի Պատայլ»անունը։

[16] Ահաւասիկ այդ նկարներու եւ նկարիչներու ցանկը։ Antoine Caron (1521-1599), Եռա­պե­տութեան ջարդը, Hieronymus Bosch (1450-1516), Դժոխքը, Gerard David (1460-1523), Դրամ շորթող դատաւորին մորթազերծումը, Domenico Beccafumi (1486-1551), Իր զաւակները յօշոտող Սա­տուր­նը, Francisco Goya (1746-1828), Scena del Tre Maggio, Thierry Bouts (1415-1475), Սուրբ Հիպոլիտին նահատակութիւնը։

[17] Ահաւասիկ այդ նախադասութեան ֆրանսերէնը. «Quand l’horreur est proposée à la transfi­gu­­ra­tion d’un art authentique, c’est un plaisir, un plaisir fort, mais un plaisir qui est en jeu»։ Յաջորդ մէջբերումները նոյն յօդուածէն փոխ առնուած են, որ ԺԱ. հատորին մէջ էջ 480էն մինչեւ 487 կ՚եր­կա­րի։

[18] Ահաւասիկ օրինակ ինչ կը գրէ այդ մասին (Յանցաւորըին վերահրատարակութեան համար պատրաստուած Նախաբանի մը մէջ, որ անտիպ մնացած է). «Նախորդ տարիները անցուցած էի անընդունելի մտահոգութեամբ. հաստատ նպատակս էր եթէ ոչ կրօնք մը հիմնել, գոնէ այդ ուղ­ղու­թեամբ աշխատիլ։ Ինչ որ կրօնքներու պատմութենէն յայտնուած էր ինծի հետզհետէ խանդի վերա­ծ­ուած էր մէջս։ … Ու որքան ալ ապշեցուցիչ թուի այդ խելագար գաղափարը, զայն լուրջի առի…» (Զ, 369)։ Ուրիշ նախաբանի փորձ մը կ՚արտայայտուի սապէս. «Այն օրը երբ սկսայ գրել Յանցաւորը, 5 Սեպտ. 1939ին, լքեցի նպատակ մը, որ նոյնիսկ լքուած՝ որոշակի նկարագիր կ՚ընձեռէ հոս հաւաքուած գրուածքներուն։ / Այդպէս գրել սկսելէ առաջ, կազմած ծրագիրս (կամ ըսենք այն ծրագիրը որմէ չէի կրցած ձերբա­զատուիլ) հետեւեալն էր. այն ատեն կը կարծէի, առնուազն յարակարծական կերպով մը, որ կոչուած էի կրօնք մը հիմնելու։ / Հրէշային սխալ մըն էր իմ կողմէ, բայց այսպէս հաւաքուած՝ գրուածքներս գաղափար մը կու տան ե՛ւ սխալին մասին, ե՛ւ այդ հրէշային նպատակի արժէքին մա­սին» (Զ, 373)։ Եւ երրորդ դէմքով գրուած ինքնակենսագրական հատուածի մը մէջ (անթուակիր, են­թա­դրաբար յիսու­նա­կան թուականներուն գրի առնուած) կ՚ըսէ հետեւեալը. «Contre-Attaqueի կազմա­լուծումէն ետք, Բատայլ անմիջապէս որոշեց այդ խմբակցութեան մասնակից բարե­կամ­ներուն հետ… ՚գաղտնի ընկերութիւն՚ մը կազմել, որ կռնակ պիտի դարձ­նէր քաղաքականութեան, եւ պիտի հե­տա­պնդէր մի­միայն կրօնական նպատակ մը, բայց հակա-քրիստոնէական, գլխաւորաբար նից­չէ­ա­կան» (Զ, 483)։

[19] L’Apprenti sorcier, էջ 597. «Պատերազմը սկսած էր, ու Acéphale կը կթոտէր, ներքին պա­ռակ­տումներու ազդեցութեան տակ, հաւանաբար զգետնուած իր իսկ անտեղիութենէն միջազ­գային աղէ­տին ծոցը։ Անտառին խորը մեր վերջին հանդիպումին, չորս հոգի մնացեր էինք միայն, եւ Բա­տայլ հանդիսաւոր կերպով միւս երեքէն խնդրեց որ զինքը մեռցնեն, որպէսզի այդ զո­հա­գոր­ծումը, հիմ­նե­լով առասպելը, ապահովէ համայնքին յարատեւութիւնը։ Խնդրանքը մեր­ժուե­ցաւ…»։

[20] Կլոսովսկին, 1963ի իր յօդուածին մէջ կը գրէ. «Փորձառութեան մասին simulacreէն դուրս բան չենք գիտեր» (Critique, Օգ.-Սեպտ. 1963, էջ 747)։ Իր մօտեցումին համաձայն՝ Բատայլ կ՚ար­տա­յայտուի ո՛չ թէ յղացքներով, այլ յղացքները փոխանորդող, նմանակող, յղացքի պատրանքը արթն­ցնող simulacreներով։ Այս ձեւով՝ փորձառութեան եւ անոր գիտութեան միջեւ կապակցութիւնն է որ կը բացակայի։ Վերջին հաշուով՝ կեղծիքէ մը կ՚անցնի հաղորդակցութիւնը։ Հոս խօսքը մտածումը կեղծելու մասին է։ Վերը մեր թելադրա­ծը այն էր որ աւելի ընդհանուր կերպով՝ Բատայլի մտածո­ղու­թիւնը տեաւաբար կ՚անդրադառնայ ան­հրաժեշտ կեղծիքին։ Կեղծել մահը։ Կեղծել զոհագործումը։ Կեղծել սպանութիւնը կամ չար­չա­րան­քը։ Ուրեմն կեղծել անմարդկայինը, որպէսզի անմարդկայինը յայտնուի։ Տարօրինակ գործողութիւն մըն է։ Անհասկնալի պիտի ըլլար, եթէ անմիջական կապ մը չունենար այն անցքին հետ, որ կը տանի անմարդկայինէն դէպի մարդկայինը, կամ հակառակ ուղ­ղութեամբ։ Հարցը հակառակ ուղղութեամբ գացող ճամբայ մը բանալու միջոցներ գտնելն է։

[21] Ֆրանսերէն՝ méthode régressive։ Պիտի գործածեմ «յետադարձ», «յետախաղաց» եւ «յե­տա­դի­մա­կան», տալու համար régressif բառին համարժէքը։