Ինքնագիրը շարունակաբար սկսում է հրապարակել Մարկ Նշանյանի «Անմարդկայինի Փորձընկալումը», որ ներկայացնում է ֆրանսիացի փիլիսոփա և գրող Ժորժ Բատայի (Georges Bataille)* հայացքները և նաև Հավելվածում՝ Բատայից կատարված մի քանի թարգմանություններ: Յուրաքանչյուր շաբաթ կհրատարակվեն հետևյալ գլուխները.
1. Փորձընկալում եւ ճանաչողութիւն
2. Յետադիմական մեթոտը եւ անմարդկայինի եղանակները
3. Արտաքին փորձառութենէն դէպի ներքին փորձընկալում
4. Վերջին մարդը եւ վկային մահը
Յաւելուած՝
Ժորժ Բատայլի գրուածքներէն հատուածներ
1. “Կոնային աչքը” (1929)
2. “Անվերնագիր” (1937)
3. Ներքին Փորձընկալումը (քաղուածքներ), երկրորդ մաս (1941-1942)
*Նշանյանը գրում է անվան Բատայլ ձևը, օգտագործելով ֆրանսերենի բառավերջի լ-ն (Bataille), հակառակ դեպքում դասական ուղղագրությամբ բառավերջի յ-ն չէր հնչի:
——————
Վահան Իշխանեանին համար
1 . Փորձընկալում եւ ճանաչողութիւն
Ենթական որպէս զոհ
Տարիներ, նոյնիսկ տասնամեակներ առաջ, Ժան-Լիւկ Նանսիի եւ Ֆիլիպ Լակու-Լաբարթի աշակերտը եղած եմ, Ստրազբուրգի համալսարանը։ Տարիներով, մեծագոյն համբերութեամբ, մտիկ ըրած եմ իրենց[1]։ Կը խօսէին Ժորժ Բատայլի մասին, երբեմն լման դասապահեր կը նուիրէին իր գործին։ Այդ օրերուն, Գործերու Լիակատար Ժողովածուն լոյս չէր տեսած տակաւին։ Բատայլէն գիտէինք ինչ որ հրատարակած էր իր կենդանութեանը։ Գիտէինք իր վէպերն ու վիպակները (Աչքին պատմութիւնը, Տիկին Եդուարդան, Երկնքին Կապոյտը), բայց անշուշտ տեղեակ չէինք մահէն ետքը իր թուղթերուն մէջ յայտնուած վէպերուն մասին, ամենէն դժուար մարսելիները թերեւս, կամ ամենէն գայթակղելիները, ինչ որ կը փաստէ առնուազն որ տարիքը առնելով չէր հանդարտած, գոնէ այդ առումով։ Իր մէջ պահած էր անեղծ կատաղութիւն մը։ Կեանքին վերջին տարիներուն ընդունած էր Տիկին Եդուարդային վերահրատարակութիւնը, ճիշդ է՝ միշտ նոյն ծածկանունով, բայց ի՛ր անունով ստորագրելով յառաջաբան մը (ծածկանունով տպուած գիրքը գոնէ այդ առիթով գրադարաններու «դժոխային» բաժիններէն դուրս կ՚ելլէր, այն բաժիններէն ուր տարիներով մնացած էր թաքնուած, հանրութեան անմատչելի)։ Ընդունած էր նաեւ Երկնքի կապոյտը վէպին հրատարակութիւնը։ Այդ մէկ վէպը, 1935ին գրուած, Բատայլի գզրոցներուն մէջ մնացած էր մինչեւ 1957։ Գիտէինք Անիծեալ բաժինը, Ապաստուածաբանութեան Հանրագումարը, այսինքն հասուն շրջանի իր գործերը, որոնց մէջ բացայայտ կերպով կ՚ուզէր մտածողական համակարգ մը ստեղծել[2]։ Եւ ուրեմն հետզհետէ միայն, 1976էն ետք, Գործերու Լիակատար Ժողովածուն երեւան բերաւ իր արտադրութեան հսկայական ծաւալը, ու մանաւանդ ընթերցողներու աչքին առջեւ դրաւ իր գործին անծանօթ մնացած բաժինը, այսինքն գրեթէ ամէն ինչ որ արտադրուած էր 1939էն առաջ, բայց նաեւ անտիպներու շատ մեծ բաժին մը, որ կարծեմ կը կազմէ Լիակատարին գրեթէ կէսը իր ծաւալով[3]։ Եւ այդ անտիպներուն մէջ կային էական գրուածքներ, ինչպէս Անիծեալ Բաժինը կոչուած ընդհանուր ձեռնարկութեան երկրորդ եւ երրորդ հատորները, զորս Բատայլ երբեք չէր կրցած լրումի հասցնել կամ չէր համարձակած հրատարակել ինչպէս որ էին, որովհետեւ համակարգային մտածող ըլլալու իր կամեցողութիւնը կը բախէր անհասկնալի եւ տեւաբար կրկնուող խոչընդոտի մը։ Եւ դեռ կային այն հազարաւոր էջերը որ գրած էր 1947էն ետք ի մասնաւորի իր ստեղծած Critique ամսաթերթին համար, էջեր որոնք անշուշտ երբեք հատորով չէին հաւաքուած։ Պատկառելի համեմատութիւններով կեանքի արգասիք մըն էր։ Կեանքի արգասիք, այո, բայց հաւանաբար ո՛չ իր ուզած հանգամանքով։ Ուզած էր իր երկու համակարգային միաւորները լրումի հասցնել, եւ լրումին՝ ինքն իր վրայ փակ գործին հնարաւորութիւնը չէր յօժարուած իրեն։ Անփութութեան խնդիր մը չէր, ընդհակառակը։ Ճիշդ է որ իր գործերուն մէջ արձանագրած էր նաեւ գրառումին ցրուածութիւնը որպէս սկզբունք, ճիշդ է նաեւ որ ուզած էր ինչ որ իրմէ ետք կոչեցին «անգործութիւն» (ֆրանսերէն՝ désoeuvrement, եզրով մը եւ յղացքով մը որ իրեն չէին պատկաներ ամէն պարագայի)։ Բայց այդ անգործութիւնը ինքզինք պարտադրած էր իրեն իր կամքին հակառակ։ Ու եթէ «ան-գիտութիւն»ը (non-savoir) իր տիրաբառերէն մէկը եղած է[4], այն ատեն, այո, ուզած է ան-գիտութեան համակարգ մը երեւան բերել, ու… չէ յաջողած։ Բայց իրականութիւնը այն է, որ երբ Լիակատար Ժողովածուն գլուխ հանողները (Միշէլ Ֆուկոյի գլխաւորութեամբ, բայց Ֆուկոն կրցաւ միայն ձեռնարկին սկզբնական փուլերուն հետեւիլ) վերջին հատորները (թիւ 11 եւ 12 հատորները) յանձնած են Միշէլ Լէրիսին (Բատայլի բոլոր պայքարներուն մասնակիցը, առաջին մէկ օրէն, նոյնիսկ եթէ անհամաձայնութիւնները եւ բախումները անպակաս եղած են իրենց միջեւ), կ՚ըսուի թէ Լէրիս զարմանքի բացագանչութիւն մը ունեցած է. «Ուրեմն այդքան շա՜տ բան գրեր էր»։
Յետոյ եկաւ ընկալումի շրջանը։ Կարեւոր ուսումնասիրութիւնները սկսան տեղալ, Բատայլ դարձաւ Ֆրանսայի առաջապահ մտաւորականութեան ռահվիրաներէն մէկը, որ է՛ր արդէն ատկէ առաջ ալ, բնական է, բայց գաղտնաբար։ Իր անժամանակ մահէն անմիջապէս ետքը լոյս տեսաւ Critiqueի բացառիկ թիւ մը, որուն մէջ Ֆրանսայի երեւելի փիլիսոփաները՝ նոր սերունդի ներկայացուցիչները իրենց յարգանքի տուրքը կը վճարէին[5]։ Կարեւոր գիրքեր հրատարակուեցան Լիակատար Ժողովածուի առաջին երկու հատորներու հիման վրայ, որոնց կարգին Դէնի Օլիէյի ուսումնասիրութիւնը ֆրանսերէն եւ Ռոդոլֆ Գաշէի աւարտաճառը գերմաներէն[6]։ Վերջինս Պեռլինի մէջ Յակոբ Տաուբէսին հետ սկսած էր իր աշխատանքը շատ կանուխէն, ու Բատայլի առաջին տարիներու գրութիւններուն (որոնք մինչ այդ անծանօթ մնացած էին) կը կիրարկէր Դեռիդայէն ներշնչուած փիլիսոփայական մօտեցում մը (անշուշտ, ինչպէս սովորութիւն էր եօթանասուն թուականներուն, հոգեվերլուծական բառապաշարով ծանրաբեռն)։ Յետոյ եկաւ Դեռիդային կարեւոր աշխատասիրութիւնը Բատայլի «անվերապահ» (կամ «առանց պահեստի») հեգելիանութեան մասին[7]։ Յետոյ ալ՝ Միշէլ Սիւրիայի գիրքերը, որոնց կարգին Բատայլի կեանքին ու գործին վերաբերեալ սպառիչ ակնարկ մը հրամցնող La Mort à l’oeuvre [Մահը գործի վրայ] հատորը, ու վերջերս՝ Sainteté de Bataille [Բատայլի սրբութիւնը][8]։ Միացեալ Նահանգներէն ներս ընկալումը շատ աւելի դանդաղ յառաջացաւ, բնականաբար, քանի որ թարգմանութեան աշխատանքը կը կատարուէր զուգահեռաբար, բայց եւ այնպէս այսօր բոլոր կարեւոր գործերը կարծեմ՝ մատչելի են անգլերէնով։ Եւ ուերմն երբ 2012 տարեշրջանին հրաւէր ստացայ Գալիֆորնիոյ Լոս Անճելըսի համալսարանը կայանալիք «Անմարդկայնութիւններ» վերնագրով գիտաժողովի մը մասնակցելու, գեղեցիկ առիթ մըն էր Բատայլին գրուածքները վերստին կարդալու, ծայրէ ծայր, ու միեւնոյն ատեն նաեւ՝ կարդալու ամէն ինչ որ իր մասին գրուած էր վերջին տարիներուն ։
Հարցը այն է, որ հրաւիրուած էինք «անմարդկային»ին մասին մտածելու։ Առաւել եւս, գիտաժողովին վերնագիրն էր անգլերէն լեզուով՝ Inhumanities։ Պէտք է գիտնալ որ ամերիկեան համալսարաններու հումանիտար գիտութիւններուն նուիրուած բաժանմունքները ընդհանուր անուն մը կը կրեն յաճախ, կը կոչուին՝ Departments of Humanities։ Կարելի էր ուրեմն երազել համալսարանի մը մասին, ուր հակառակը գոյանար, այդ բաժանմունքները վերացուէին ու անոնց տեղը գային Inhumanitiesի բաժանմունքներ։ Ժորժ Բատայլի երազը կ՚իրականանար։ Բայց երազ մըն է միայն։ 1978ին, երբ Եդուարդ Սայիդի Orientalism հատորը լոյս տեսաւ, պահ մը կարծեցինք որ բանասիրական հումանիզմը խնդրոյ առարկայ պիտի դարձուէր վերջապէս, որ հումանիզմ կոչուածը քննադատութեան առարկայ պիտի դառնար։ Բայց շատ արագ, Էրիխ Աուըրբախի հետքերուն վրայ, Սայիդ դարձաւ հումանիզմի եւ բանասիրութեան նուիրեալ ջատագովը (որ է՛ր արդէն իսկ, Orientalismէն առաջ, անկասկած)։ Երազը ցնդեցաւ։ Փակագիծ մըն էր միայն հոս բացածս[9]։ Բայց հետագայ էջերը ցոյց պիտի տան թէ ի՛նչ ձեւով պէտք է հասկնալ Բատայլի յարատեւ թշնամանքը որեւէ «հումանիզմ»ի նկատմամբ, իր ներքին կատաղութիւնը այդ ուղղութեամբ։ Եւ ուրեմն առաջին հակազդեցութիւնս այն եղաւ որ Բատայլի գործին ու մտածողութեան մասին խօսիլը լաւագոյն ձեւն էր «անմարդկային»ին մօտենալու։ Բայց մանաւանդ ու հակադարձաբար կ՚ուզէի առիթէն օգտուիլ Բատայլի փորձարկումը ընթեռնելի դարձնելու համար, զայն հասկնալով ու վերծանելով որպէս անմարդկայինի փորձընկալում, ցոյց տալով թէ ինչպէս Բատայլ մեզմէ (բայց նախ եւ առաջ ինքն իրմէ) կը պահանջէր որ ենթարկուինք անմարդկայինի փորձընկալումին, եւ այս՝ իր մտածողի, գրողի ու գործիչի գործունէութեան լման տեւողութեան ընթացքին, մինչեւ ծայրը։ Բնական է որ իմ կողմէս գրաւական մըն էր, գրեթէ մարտահրաւէր մը։ Վստահ չէի որ այդ գործողութիւնը պիտի կարենայի կատարել մինչեւ ծայրը, որ վարկածը պիտի դիմանար քննութեան։ Չունիմ վերջնական գիտութիւն մը անմարդկաինի փորձընկալումին մասին, ինչպէս որ Բատայլ զայն պահանջած պիտի ըլլար ինքն իրմէ։ Փորձ մըն է ուրեմն հոս հրամցուածը։ Բատայլին կերպարը եւ անմարդկայինի գաղափարն ու իրականութիւնը դէմ առ դէմ զետեղելու։ Անմարդկայինը հրահրիչ բնանիւթ մըն է, մեր առջեւը դրուած։
Բնանի՞ւթ մը միայն։ Բատայլի մօտ մղիչ ուժերէն մէկը անմարդկայինը միշտ բնանիւթէ մը անդին ներկայացնելու պահանջը չէ՞ր արդեօք։ Այդ պահանջը հարցումի ձեւով չէ՞ր արտայայտուեր, խորքին մէջ երկու հարցում։ Անմարդկաինը կրնա՞յ դառնալ փորձընկալումի մը առարկան։ Անմարդկայինը կրնա՞յ հանդիսանալ ճանաչումի մը առարկան։ Կամ արդեօք միայն մէ՞կ հարցում էր։ Անմարդկայնութեան դէմ յանդիման՝ ճանաչումի՞ գործիքներիով պէտք է յառաջանալ, թէ փորձընկալումի՞ միջոցներով։ Եւ ուրեմն պահ մը փիլիսոփայական բառապաշարով մը պիտի մօտենանք խնդրին։ Կա՞յ անմարդկայինի գիտութիւն մը, ճանաչողական կեցուածք մը որ կարող ըլլայ անմարդկայինը ընկալելու իր ստորոգութիւններու ցանցին մէջ։ Կա՞յ անմարդկայինի փորըձնկալում մը ընդհանրապէս։ Ու ա՛լ աւելի դժուար հարցում մը, որ նախորդները կը կրկնէ ու կը ջնջէ. կա՞յ ընդհանուր առմամբ փորձառութեան եւ փորձընկալումի գիտութիւն մը։ Երբ Բատայլ 1939ին առաջին անգամ ըլլալով նուիրուած է «փորձառութիւն» մը (ենթադրաբար խորհրդազգած վիճակներու, անցողակի հմայափոխութիւններու եւ վերացումներու փորձառութիւն մը[10]) գրի առնելու աշխատանքին, օրագիրի մը ձեւին տակ (որ պիտի դառնար 1944ի գիրքը, Le Coupable վերնագիրով, հայերէն առժամեայ թարգմանութեամբ՝ Յանցաւորը), կախեալ էր երեւութաբանական աւանդութենէ մը, մասամբ Հուսերլեան երեւութաբանութեան (զոր լաւ չէր ճանչնար ու գիտէր ամէն պարագայի միայն երկրորդ ձեռքէ), բայց մասնաւորաբար Հեգելեան երեւութաբանութեան աւանդութենէն, եւ այդ մէկը՝ շատ լաւ կը ճանչնար։ Տարիներով հետեւած էր Փարիզի մէջ Կոժեւի սեմինարին, Հեգըլի Երեւութաբանութեան ընթերցումին նուիրուած, ծայր աստիճան ազդուելով Կոժեւի մեկնաբանութիւններէն, կարծէք ամէն անգամ՝ իր ամբողջ կեանքը, իր գոյութեան իմաստը, նժարին վրայ դրուած ըլլար[11]։ Բայց իրականութիւնը այն է, որ խորքին մէջ Կոժեւին հետեւելէ առաջ կարդացած էր Երեւութաբանութիւնը։ Տարօրինակ է թերեւս, բայց կարդացած էր զայն իտալերէն, ոչ թէ գերմաներէն (երեսունական թուականներուն՝ ֆրանսերէն թարգմանութիւն չկար տակաւին հրապարակին վրայ, Հիպոլիթի թարգմանութիւնը աւելի ուշ լոյս պիտի տեսնէր[12]), իտալերէն թարգմանութիւնն ալ գործն էր Ջենտիլէին, իտալական ֆաշականութեան փիլիսոփայական ներկայացուցիչին ու ներշնչողին։ Հետեւաբար կարելի է մինչեւ իսկ խորհիլ որ 1934ին, Կոժեւին եւ Կոժեւի ստալինական երանգներով պատկերուած Հեգըլին հետ հանդիպումէն առաջ, Բատայլ կատարելապէս իրազեկ էր իտալական ֆաշականութեան ներքին ոլորտներուն։ Մինչեւ իսկ կը ծրագրէր եւրոպական ֆաշականութեան պատմութիւնը գրել, 1934ին, իր գոյութենական առաջին մեծ տագնապի տարին (այդ տարին է որ բաժնուած է իր կնոջմէն ու աւելի ուշ սկսած է ապրիլ Լոռին հետ, այն Լոռին որ այդքան կարեւոր տեղ պիտի գրաւէր իր կեանքին մէջ այդ ճակատագրական տարիներուն, ուր ֆաշականութեան դէմ ո՛չ թէ միայն մտածողական եւ վերացական, այլեւ գործնական աշխատանք կ՚ուզէր տանիլ Բատայլ եւ կը փնտռէր գործնականութեան ամենէն հուժկու լծակները)։ Մէկ քով ձգած է յետոյ այդ գաղափարը եւ փոխարէնը՝ գրած է Երկնքին կապոյտը անունով վէպը։ Ուրիշ ձեւ մըն էր հաւանաբար ֆաշականութեան դէմ աշխատաելու, որ համահաւասար չէր անոր պատմութիւնը գրելուն հետ, բայց եւ այնպէս գործի կը ծառայէր։ Պիտի ծառայէր եթէ հրատարակուէր։ Գիտենք որ Բատայլ զայն գաղտնի պահած է մինչեւ 1957։ Եւ ամէն պարագայի, ձեւ մըն էր նաեւ պատմութեան ենթադրած գիտութեան փոխարէն՝ գրել փորձառութեան եւ փորձընկալումին մասին, արդէն իսկ։ Ի դէպ ամէն ինչ գիտենք Բատայլի ընթերցումներուն մասին, անոնց ամէն մէկ մանրամասնութիւնը արձանագրուած է, Լիակատար Ժողովածուի 12րդ հատորին մէջ զետեղուած մատենագիտական ցանկին շնորհիւ։ Բատայլ Փարիզի Ազգային Գրադարանի պաշտօնեայ էր։ Վերակազմուած ցանկով, գիտենք մէկ առ մէկ թէ ի՛նչ գիրք փոխ առած է Գրադարանէն երեսունական թուականներուն։ Կայ նաեւ աւելի ուշ լոյս տեսած փաստաթղթերու հատոր մը, Apprenti sorcier վերնագրով, երկար սպասուած գիրք մը, ամէն գնահատանքէ վեր, որուն յառաջաբանին մէջ հատորին խմբագիրը՝ Մարինա Գալլետտի կոչուած իտալացի գրականագիտուհին երեւան կը բերէ շատ մը մանրամասնութիւններ որոնք անծանօթ մնացած էին մինչեւ այդ թուականը, երեսունական թուականներու շրջանէն, այսինքն այն շրջանէն երբ Բատայլ ձախակողմեան խմբակներու կը գործակցէր, Contre-Attaque [Հակայարձակում] անունով խումբը կը հիմնէր Անդրէ Բրըտոնին հետ, յետոյ քաղաքական անմիջական գործունէութեան ապարդիւն ըլլալը տեսնելով՝ կ՚անցնէր բանի մը որ իր աչքին պիտի ըլլար աւելի արմատական հակայարձակում մը, Նիցչէական սկզբունքներու վրայ հիմնուած Acéphale խմբակցութեան[13]։
Եւ ուրեմն վերստին ձեռք կ՚առնեմ նոյն հարցադրութիւնը։ Կա՞յ փորձընկալումի գիտութիւն մը։ Պէ՞տք է որ ըլլայ։ Հեգըլի Երեւութաբանութիւնը ենթախորագիր մը ունէր. «Գիտակցութեան փորձընկալումին գիտութիւնը», Wissenschaft der Erfahrung des Bewusstseins։ Ուրեմն փորձընկալումի գիտութիւն մը հնարաւոր էր։ Եւ ամէն պարագայի ահա՝ երեւութաբանական աւանդութեան մէջն ենք։ Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ հնարաւոր է փորձընկալումի գիտութիւն մը։ Շատ պարզ պատճառով մը եւ ձեւով մը։ Կ՚ենթադրէ ինչ որ փիլիսոփայական մօտեցումը ԺԸ. դարէն ի վեր կը կոչէ Subjekt, հայաստանեան հայերէնով՝ սուբյեկտ։ Եւ յստակ է այս նշումովս իսկ՝ որ թարգմանութեան հարց մը կայ հոս, արեւմտահայերէնը երբեմն կ՚ըսէ «ենթակայ», բայց այդ փոխադրութիւնը երբեք մտածումի եւ հարցադրումի չէ ենթարկուած. թարգմանութեան հարցը կը ծածկէ շատ աւելի խոր պատմական եւ փիլիսոփայական խնդիր մը։ Ինչպէ՞ս կազմուած է պատմականօրէն այդ բառը, այդ յղացքը, որ այսօր աշխարհի չորս ծագը կը գործածուի, բոլոր մարզերուն մէջ կը կիրարկուի, առանց դոյզն մտահոգութեան։ Փորձընկալումի գիտութիւն մը կ՚ենթադրէ ուրեմն սուբյեկտ մը, ենթակայ մը։ Կամ ալ (իր Հեգըլեան տարբերակով) որպէս գիտութիւն՝ ենթակայի մը կազմաւորման գիտութիւնն է։ Հեգըլեան տարբերակը շատ աւելի օգտակար է, եւ շատ աւելի ուժեղ։ Ի հարկէ եթէ ան «սուբյեկտ»ի կազմաւորման գիտութիւն մը կ՚ընծայէ ու կ՚ընձեռէ, կարելի է զայն նկատի առնել, վերա-մտածել, հակառակ ուղղութեամբ, եւ օրինակ, փորձընկալումի մը ընդմէջէն սուբյեկտի «ապա-կազմաւորման» աշխատանքի մը լծուիլ, թերեւս նախընտրելի ըլլար ըսել՝ «կազմազերծման» աշխատանքի մը, ենթական կազմազերծելու նպատակով (ինչպէս կ՚ըսեն «դիմակազերծել», բայց ներկայ պարագային դէմքը եւ դիմակը զատորոշելի չեն)։ Որ բնականաբար պիտի ըլլայ նաեւ գիտութեա՛ն կազմազերծումի աշխատանք մը։ Այո, այդ մէկն էր Բատայլին կողմէ non-savoir, «ան-գիտութիւն» կոչուածը։ Այդ բառով, չ՚ուզեր նշել անշուշտ գիտութեան պակաս մը, տգիտութիւն մը։ Ընդհակառակը, Բատայլի ան-գիտութիւնը կ՚ենթադրէ տրամադրելի գիտութիւնը, իր լիութեամբ հասկցուած, կը պահանջէ զայն, պէտք ունի անոր, հակադրուելու համար, եւ աշխատելու համար հակադարձ շարժումով մը։ Այս գործողութեան մասին շատ աւելի երկար պիտի զեկուցենք հետագայ բաժիններուն մէջ։ Առ այժմ կը բաւէ գիտնալը որ savoirին դէմ յանդիման թարգմանաբար «գիտութիւն» եւ «ճանաչողութիւն» կը գործածենք. երկուքն ալ յարմար են Բատայլի ծրագրին, քանի որ իր հակա-գիտական աշխատանքը որպէս թիրախ ունի նոյնքան մարդկային գիտութիւններու անունով ծանօթ մարզերը, որքան Հեգըլի «բացարձակ գիտութիւն»ը, որ բացարձակ ճանաչողութիւն մըն է (absolutes Wissen)։ Բայց դժուարութիւնը սա պահուս «ան-գիտութիւն» կոչուածին չի վերաբերիր, այլ «սուբյեկտ»ի հասկացողութեան։ Բատայլ ո՛չ մէկ ատեն խնդրոյ առարկայ կը դարձնէ «սուբյեկտ» բառին գործածութիւնը, եւ անոր փիլիսոփայական որոշադրումը։ Սուբյեկտը իրեն համար զետեղուած է մարդաբանական պատմութեան մը մէջ, այդքան միայն։ Եւ ուրեմն մարդաբանական իմաստով հասկցուած այդ ենթակային կազմազերծումն է հրամայականը։ «Կազմազերծել» ենթական վերջին հաշուով նաեւ հաւասար է զայն «քանդել»ուն, ու պիտի տեսնենք որ Բատայլին գործածած բառն է այդ մէկը։ Բայց արդէն իսկ այս շատ կարճառօտ պարզաբանումին ընդմէջէն՝ յայտնի է թէ ինչո՛ւ Բատայլի մօտ կայ ինչ որ Դեռիդա կը կոչէր անվերապահ հեգելեանութիւն մը։ Աւելի պարզ բառերով հիմա ըսենք որ Բատայլին ծրագիրն էր (Յանցաւորը անունով հրամցուած գիրքին էջերուն մէջ օրինակ) փորձընկալումի մը նուիրուիլ եւ միեւնոյն ժամանակ այդ փորձընկալումին մասին զեկուցել։ Փորձընկալումը կ՚արձանագրուէր օրագրային ձեւով, ինչպէս ըսի, 1939էն սկսեալ, որմէ ետք Բատայլ գրած է այդ փորձընկալումին մասին ընդհանուր զեկոյց մը, ջանալով արդէն իսկ անկէ քաղել փիլիսոփայական հետեւութիւններ, եւ այդ մէկը պիտի ըլլար իր առաջին գիրքը, 1943ին տպուածը, Ներքին փորձընկալումը վերնագրով։ Փորձընկալումէն ետք, անոր հետ զուգահեռաբար, կու գար անոր գիտութիւնը։ Մէկուն եւ միւսին մէջ՝ Բատայլ ինքն իր առարկան էր, եւ միեւնոյն ժամանակ՝ ինքն իր սուբյեկտը, ինքն իր ենթական։ Այո, բայց իր կատարած փորձընկալումը սուբյեկտի աւերումն էր, կամ գոնէ ա՛յդ է որ կ՚ուզէր ըլլալ։ Հետեւաբար փորձընկալումին առարկան ենթական էր, սուբյեկտը։ Չեմ հնարեր, բառ առ բառ իր ըսածն է։ Այդ բառերը կարելի է կարդալ քիչ մը ամէն տեղ իր գործին մէջ։ Առնենք օրինակ 1949ին գրուած յօդուած մը, որ կը կոչուի «L’art, exercice de cruauté» («Արուեստը, վայրագութեան գործադրում»), ուր անգամ մը եւս իր հասկցած ձեւով՝ երեւութաբանական ծրագիրը բացայայտուած է, եւ միեւնոյն ժամանակ՝ այդ ծրագիրին անկարելիութի՛ւնը փորձարկուած։ Այդ փորձընկալումը որուն մէջ առարկան ենթական է, եւ ուր հետապնդուածը առարկային աւերումն է, ուրեմն ենթակայի՛ն աւերումը, Բատայլին կողմէ կը կոչուի միշտ «զոհագործում», ֆրանսերէն՝ sacrifice։ Եւ ահաւասիկ իր գրածը (ԺԱ, 485)[14].
Զոհագործումը մեզ կը յանձնէ մահուան թակարդին։ Որովհետեւ առարկային հասած աւերում մը իմաստ մը ունի միայն որպէս ենթակային ուղղուած սպառնալիք։ Եթէ ենթական չէ աւերուած իրապէս, ամէն ինչ կը մնայ երկդիմի։ Եւ եթէ աւերուի, այն ատեն երկդիմութիւնը իր լուծումը կը գտնէ, բայց դատարկութեան մէջ ուր ամէն ինչ ջնջուած է։
Շատ պարզ սխեմա մըն է հետեւաբար։ Եւ յայտնօրէն թակարդ մըն է։ Բայց թակարդ մըն է որուն մէջ ինքը՝ Ժորժ Բատայլ բանտարկուած մնացած է իր լման կեանքի տեւողութեան։ Մարդ պէտք է ինքը յանձնուի աւերումին, որպէս ենթակայ։ Փորձընկալումին իմաստն ու նպատակն է այդ մէկը։ Բայց եթէ մարդ յանձնուի աւերումին որպէս ենթակայ, այն ատեն չի մնար որեւէ՛ ենթակայ։ Եւ ուրեմն չի մնար որեւէ փորձընկալում։ Այսքան պարզորոշ է։ Բնականոն հետեւանքը այն է որ ենթական պէտք է միջոց մը գտնէ վերապրելու, աւերումէն վերադառնալու, կեանքը երկարաձգելու, կամ ալ ըլլալու եւ մնալու այն ինչ որ է մահուան մէջ եւ մահէն անդին։ Փորձընկալումին հնարաւրութիւնը (հետեւաբար նաեւ փորձընկալումի գիտութեա՛ն հնարաւորութիւնը) վերապրում մը կ՚ենթադրէ։ Եթէ Բատայլին ըսածը եւ ուզածը որեւէ նշանակութիւն մը պիտի ունենայ, սուբյեկտի այս յարակարծիքէն անդին, վերապրումի՛ կամ վերապրողի՛ երեւութաբանութիւն մը կը պահանջէ։ Բայց Բատայլ ինքը երբեք այդ եզրակացութեան չի հասնիր, չէ հասած։ Երբեք բացայայտ կերպով չ՚ըսեր ինչ որ ըսի հոս. վերապրողի երեւութաբանութեան մը անխուսափելիութեան մասին։ Իր տեղը ըսենք ուրեմն ինչ որ ինքը չ՚ըսեր ու չէ ըսած երբեք։ Աւելցնենք աւելի ընդհանուր նկատողութիւն մը, որ միտք ունի բացատրելու Բատայլի «expérience» կոչածին յատուկ երանգաւորումը։ Ի՞նչ է ԺԸ. դարէն ի վեր «սուբյեկտ»ը (sujet, subject, Subjekt) Եւրոպայի մէջ։ Ինքն իր վկան հանդիսացող կերպարն է։ Ինչ որ ընդհանուր իմաստով (եւ Բատայլի expérience բառին իմաստով) փորձընկալում կը կոչենք, անգլերէն՝ experience, գերմաներէն՝ Erfahrung, բոլոր պարագաներուն կ՚ենթադրէ հետեւաբար վկայ մը, կ՚ենթադրէ որ ես ըլլամ իմ իսկ վկաս, ու ենթադրաբար միշտ այդպէ՛ս է իրականութիւնը։ Մենք մեր վկան ենք, որեւէ փորձառութեան ու փորձընկալումի մէջ։ Ատկէ մեկնելով, սուբյեկտին աւերումը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ վկային աւերումը, վկային սպանութիւնը մարդուն մէջ։ Վերապրողը այս հաշուով՝ մեռեալ վկան է։ Ահա՛ ինչու պէտք ունինք վերապրողի՛ երեւութաբանութեան մը, որ ըլլար մեռեալ վկայի երեւութաբանութիւն մը։ Մեռեալ վկային եւ անոր երեւութաբանութեան յարուցած անյաղթահարելի դժուարութիւններուն ընդերկար պիտի վերադառնամ ներկայ աշխատասիրութեան վերջին գլուխին մէջ։
Արուեստի անմարդկայնութիւնը
Ո՞ւր է այս ամբողջին մէջ սակայն անմարդկայնութիւնը։ Բատայլի մտային ու փորձառական ծրագիրը ամփոփեցի քանի մը տողով ու այդ տողերը հաւանաբար ընթերցողին թուեցան անհամեմատ կերպով վերացական։ Իրողութիւնը այն է սակայն որ Բատայլ վերացական մտածող մը չէր։ Վերը մէջբերուած յօդուածը Médecine de France անունով հանդէսի մը կողմէ իրեն ուղղուած ապսպրանքի մը պատասխանն էր։ Չեմ գիտեր ինչո՛ւ յանկարծ ֆրանսացի բժիշկներ իրենց հրատարակած հանդէսին համար փափաքեր էին ունենալ Ժորժ Բատայլի ստորագրութիւնը կրող յօդուած մը։ Կ՚ենթադրեմ որ Բատայլի ամենամօտիկ բարեկամներէն մէկուն՝ Ֆրենքէլ անունով բժիշկին գաղափարն էր[15]։ Յօդուածին հետ տպուած էին նկարչական գործեր։ Անտուան Կարոն, Բոշ, Դաւիթ, Գոյա։ Ջարդի տեսարաններ, դժոխքի չարչարանքներ, մորթազերծում, նորէն ջարդեր (Գոյաի Մայիս 3ը), այսինքն ոճիրներ, խոշտանգումի ու գելումի տեսարաններ[16], որոնք անժուժելի պիտի ըլլային, եթէ չըլլային միեւնոյն ժամանակ «հրապուրիչ» (բառը Բատայլինն է)։ «Երբ սարսափը վաւերական արուեստի մը պայծառակերպումին յանձնուած է, գրաւարկը հաճոյք մըն է, ցնցիչ հաճոյք մը թերեւս, բայց հաճոյք մը այսուհանդերձ…» (ԺԱ, 480)[17]։ Ուրեմն աւերումի նկատմամբ բնական հակո՞ւմ մը կայ մեր մէջ, նոյն այդ «կայծակնային աւերում»ին զոր կ՚առաջարկեն չարչարանքի տեսարանները, պատկերուած սարսափը։ Հոս Բատայլի մօտ գոյացող զոհագործութեան լման տրամաբանութիւնն է արդէն իսկ, որ նժարին վրայ է, որ կը գործէ, բայց պարզացուած ձեւով, տեսակ մը ժողովրդականացած։ Հարցը ճեղք մը բանալ է իրավիճակի մը մէջ «ուր շնչահեղձ կ՚ըլլանք», փոխադրուիլ է հին զոհագործական ծէսերու հանդիսատեսներու եւ մասնակիցներու մորթին ու դիրքին մէջ, այն ծէսերուն որոնց ընթացքին արիւն կը վազէր. հարցը ուրեմն մասնակցութեան մը ճամբան ցոյց տալ է դէպի զոհագործական սպանութեան կողմէ կազմակերպուած, բեմադրուած տեսարանը, որ «կը մերժէ որեւէ բաժանում». հետեւաբար պահ մը վերջ տալ է մեր գոյութեան «տարագրուած» վիճակին, «ճշմարտութեան» մը հասնիլ է սահմաններու ջնջումով. մանաւանդ «մահուան սահմանը» ժխտել ու ջնջել է, երկվայրկեան մը սպրդիլ է այդ ժխտումին մէջ։ Եւ այս ամբողջը արթուն պահելով գիտակցութիւնը, որովհետեւ հակառակ պարագային՝ «ամէն ինչ կը ջնջուէր», քանի որ ատկէ անդին կամ ասդին «կը մտնենք մահուան մէջ»։ Ահա ինչու «հրապոյր մը կայ ջարդին, չարչարանքին, սարսափին մէջ»։ Արուեստը միայն, արուեստի անգթութիւնը միայն, անմարդկային պահերու պատկերացումով, հնարաւոր կը դարձնէ այս ձեւով մասնակցիլը, աւերումի մը մասնակցիլը, բայց առանց աւերուելու։ Եւ այս ամբողջը ըսելէ ետքը, ինչպէս կ՚ընէ միշտ, Բատայլ անմիջապէս կը սրբագրէ ըսածը, կը մեղմացնէ, կը զգուշացնէ. «Քստմնելի արարքներու ջատագովութիւնը չէ որ կ՚ընեմ։ Չեմ ոգեկոչեր անոնց վերադարձը աշխարհի երեսին»։ Բայց այդ փառքի եւ շիջումի պահերը, արուեստի գործերուն այդ անհուն տօնակատարութիւնը «իրենք իրենց մէջ կը կրեն, յափշտակութեան վայրկեանին, յուզումին լման ճշմարտութիւնը»։ Ու հետեւաբար նոյնիսկ եթէ պատկերացումը երեւոյթ է միայն, յուզումը ինք՝ ամբողջովին իրական է, եւ յուզումն է որ կը նշէ ու կ՚ապահովէ մասնակցութիւնը։ Որպէս մեռցնող կամ մեռցուող, որպէս չարչարող կամ չարչարուող։ Ատկէ կու գայ եզրակացութիւնը. «Կ՚ընդունիմ, արուեստը ստիպուած չէ քստմնելին պատկերացնելու, բայց անոր շարժումը առանց դժուարութեան զայն կը փոխադրէ վատագոյնի աստիճանին, ու փոխադարձաբար քստմնելիին նկարչութեամբ պատկերուիլը երեւան կը բերէ ասոր ազատ մասնակցութիւնը այն ամէն ինչին որ հնարաւոր է»։ Այս ձեւով արուեստը զոհագործումին փոխանորդներէն մէկն է, թերեւս միակ արժանի ու արժանաւոր փոխանորդը, որ կարելի կը դարձնէ անմարդկայինի փորձընկալումը, հասնելու համար «վատագոյնի աստիճանին»։ Վատագոյնը, անշուշտ, անմարդկայինն է։
Այս մէկը ուրեմն 1949ին էր։ Քանի մը տարի առաջ, Անիծեալ Բաժինի անաւարտ եւ երկար ատեն անտիպ մնացած յեղումի մը մէջ (որ կը կոչուէր La limite de l’utile, Օգտակարին սահմանը), քառասունական տարիներու սկիզբը գրի առնուած, Բատայլ արդէն իսկ գլուխ մը բացած էր զոհագործումի կրօնական երեւոյթին մասին, որուն մէջ կ՚ըսէր հետեւեալը. «Մարդուն պատկերը զոր կը ցոլացնեմ անմարդկային պատկեր մըն է, ու գիտեմ որ օդը անշնչելի կը դարձնեմ։ Ամենէն սարսափազդու Մոլոքները արդարացուցած կ՚ըլլամ ըսելով որ զոհագործումի արիւնախանձ խաղարկութիւնները իմաստալից էին… Մէկը պիտի չըսէ հաւանաբար որ ողջակէզներու նոր շրջան կ՚ուզեմ բանալ։ Ըրածս ուրիշ բան չէ եթէ ոչ սովորոյթներու իմաստը վերբերել։ Անցեալ անգթութիւնները կը համապատասխանէին պէտքերու, զորս այսօր կրնանք գոհացնել վայրենիներէն տարբեր միջոցներով» (Է, 263)։ Այո, կրնանք զանոնք գոհացնել արուեստին ընդմէջէն, կ՚ենթադրեմ։ Որովհետեւ միւս բոլոր ձեւերն ու միջոցները, Բատայլին նախասիրեցեալ օրինակները (զոհագործական այլակերպութիւնը, էրոտիզմ կոչուածը, լիահագագ խնդալը) կրնանք վստահ ըլլալ որ «վայրենիներ»ն ալ ունէին։ Կ՚ենթադրեմ որ վայրենիները «արուեստ» ալ ունէին, ի դէպ։ Եւ ուրեմն բաւական անախորժ հատուած մըն է մէջբերուածը։ Անշուշտ որ չ՚ուզեր նոր ողջակէզներ սարքել։ Բայց «հին սովորոյթներու իմաստը» (հի՞ն թէ վայրենի՛, այդ ալ յստակ չէ) վերբերելէ շատ աւելին է իր ծրագիրը։ Ուզած է «հին սովորոյթներ»ը վերակենդանացնել, այդ ալ գիտենք, ու երկար պիտի անդրադառնամ այս իրողութեան։ Ուզած է զանոնք վերակենդանացնել առնուազն Acéphale անունը կրող գաղտնի (ընդյատակեայ) ընկերակցութեան միջոցաւ, նոյնիսկ եթէ ընկերակցութիւնը երեք տարի կաղն ի կաղ ապրելէ ետք կազմալուծուած է 1939ին եւ նոյնիսկ եթէ Բատայլ ատկէ անդին զանազան առիթներով սկեպտիկ կեցուածք մը ցուցաբերած է իր կենսագրութեան այդ կասկածելի բայց որքա՜ն յայտնակերպիչ դրուագին նկատմամբ, որուն երկայնքին (ինքն է ըսողը կրկին) խորագոյն փափաքն էր «կրօնք մը հիմնել»[18]։ Եւ 1942ին գրուած ու հրատարակուած Ներքին փորձընկալումը գիրքին առաջին բաժնին մէջ (որուն վերնագիրն է Le Supplice, «Չարչարանքը»), բացայայտ կերպով նոյն ձեռնարկութիւնն է որ կը շարունակուի, բայց տարբեր հարթակի մը վրայ։ Բատայլի աչքին՝ չկայ գիտութիւն եթէ չկայ փորձառութիւն մը, եւ անշուշտ ենթակայի գիտութիւն մը ծնունդ պիտի չառնէր եթէ ենթական ինքզինք նժարին վրայ չդնէր ամբողջութեամբ։ Բայց այդտեղ է Բատայլի մտածողութեան էական վարանումը։ Իրապէս ենթակա՞ն է որ պէտք է ինքզինք նժարին վրայ դնէ, որպէս ենթակայ։ Թէ՞ արդեօք մարդն է, ամէն մէկ մարդ, ես ու դուք, իր փորձնական իրականութեամբ, որ պէտք է իր կեանքը գրաւի դնէ եւ մահուան յանձնուի, յանուն անմարդկայնութեան։ Ո՞ր մէկն է։ Որովհետեւ շատ տարբեր բաներ են։ Ու Բատայլ իր կեանքին մէկ ծայրէն միւսը չէ կրցած որոշել մէկուն եւ միւսին միջեւ, կամ ալ գիտակցաբար երկդիմութիւնը պահած է երկուքին միջեւ։ Զայն պահած է անշուշտ իր գործին մէջ։ Բայց նոյնքան շփոթ էր «մարդ»ուն եւ «ենթակայ»ին միջեւ կապը, յարաբերակցութիւնը, երբ Acéphaleի իր բարեկամներուն (կամ հետեւորդներուն, ինչ որ մնացած էր այն ատեն որպէս հետեւորդ) կ՚ուղղէր զինքը տեղն ու տեղը մահացնելու խնդրանքը։ Դէպքը տեղի ունեցած է Սեպտեմբեր 1939ին։ Բարեկամները քաղաքավար մերժումով մը դիմաւորած են խնդրանքին։ Երիտասարդ խենթեր էին թերեւս, բայց ոչ այդքա՛ն խենթ որ բացէ ի բաց մարդասպան դառնային։ Պատմողը նոյն այդ հետեւորդներէն մէկն էր, Վալդբերգ անունով, 1995ին, դէպքէն գրեթէ կէս դար ետքը, ինքնակենսագրական փորձագրութեան մը մէջ[19]։ Այն վայրկեանին երբ կը շփոթուին մարդն ու ենթական, այն վայրկեանին երբ զատորոշում չի դրուիր կամ չի տեսնուիր ենթակայի «կազմազերծում»ին եւ մարդուն աւերումին միջեւ, կ՚անհետանայ ինչ որ ֆրանսերէն կը կոչուի simulacre (բառով մը որ սակայն Բատայլ երբեք չի գործածեր)։
Ի՞նչ է simulacre ըսուածը։ Բառը լատինական արմատ ունի։ Առաջին ակնարկով կը նշանակէ «պատկեր»։ Ժխտական իմաստ ստացած է քրիստոնէական բառապաշարին մէջ, որովհետեւ Հռոմէացիներու հեթանոսական կուռքերը միայն «պատկերներ» էին։ Բայց քանի որ կրօնական ոլորտին պատկանող ամէն ինչը թատերական է, հոն ամէն ինչ simulacre է նաեւ, Բատայլ կ՚ըսէ՝ «կատակերգութիւն», թատերական երանգաւորումով։ Եւ եթէ ամէն ինչ այդպէս է, ուրեմն չկայ տարբերակումի սկզբունք մը, իրականին եւ անիրականին միջեւ, ճշմարիտին եւ սուտին միջեւ, գոյացականին եւ ցոլացումին միջեւ։ Այդ երանգն է որ կը ցոլացնէ այսօր ֆրանսերէն simulacre բառը։ Իրականութեան պատրանքը ներշնչող պատկերի իմաստը կը պարունակէ, այո, բայց պատրանքին ետին աւելի իրական գոյացութեան մը առկայութիւնը կը դարձնէ նոյնքան կասկածելի[20]։ Արուեստի մասին Բատայլի ըսածին վերադառնալով՝ յստակ է որ արուեստը այդպիսի պատկեր մըն է, երբ աչքին կը հրամցնէ անմարդկային տեսարաններ։ Այո, միայն պատկեր է, կը կեղծէ։ Բայց Բատայլի մօտեցումին համաձայն՝ զոհագործումին արդիական փոխանորդն է։ Յուզումի ճամբով մասնակցութիւն մը կ՚ենթադրէ։ Հին ու ծածուկ ուժեր կ՚արթնցնէ ու իր հրապոյրը ատկէ կը քաղէ։ Կը քաղէ զայն իր մէջ պարտկուած, ծածկուելով տեսանելի դարձած արիւնէն, չարչարանքէն ու մահէն։ Չենք մեռնիր մեռնողին հետ, անկասկած, բայց կը մասնակցինք իր չարչարանքին շնորհիւ արուեստի ցոլացումին, թատերականութեան։
Կայ ուրեմն Բատայլի մօտ ցոլացումի, թատերականութեան, «փոխանորդ պատկեր»ի գաղափարին շուրջ խորունկ երկդիմութիւն մը, որ անշուշտ յատուկ չէ իր անձին, կամ մտածողի իր կազմուածքին։ Զայն կը ժառանգէ այդ հարցերուն շուրջ ծաւալած արեւմտեան աւանդութենէն։ Ուրեմն մարդ արարածը այն մէկն է որ հնարած է «փոխանորդ պատկեր»ը, նիցչէական իմաստով՝ կեղծը, կամ կատակերգութեան հաւասարող ողբերգութիւնը։ Մինչեւ իսկ ինքզինք հնարած է որպէս մարդ փոխանորդ պատկերը հնարելով, կեղծիքը հնարելով։ Առանց անոր, առանց թատերգութեան եւ թատերական վերկայացումի սահմաններուն, առանց պատկերայնութեան, եւ ուրեմն առանց կրօնքին որպէս թատերգութիւն, առանց փոխանորդ պատկերի հնարքին եւ անոր դարաւոր գործադրումին (կրօնք կոչուածի սահմաններէն ներս), մարդկային ցեղը պիտի ըլլար «տիտաններու ցեղ մը» (Շելլինգին խօսքն էր), եւ «մարդկութեան կատարեալ քանդումը» պիտի հանդիսանար այդ վիճակը։ Այս բառերով կ՚աւարտի Ֆիլիպ Լակու-Լաբարթի վերջին գիրքը, Poétique de l’histoire, Բատայլէն փոխ առնուած երկար մէջբերումով մը, ուր կը կարդանք ի միջի այլոց հետեւեալը. «Մարդուն մօտ, կենդանին է որ կ՚ուտէ։ Մարդը ինք՝ կը մասնակցի ծէսին եւ թատերական հանդիսութիւններուն»։ Մարդ էակը ուրեմն հանդիսաւոր կենդանին է։ Մարդու աւերումէն խուսափելու համար, այսինքն մարդկութեան աղէտալի աւերումին դէ՛մ պահակ կանգնելու, բայց նաեւ աւերումի՛ն պահակը հանդիսանալու համար (երկուքը միաժամանակ, երկուքը անքակտելիօրէն միացած իրարու), ունինք «փոխանորդ պատկեր»ը, թատերգութիւնը եւ ծէսը։ Եւ եթէ հարցը «վերադառնալ» է մարդու սկզբնաւորութեան, այն «պահ»ուն երբ մարդը ստեղծած է ինքզինք, կամ արթնցնել այդ քուն մտած սկզբնաւորութիւնը (ուրիշ բան չէր Բատայլին ուզածը), պէտք է ուրեմն գործածել «յետադարձ մեթոտ» մը[21], դէպի ետ, դէպի անմարդկայնութիւն։ Այդ յետադարձ շարժումը կատարելու համար, յստակ է որ պէտք է անցնիլ պատկերէն, քանի որ ինչպէս ըսի՝ պատկերը հնարելով է որ մարդ ըսուածը հնարած է ինքզինք։ Հետագայ էջերուն մէջ այս ամբողջը աւելի յստակ պիտի դառնայ, ու պիտի տեսնենք թէ ինչպէ՛ս կը գործէր յետադարձ մեթոտը։ Բայց երբեք պիտի չմոռնանք որ հաւանաբար սկիզբէն՝ Բատայլ շփոթած էր «մարդ»ը եւ «սուբյեկտ»ը, մարդը եւ ենթական։ Պիտի չմոռնանք որ չունէր փոխանորդ պատկերի (կեղծիքի, simulacreի) մտածողութիւն մը։ Եւ ուրեմն յստակօրէն չէր գիտեր թէ ինչպէս մարդ կը վերապրի իր մահուան։ Կամ ինչպէ՛ս կ՚արթննայ մահուան մէջ։ Յակոբ Օշականը չէ՞ր ըսողը. «Կ՚արթննանք ու հասած ենք, մահուան կամ վայելքին»։
Եւ քանի որ Օգտակարի սահմանէն ներս «զոհագործում»ին վերաբերեալ էջերը կը կարդայինք, քիչ մը եւս լսենք Բատայլի ըսածը, լսենք թէ ինչպէ՛ս կը ներկայացնէ մարդուն վերստեղծումը (կամ վերագիւտը) իր անմարդկայնութեան փորձառութեան ընդմէջէն։ Հոն «հանգիստ մարդ»ուն է որ կ՚անդրադառնայ ու կ՚ըսէ հետեւեալը. «Պէտք է ան այդպիսի առեղծուածի մը ամբողջ ծանրութիւնը կրէ իր ուսերուն — ճիշդ ինծի պէս [արիւնահեղ զոհագործումի առեղծուածին մասին է խօսքը]։ Պէտք է ընդունի — ինծի հետ — որ մահը, ողբերգական սարսափը եւ սրբազան վերացումը անոր հետ կապուած են։ Եւ քանի որ այդ հարցումներուն չեն կրցած պատասխանել, մարդիկ մնացած են անգիտակ իրենց էութեան» (Է. 264)։ Յետադարձ մեթոտին նպատակն է հետեւաբար մարդկութեան այս անգիտացումը սրբագրել, զայն վերադարձնել իր անմարդկային ծագումին։ Պատկառելի ծրագիր։ Որ բնական է՝ չի նշանակեր մարդկութիւնը վերստին անմարդկային դարձնել։ Ինչպէս միշտ՝ այս յետադարձ շարժումը կ՚ենթադրէ մարդկութեան բազմադարեան կազմաւորումը, մարդկայնացումի շարժընթացը։ Ծրագիրը ուրեմն «ներքին փորձառութեամբ» այդ նոյն ճամբան դէպի ետ քալել է, ու ճանապարհին վրայ՝ գիտութիւն մը վերբերել կազմաւորման մասին։ Վստահ չէ որ Բատայլ իրապէս ինքն իրեն այդ «դէպի ետ» գացող ճանապարհորդութեան ու նաւարկութեան բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ընծայած է։ Հսկայածաւալ ձեռնարկութիւն մըն էր ծրագրուածը։ Բայց ձեռնարկութիւն մըն էր որ հաւանաբար սկիզբէն իսկ՝ ձախողութեան դատապարտուած էր Բատայլէն անդին գտնուող պատճառներով, որոնց մասին գաղափար չէր կրնար ունենալ։ Բաւական ուշադրութիւն չէր դարձուցած այն թելադրանքին, զոր Բլանշոյ ուղղած էր իրեն 1942ին, հակառակ անոր որ իրենց հանդիպումի պահէն անդին՝ Բատայլ երբեք չէ դադրած Բլանշոյին նկատմամբ անհուն հիացում մը տածելէ եւ ամէն առիթով այդ հիացումը արտայայտելէ։ Ի՞նչ էր Բլանշոյին թելադրանքը։ Ահաւասիկ, արձանագրուած է Բատայլին կողմէ Ներքին փորձընկալումը գիրքին առաջին բաժնի վերջին էջին վրայ. «Բլանշոն կը հարցնէր ինծի. ինչո՞ւ ներքին փորձընկալումս չկիրառել այնպէս ինչպէս թէ վերջին մարդն ըլլայի…» (Ե, 76)։ Ահա՛ ինչու մենք ալ, մեր կարգին, աւելի ուշ պիտի ստիպուինք հարց տալ, թէ ո՛վ է կամ ի՛նչ է «վերջին մարդ»ը։ Մինչ այդ, կրնանք դեռ կարդալ զոհագործումի մասին նօթագրութիւնները զորս Բատայլ թուղթին յանձնած է ինքն իրեն համար, նօթագրութիւններ որոնք հասկնալի կը դարձնեն թէ ինչո՛ւ ստիպուած էր «Օգտակարի սահման»ը ընդմիջել, դէմ դիմաց եկած ըլլալով նոյն հարցին, միշտ նոյն հարցին, որ «իրական» մահուան (կամ փորձընկալումը կատարող ենթակայի ջնջումին) հարցն է։ Եթէ մարդ մտնէ «շղթայազերծ գալարում»ի սահմաններէն ներս, զոհագործումի եւ լիահագագ խնդուքի սահմաններէն ներս, «եթէ մտնէ անոնցմէ ներս, եթէ ինքզինքը յանձնէ ամբողջովին, պիտի հանդիպի իրական մահուան» (Է, 518)։
Շարունակությունը այստեղ
[1] Սոյն ուսումնասիրութեան գրառումին առիթն էր Գալիֆորնիոյ Լոս Անճելըսի համալսարանին մէջ Փետրուար 2013ին կայացած գիտաժողով մը, Inhumanities ընդհանուր վերնագրով։ Հայերէն լեզուով շարադրուած ներկայ տարբերակը կը հետեւի ֆրանսերէն գրուած առաջին յեղումին (որմէ ետքը գրուեցաւ անգլերէն յեղումը, խօսուելու համար պատրաստուած)։
[2] 1943ին եւ 1944ին յաջորդաբար տպուած են Բատայլի անունը կրող առաջին երեք գիրքերը, L’Expérience intérieure [Ներքին փորձառութիւնը], Le Coupable [Յանցաւորը], Sur Nietzsche [Նիցչէի մասին]։ Ետքը Բատայլ զանոնք ամբողջացուցած է, նոր գրութիւններ աւելցուցած, ու 1953ին ամբողջը հաւաքած է La Somme athéologique ընդհանուր վերնագիրին տակ, զոր կը թարգմանենք հոս (ի չգոյէ լաւագունի) որպէս Ապաստուածաբանութեան Հանրագումար։ Միւս ընդհանուր «հանրագումար»ին անունն է La Part maudite։ Այդ անունով գիրք մը լոյս ընծայած է Բատայլ նախ 1949ին (վերատպում՝ 1967ին)։ Տարիներու, նոյնիսկ տասնամեակներու վրայ երկարող աշխատանքի մը արդիւնքն է, որ Բատայլի մտքին մէջ գոյացող ընդհանուր տնտեսագիտութեան մը ծրագիրը կ՚ուզէր իր լրումին հասցնել, երեք բաժինով. La consumation [Սպառումը], որ կը համապատասխանէ 1949ին լոյս տեսած հատորին, La souveraineté [Ինքնիշխանութիւնը], որ մնացած է անտիպ, L’érotisme [Էրոտիզմը], որ հրամցուած է Լիակատար Գործերու Ը. հատորին մէջ ու կը տարբերի 1957ին L’Erotisme վերնագիրով տպուած գիրքէն։
[3] Լիակատար Ժողովածուին առաջին հատորը լոյս տեսաւ 1970ին, Միշէլ Ֆուկոյի յառաջաբանով, վերջին երկու հատորները՝ 1988ին։
[4] «Ան-գիտութիւն» ըսուածը անշուշտ Բատայլի մտածողական ձեռնարկութեան կեդրոնական բառերէն մէկն է, սկիզբը ուղղուած մարդաբանական գիտութեան դէմ, եւ շատ արագ ընդհանուր առմամբ Հեգըլի հասկցած իմաստով «բացարձակ գիտութեան» դէմ։ Եւ բնական է՝ դէմ ըլլալը հոս (Հեգըլի հետ կապակցութեամբ) կը նշանակէ նախ ամբողջութեամբ համաձայն ըլլալ եւ ուրեմն ընդունիլ Հեգըլեան յղացքին կարեւորութիւնը եւ լման ծանրութիւնը մեր ուսերուն։ Այդ մասին լաւագոյնը Դեռիդան եւ Ռոդոլֆ Գաշէն խօսած են, ու պիտի վերադառնամ հարցին աւելի ուշ։ Բայց պէտք է նշել նաեւ որ «ան-գիտութեան» շուրջ շարք մը դասախօսութիւններ կարդացած է Բատայլ, յիսունական թուականներու սկիզբը, Ժան Վալին (Jean Wahl) հրաւէրով։ Տե՛ս Լիակատար Ժողովածուի Ը. հատորը, էջ 185-213։
[5] Խօսքը Critiqueի 1963ի Օգոստոս-Սեբտեմբերի համարին մասին է։ Հոն ներկայ էին ի միջի այլոց՝ Ռոլան Բարթ, Մորիս Բլանշոյ, Միշէլ Ֆուկոյ, Փիէռ Կլոսովսկի, Ֆիլիպ Սոլերս, Միշէլ Լերիս, Ռէյմոն Քընոյ, Ժան Վալ, այսինքն Բատայլի հին բարեկամները եւ նոր հիացողները։ Այդ հատորին մէջ էական կը նկատեմ երկու յօդուած։ Մէկը Ֆուկոյինն է, որ կը կոչուի «Préface à la transgression» [Նախաբան օրինազանցութեան], միւսը Կլոսովսկիինն է, «Le simulacre dans la communication de Georges Bataille» [Բատայլի հաղորդակցութեան մէջ՝ փոխանորդ պատկերը]։ Պիտի բացատրեմ աւելի ուշ ֆրանսերէն simulacre բառին տարբեր երանգաւորումները։ «Փոխանորդ պատկեր» արտայայտութիւնը յուսահատ փորձ մըն է բառին արժէքը հայերէնի մէջ փոխադրելու։ Կլոսովսկին Բատայլի փնտռտուքին ամենէն մօտիկը գտնուող անձը եղած է։ Հետեւած է իրեն իր բոլոր արկածախնդրութիւններուն մէջ, մաս կազմած է Acéphale խմբակցութեան, երբեմն փորձած է զինքը նմանակել, երբեմն՝ յարասել, ու գրեթէ միշտ հետը մրցակցողի դիրքին մէջ գտնուած է, որպէս վիպագիր, որպէս էրոտիզմի զարտուղութիւնները հետապնդող տեսաբան, որպէս Նիցչէի ընթերցող, որպէս «աստուածաբան» եւ «ապաստուածաբանութեան» ջատագով, որպէս արդիական (եւ անշուշտ ո՛չ քրիստոնէական) խորհրդազգածութեան մը ներկայացուցիչը։ Կլոսովկին նաեւ Հայդեգըրի երկհատոր Նիցչէին թարգմանիչն է ֆրանսերէնով։
[6] Տե՛ս Denis Hollier, La Prise de la Concorde, առաջին տպագրութիւն՝ 1974, երկրորդ տպագրութիւն (յաւելուածով), 1989։ Կայ անգլերէն տարբերակը մը, Against Architecture: The Writings of Georges Bataille, MIT, 1989։ Rodolphe Gasché, System und Metaphorik in der Philosophie von Georges Bataille [Համակարգ եւ փոխաբերականութիւն ԺԲի փիլիսոփայութեան մէջ]։ Ունինք այսօր նոր լոյս տեսած անգլերէն բարելաւուած տարբերակը, Georges Bataille, Phenomenology and Phantasmatology, Stanford Univ. Press, 2012։
[7] Jacques Derrida, «De l’économie restreinte à l’économie générale. Un hegelianisme sans réserve» [Նեղ տնտեսագիտութենէն դէպի ընդհանրացած տնտեսագիտութիւն։ Անվերապահ հեգելիանութիւն մը], տե՛ս L’Ecriture et la différence (Փարիզ, 1967)։
[8] Michel Surya, Georges Bataille. La mort à l’oeuvre, Gallimard, Փարիզ, 1992 (կայ անգլերէն թարգմանութիւն մը, Georges Bataille: an intellectual biography, trans. by Krzysztof Fijalkowski and Michael Richardson, Verso, Լոնտոն, 2002)։ Նոյն հեղինակէն՝ Sainteté de Bataille, Editions de l’éclat, 2012։
[9] Այս մասին տե՛ս յօդուածս՝ «Retour d’humanisme. Humanisme, orientalisme et philologie chez Edward Said», Retours du colonial? հատորին մէջ, Քաթրին Կոքիոյի ղեկավարութեամբ (L’Atalante, Nantes, 2008), ու անգլերէն լեզուով՝ «Melancolia philologica», Anywhere but now հատորին մէջ, խմբագիրներ՝ Samar Kanafani, Munira Khayyat, Rasha Salti, Layla Al-Zubaidi (Heinrich Böll Stiftung, Պէյրութ, 2013)։ Իսկ հայերէն՝ «Բանասիրութիւն եւ հումանիզմ Եդուարդ Սայիդի մօտ», Ինքնագիր 4, Երեւան, 2008։ Հասկնալու համար հոս ըսուածը Եդուարդ Սայիդի մասին, պէտք է կարդալ Edward Said, Humanism and Democratic Criticism, Columbia University Press, Նիւ Եորկ, 2003։
[10] «Վերացում» բառը կը գործածեմ ֆրանսերէն extaseի իմաստով։
[11] Ուշագրաւ երեւոյթ մըն է այս մէկը։ Ֆրանսայի լման յառաջապահ մտաւորականութիւնը տարիներով (1934-1939) հետեւած է Կոժեւի սեմինարին, որուն ընթացքին ռուս ծագումով փիլիսոփան կը կարդար, կը թարգմանէր ու կը մեկնաբանէր Հեգըլի Ոգիի Երեւութաբանութիւնը։ Սեմինարին բովանդակութիւնը լոյս տեսած է 1947ին, Քընոյի խմբագրութեամբ։ Տե՛ս Alexandre Kojève, Introduction à la lecture de Hegel. Leçons sur la Phénoménologie de l’Esprit [Ներածութիւն Հեգըլի ընթերցումին։ Ոգիի Երեւութաբանութեան մասին դասեր], Gallimard, Փարիզ, 1947։
[12] G.W.F. Hegel, La Phénoménologie de l’esprit, թարգմանութիւն Jean Hyppolyte, Aubier Montaigne, Փարիզ, առաջին հրատարակութիւնը 1942ին։
[13] Georges Bataille, L’apprenti sorcier. Du Cercle communiste démocratique à Acéphale [Աշկերտ վհուկը։ Ժողովրդավարական համայնավար խմբակցութենէն մինչեւ Ասէֆալ]. Textes, lettres et documents (1932-1939) rassemblés, présentés et annotés par Marina Galletti [Գրութիւններ, նամակներ, փաստաթուղթեր (1932-1939), հաւաքուած, ներկայացուած եւ նօթագրուած Մարինա Գալլետտի կողմէ], Editions de la Différence, Փարիզ, 1999։ Հոս վերատպուած են ի միջի այլոց Պատրիկ Վալդբերգի յուշերը Acéphale շրջանին մասին, Patrick Waldberg, «Acéphalogramme», էջ 584-598։ Acéphale վերնագրով հանդէս մըն ալ կը տպուաէր խմբակցութեան կողմէ, մեծ մասամբ Բատայլի արձակով լեցուն, որուն առաջին համարը լոյս տեսած էր 1936ի Սեպտ.ին։
[14] Ժորժ Բատայլի Գործերու Լիակատար Ժողովածուին գացող յղումները պիտի տանք միշտ ուղղակի շարադրանքին մէջ, նշելով նախ հատորը, յետոյ էջաթիւը։
[15] Ֆրենքէլ նաեւ Բատայլի առաջին կոնջ ճամբով իր նախկին քենեկալն էր։ Սիլվի Պատայլ ծանօթ եւ յաջող դերասանուհի մըն էր։ Աւելի ուշ ամուսնացած է Ժագ Լականին հետ ու պահած է «Սիլվի Պատայլ»անունը։
[16] Ահաւասիկ այդ նկարներու եւ նկարիչներու ցանկը։ Antoine Caron (1521-1599), Եռապետութեան ջարդը, Hieronymus Bosch (1450-1516), Դժոխքը, Gerard David (1460-1523), Դրամ շորթող դատաւորին մորթազերծումը, Domenico Beccafumi (1486-1551), Իր զաւակները յօշոտող Սատուրնը, Francisco Goya (1746-1828), Scena del Tre Maggio, Thierry Bouts (1415-1475), Սուրբ Հիպոլիտին նահատակութիւնը։
[17] Ահաւասիկ այդ նախադասութեան ֆրանսերէնը. «Quand l’horreur est proposée à la transfiguration d’un art authentique, c’est un plaisir, un plaisir fort, mais un plaisir qui est en jeu»։ Յաջորդ մէջբերումները նոյն յօդուածէն փոխ առնուած են, որ ԺԱ. հատորին մէջ էջ 480էն մինչեւ 487 կ՚երկարի։
[18] Ահաւասիկ օրինակ ինչ կը գրէ այդ մասին (Յանցաւորըին վերահրատարակութեան համար պատրաստուած Նախաբանի մը մէջ, որ անտիպ մնացած է). «Նախորդ տարիները անցուցած էի անընդունելի մտահոգութեամբ. հաստատ նպատակս էր եթէ ոչ կրօնք մը հիմնել, գոնէ այդ ուղղութեամբ աշխատիլ։ Ինչ որ կրօնքներու պատմութենէն յայտնուած էր ինծի հետզհետէ խանդի վերածուած էր մէջս։ … Ու որքան ալ ապշեցուցիչ թուի այդ խելագար գաղափարը, զայն լուրջի առի…» (Զ, 369)։ Ուրիշ նախաբանի փորձ մը կ՚արտայայտուի սապէս. «Այն օրը երբ սկսայ գրել Յանցաւորը, 5 Սեպտ. 1939ին, լքեցի նպատակ մը, որ նոյնիսկ լքուած՝ որոշակի նկարագիր կ՚ընձեռէ հոս հաւաքուած գրուածքներուն։ / Այդպէս գրել սկսելէ առաջ, կազմած ծրագիրս (կամ ըսենք այն ծրագիրը որմէ չէի կրցած ձերբազատուիլ) հետեւեալն էր. այն ատեն կը կարծէի, առնուազն յարակարծական կերպով մը, որ կոչուած էի կրօնք մը հիմնելու։ / Հրէշային սխալ մըն էր իմ կողմէ, բայց այսպէս հաւաքուած՝ գրուածքներս գաղափար մը կու տան ե՛ւ սխալին մասին, ե՛ւ այդ հրէշային նպատակի արժէքին մասին» (Զ, 373)։ Եւ երրորդ դէմքով գրուած ինքնակենսագրական հատուածի մը մէջ (անթուակիր, ենթադրաբար յիսունական թուականներուն գրի առնուած) կ՚ըսէ հետեւեալը. «Contre-Attaqueի կազմալուծումէն ետք, Բատայլ անմիջապէս որոշեց այդ խմբակցութեան մասնակից բարեկամներուն հետ… ՚գաղտնի ընկերութիւն՚ մը կազմել, որ կռնակ պիտի դարձնէր քաղաքականութեան, եւ պիտի հետապնդէր միմիայն կրօնական նպատակ մը, բայց հակա-քրիստոնէական, գլխաւորաբար նիցչէական» (Զ, 483)։
[19] L’Apprenti sorcier, էջ 597. «Պատերազմը սկսած էր, ու Acéphale կը կթոտէր, ներքին պառակտումներու ազդեցութեան տակ, հաւանաբար զգետնուած իր իսկ անտեղիութենէն միջազգային աղէտին ծոցը։ Անտառին խորը մեր վերջին հանդիպումին, չորս հոգի մնացեր էինք միայն, եւ Բատայլ հանդիսաւոր կերպով միւս երեքէն խնդրեց որ զինքը մեռցնեն, որպէսզի այդ զոհագործումը, հիմնելով առասպելը, ապահովէ համայնքին յարատեւութիւնը։ Խնդրանքը մերժուեցաւ…»։
[20] Կլոսովսկին, 1963ի իր յօդուածին մէջ կը գրէ. «Փորձառութեան մասին simulacreէն դուրս բան չենք գիտեր» (Critique, Օգ.-Սեպտ. 1963, էջ 747)։ Իր մօտեցումին համաձայն՝ Բատայլ կ՚արտայայտուի ո՛չ թէ յղացքներով, այլ յղացքները փոխանորդող, նմանակող, յղացքի պատրանքը արթնցնող simulacreներով։ Այս ձեւով՝ փորձառութեան եւ անոր գիտութեան միջեւ կապակցութիւնն է որ կը բացակայի։ Վերջին հաշուով՝ կեղծիքէ մը կ՚անցնի հաղորդակցութիւնը։ Հոս խօսքը մտածումը կեղծելու մասին է։ Վերը մեր թելադրածը այն էր որ աւելի ընդհանուր կերպով՝ Բատայլի մտածողութիւնը տեաւաբար կ՚անդրադառնայ անհրաժեշտ կեղծիքին։ Կեղծել մահը։ Կեղծել զոհագործումը։ Կեղծել սպանութիւնը կամ չարչարանքը։ Ուրեմն կեղծել անմարդկայինը, որպէսզի անմարդկայինը յայտնուի։ Տարօրինակ գործողութիւն մըն է։ Անհասկնալի պիտի ըլլար, եթէ անմիջական կապ մը չունենար այն անցքին հետ, որ կը տանի անմարդկայինէն դէպի մարդկայինը, կամ հակառակ ուղղութեամբ։ Հարցը հակառակ ուղղութեամբ գացող ճամբայ մը բանալու միջոցներ գտնելն է։
[21] Ֆրանսերէն՝ méthode régressive։ Պիտի գործածեմ «յետադարձ», «յետախաղաց» եւ «յետադիմական», տալու համար régressif բառին համարժէքը։